Zanim zostanie przedstawiona kwestia podpisu na testamencie kilka uwag ogólnych. Prawo polskie (np. cywilne, administracyjne) używa słowa podpis, lecz go nie precyzuje. Jest to w pełni uzasadnione z uwagi na wielorakość sytuacji prawnych. Przepisy prawa cywilnego nie definiują także co to jest podpis. Na tle testamentu cała prawie uwaga poświęcona jest podpisowi na testamencie własnoręcznym (holograficznym). Od analizy podpisu na testamencie własnoręcznym należy rozpocząć analizę, potem zostaną przedstawione w skrócie kwestie podpisu na innych testamentach.
Przy ustalaniu podpisu na testamencie własnoręcznym należy brać pod uwagę cele formy testamentu (por. roz. II, 1) oraz cele podpisu. Powstaje pytanie, czy przepisy o formie testamentu tłumaczyć liberalnie, rygorys
tycznie czy w sposób umiarkowany. Można twierdzić, że należy interpre
tować je rygorystycznie, gdyż w ten sposób realizuje się wolę spadkodawcy, a nie jej pozory. Wydaje się jednak, że wykładnia liberalna bardziej odpo
wiada woli spadkodawcy i jąnależałoby przyjąć. Interpretacja umiarkowana jest wypośrodkowana między tymi skrajnymi rozwiązaniami.
Zasada życzliwej interpretacji (favor testamenti) - art. 948 kc ma zasto
sowanie przy interpretacji przepisów o formie testamentu. Odmienne stanowisko nie wydaje się zasadne.
Różne są zapatrywania na funkcje podpisu testamentu. W zasadzie w lite
raturze przyjmuje się, że testament ma do spełnienia trzy funkcje: 1) autor
stwo testamentu, 2) zakończenie aktu prawnego oraz 3) wolę testowania.
Testament ma wskazywać: od kogo pochodzi dany testament (autorstwo testamentu), że sporządzone pismo jest zakończonym aktem i że testa- tor miał wolę testowania (animus testandi).
Pora na ogólną klasyfikację poglądów literatury co do kwestii podpisu holograficznego. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że istnieją dwa zasadnicze nurty interpretacyjne: liberalny i rygorystyczny. Można by nadto
wyodrębnić stanowisko pośrednie, ale nie jest to konieczne, bo co do zasady jest ono zgodne z nurtem pierwszym. Stanowisko pośrednie dopuszcza podpis testamentu własnoręcznego (holograficznego) - przy określonych założeniach - imieniem, lecz nie uznaje podpisu określeniem stosunku prawnorodzinnego. Dlatego dalej będzie mowa o dwóch nurtach interpretacyjnych - liberalnym i rygorystycznym. Stanowisko pierwsze uznaje, że testament może być podpisany imieniem i nazwiskiem. Do
puszcza jednak podpis testamentu własnoręcznego (holograficznego) imieniem lub określeniem stosunku prawnorodzinnego (np. ojciec, syn, wujek), jeżeli są spełnione funkcje podpisu (kto jest autorem testamentu, czy akt jest zakończony, czy występuje wola testowania).
Wydaje się, że należy przyjąć następującą definicję podpisu: podpis to znak ręczny odpowiedni dla danego rodzaju pisma i pozwalający na stwierdzenie, kto jest jego autorem czy akt został zakończony, a spadko
dawca miał wolę testowania. W definicji tej widać połączenie dwóch ele
mentów: znaku ręcznego i funkcji podpisu. Należy przyjąć interpretację liberalną (por. wyżej). Tok dowodowy można by prowadzić podając argu
menty za i przeciw podpisowi testamentu holograficznego imieniem (nazwą stosunku prawnorodzinnego). Nie ma na to miejsca w pracy. Należy tylko stwierdzić, że za interpretacją liberalną- uprzednio wskazaną- przemawia przede wszystkim teoria woli. Testament jest jedyną czynnością prawną w prawie polskim, w której przyjęto tę teorię. Teoria woii znalazła wyraz w sposobie ujęcia szeregu przepisów o testamencie (np. art. 945, 948 kc).
Z tej fundamentalnej teorii woli płynie szereg skutków prawnych, m.in.
odnośnie do pojęcia podpisu (imieniem). Z teorii woli wynika zasada życz
liwej interpretacji testamentu (favor testamenti). Jednym ze skutków oparcia się na teorii woli jest przyjęcie często liberalnej wykładni przepisów o testamencie. Taka jest właściwa relacja między teorią woli, favor testa
menti i liberalną wykładnią przepisów o testamencie (m.in. co do formy).
Za dopuszczalnością podpisu imieniem (określeniem stosunku prawno
rodzinnego przemawia m.in. tzw. favor testamenti (zasada życzliwej inter
pretacji testamentu).
Dyskusyjne jest w literaturze, czy wystarcza skrót podpisu. Na to pytanie udziela się odpowiedzi i pozytywnej, i negatywnej. Wydaje się, że dopusz
czalny jest skrót podpisu, i to zarówno podpisu dokonanego nazwiskiem, jak i imieniem (np. Jarosław - Jarek). Na ogół przyjmuje się, że nie wystar
cza podpis testamentu samymi inicjałami imienia i nazwiska (np. Jan Ko
walski, J.K.), niektórzy autorzy dopuszczająjednak taki podpis. W kwestii,
czy podpis może być nieczytelny, zajmuje się zarówno stanowisko po
zytywne, jak i negatywne. Wydaje się, że podpis może być nieczytelny, ale tak, aby biegli mogli zidentyfikować osobę spadkodawcy. Podpis może zawierać błędy ortograficzne, może być uczyniony własnoręcznie (tylko), np. atramentem, długopisem, ołówkiem, tuszem, farbą, wydaje się, że może być dokonany stenograficznie lub szyfrem. Na ogół zgodnie przyj
muje się, że podpis może być dokonany pseudonimem (np. literackim, artystycznym). Podpis na testamencie holograficznym złożonym z kilku kartek może być zamieszczony na końcu, jeśli tylko pozostają one ze sobą w logicznym związku. Kartki nie muszą być numerowane, choć jest to wskazane. Jak wspomniano, podpis musi być własnoręczny, a nie dokonany za pomocą maszyny do pisania lub urządzeń technicznych (fac- simile itd.). To samo dotyczy tekstu testamentu. Podpis nie spełniający tych wymogów jest nieważny, a co za tym idzie, nieważna jest cała czynność prawna (art. 58 kc).
Na przyszłość należałoby postulować znowelizowanie art. 949 kc przez zdefiniowanie podpisu, stosownie do uwag uprzednio poczynionych. Taki przepis mógłby brzmieć następująco (art. 949 § 3): „Podpis na testamencie własnoręcznym ma zawierać imię i nazwisko spadkodawcy. Jeżeli spad
kodawca podpisze się inaczej, np. tylko imieniem albo przez podanie sta
nowiska rodzinnego i jeśli taki podpis wystarczy do stwierdzenia autorstwa testatora, zakończenia aktu i powagi jego oświadczenia, wówczas podpis taki nie przeszkadza ważności testamentu”.
Dopuszczalny jest testament własnoręczny w liście. SN w uchwale z 23 IV 1960 r. stwierdził, że: „Do ważności testamentu holograficznego, zawartego w liście, wystarczy podpisanie go tylko imieniem, jeśli stosunek osobisty spadkodawcy i adresata uzasadnia tego rodzaju podpis. Oświad
czenie woli testatora nie musi być wyodrębnione z pozostałej części listu i wystarcza umieszczenie podpisu na końcu listu” (PiP 1960, z 11, s. 888 i n.). Co do podpisu imieniem (nazwąstosunku prawnorodzinnego) stosuje się zasady wyżej podane. Przy badaniu, czy list jest testamentem, należy starannie ustalać, czy został sporządzony z wolą testowania (cum animo testandi).
Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów (zasada prawna) z 28 IV 1973 r.
stwierdził, co następuje: „Ważny jest testament własnoręczny (art. 949 kc). zawarty w liście spadkodawcy skierowanym do spadkobiercy, podpi
sany w sposób określający jedynie stosunek rodzinny spadkodawcy do spadkobiercy, jeżeli okoliczności nie nasuwają wątpliwości co do powagi
i zamiaru takiego rozrządzenia” (OSNCP 1973, z. 12, poz. 207).
Pozostaje do ustalenia miejsce położenia podpisu. Możliwe w tym względzie są dwa stanowiska: 1) rygorystyczne, 2) liberalne.
Zwolennicy stanowiska pierwszego uważają że podpis ma być na końcu testamentu (pod tekstem). Rozrządzenia zawarte pod podpisem są nieważne, chyba że testator je podpisał i ewentualnie zaopatrzył datą(art.
949 kc). Nieważność rozrządzeń zamieszczonych pod podpisem nie pociąga za sobą nieważności rozrządzeń nad podpisem, chyba że należy przyjąć, że spadkodawca bez rozrządzeń zamieszczonych pod podpisem, nie sporządziłby rozrządzeń nad podpisem (art. 58 § 3 kc).
Według drugiego stanowiska podpis w zasadzie powinien być zamiesz
czony pod tekstem testamentu, gdyż w ten sposób spadkodawca wskazuje, że akt zakończył, ale nie jest to obligatoryjne. Podpis może wskazywać, że akt jest zakończony, choć nie znajduje się na końcu tekstu. Może być zamieszczony nawet na zewnątrz (na kopercie, ale co do tego sąsprzeczne stanowiska), ważne jest tylko to, aby między treścią testamentu a podpisem była ścisła łączność „materialna i logiczna”, aby podpis odnosił się ściśle do dyspozycji testamentowych. Istotny jest zatem związek funkcjonalny - między treścią testamentu a podpisem. Wydaje się, że należy przyjąć rozwiązanie drugie.
Niezależnie od zajętego stanowiska jest bezdyskusyjne, że podpis na testamencie własnoręcznym (holograficznym) może być na końcu całego listu, a niekoniecznie pod tekstem zawierającym testament.
Poprzednio omówiono podpis na testamencie własnoręcznym (hologra
ficznym). Obecnie skrótowo należy zająć się podpisem na innych tes
tamentach niż holograficzny (własnoręczny) (art. 950 - 954 kc). Literatura na ten temat na ogół milczy. Można teoretycznie prezentować różne stanowiska. Wydaje się, że należy przyjąć następujące stanowisko. Jak ma wyglądać podpis na testamencie - należy badać in concreto (na tle okoliczności konkretnego przypadku). Można przyjąć, że dokumenty urzędowe (art. 950, 951,953 kc) należy podpisać co najmniej nazwiskiem;
testamenty zaś prywatne-także imieniem (art. 949 kc, protokół testamentu ustnego - art. 952 § 2 kc).
Po analizie podpisu należy dojść do wniosku, że najlepiej jest, jeśli testa
ment zostanie podpisany imieniem i nazwiskiem a podpis będzie pod tekstem testamentu. Uniknie się wtedy wątpliwości interpretacyjnych, o których była mowa.
Rozdział IV