Zagadnienie konwersji czynności prawnych jest problemem sa
moistnym, który tu nie może być omawiany. Na ogół przyjmuje się, że konwersja polega na przekształceniu jednej nieważnej czynności prawnej (np. czynności prawnej A) na innąważnączynność prawną (np. czynność prawną B), wywołującą ten sam lub podobny skutek prawny. W przypadku konwersji testamentu w zakresie formy dokonuje się ona w ramach tego samego typu czynności prawnej (testamentu), inna jest tylko forma. Nie jest to zatem konwersja w znaczeniu techniczno-prawnym. Niemniej dalej w uproszczeniu mówić się będzie o konwersji także w tym przypadku.
Testament nieważny w formie x może być konwertowany na testament w formie y, jeśli są spełnione przesłanki formy y.
W praktyce występuje konwersja nieważnego testamentu allograficzne- go (z art. 951 kc) na ważny testament ustny. Nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 kc spowodowana niezachowaniem obowią
zującego przepisu prawa może być uważana za okoliczność szczególną w rozumieniu art. 952 § 1 kc, uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli przez spadkodawcę jako testamentu ustnego. Testament allograficzny jest nieważny, ale są spełnione przesłanki testamentu ust
nego. Nieważny testament allograficzny może być konwertowany na tes
tament ustny. Należy podkreślić, że niezachowanie przepisów o zdolności testowania, wadach oświadczenia woli czy treści testamentu powoduje nieważność testamentu bez względu na to, w jakiej formie został dokonany;
nie ma tu oczywiście konwersji. Omawiana konwersja dotyczy formy testamentu. Za dopuszczalnością konwersji przemawiają określone argu
menty. Takie jest utrwalone orzecznictwo Sądu Najwyższego i przewa
żający pogląd literatury. Spotyka się także pogląd odmienny, negujący dopuszczalność konwersji omawianej, lecz nie ma on uzasadnienia prawnego.
Nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 kc spowodowana zamieszczeniem w nim rozrządzeń dwóch spadkodawców (art. 942 kc) nie stanowi przeszkody do uznania oświadczeń woli złożonych przez tych
spadkodawców za dwa oddzielne testamenty ustne. Testament allogra- ficzny wspólny-jako taki nieważny (art. 942 kc)-może być zatem konwer
towany na dwa testamenty ustne. Ten pogląd ma uzasadnienie prawne, odmienny pogląd nie wydaje się zasadny.
W wypadku gdy okolicznością szczególną w rozumieniu art. 952 § 1 kc, uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli jako testamentu ustnego, jest nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 kc, spowodowana naruszeniem obowiązującego przepisu prawa, ustanie okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, następuje z chwilą dowiedzenia się przez spadkodawcę o nieważności testamentu sporządzonego przez niego w trybie art. 951 kc. Testament allograficzny jest konwertowany na testament ustny, lecz ten ma ograni
czoną moc czasową. Art. 955 kc postanawia, że testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie miał możności sporządzenia testamentu zwykłego. Dopóki spadkodawca jest w stanie nieświadomości co do nieważności sporządzonego przez siebie testa
mentu allograficznego, dopóty nie ma on możności sporządzenia testa
mentu zwykłego (art. 955 kc). Przez czas istnienia tego stanu nieświa
domości co do nieważności testamentu allograficznego ulega zawieszeniu bieg terminu 6-miesięcznego, z art. 955 kc. Ów termin może rozpocząć bieg dopiero od chwili dowiedzenia się przez spadkodawcę o nieważności testamentu allograficznego. Dopóki to nie nastąpi, dopóty termin 6-mie- sięczny z art. 955 kc nie rozpocznie biegu, a tym samym złożone oświad
czenie woli, potraktowane jako testament ustny, zachowa moc. Pogląd odmienny nie jest uzasadniony.
Nieważność testamentu zwykłego z art. 951 kc spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, że oświadczył on swą ostatnią wolę wobec funkcjonariusza upoważnionego do współdziałania w sporządzeniu tego testamentu może być uznana za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 952 § 1 kc, uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy jako testamentu szczególnego z art. 952 kc. W tym przypadku testament allograficzny (nieważny) sporządzono przed kie
rownikiem urzędu stanu cywilnego. Nieważność testamentu przewidzia
nego w art. 951 kc, spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, który oświadczył swą ostatnią wolę wobec sołtysa, że sołtys jest osobą
powołaną do przyjęcia takiego oświadczenia, może być uznana za szcze- gólnąokoliczność w rozumieniu art. 952 § 1 kc, wskutek której zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Takie jest orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zasługuje ono na akceptację. W lite
raturze na ogół w tym przypadku - osób nieupoważnionych do tego - odrzuca się konwersję. Wydaje się zgodne z rozumowaniem Sądu Najwyż
szego założenie, iż dopuszczalna jest konwersja testamentu allograficz- nego na ustny, gdy spadkodawca zgłosił się do pracownika organu administracji państwowej stopnia podstawowego (samorządowej) (lub urzędu rejonowego albo wojewódzkiego) - osoba ta powinna znać przepisy. Sporządzenie natomiast testamentu np. przed kierownikiem przedsiębiorstwa, organem spółdzielni nie jest-jak się wydaje - okolicz
nością szczególną i nie uzasadnia konwersji testamentu allograficznego na ustny.
Jest bezdyskusyjne, że przed osobami nie uprawnionymi do sporządzenia testamentu allograficznego można sporządzić testament ustny, jeśli zachowane sąjego przesłanki (art. 952 kc). Nie występuje tu konwersja nieważnego testamentu allograficznego na testament ustny, jak poprzed
nio. Osoby sporządzają tylko testament ustny.
Wyżej omówiono przypadki konwersji na tle formy testamentu, występuje ona jednak także w zakresie testamentu. Należy uznać za dopuszczalną konwersję nieważnych (bezskutecznych) rozrządzeń testamentowych typu A na rozrządzenia testamentowe typu B, przy zachowaniu ogólnych przesłanek co do jej dopuszczalności. Cała ta operacja dokonywałaby się w chwili otwarcia spadku. Jeśli przyjąć, że czynność zastępcza ma być innym typem czynności prawnej, to nie byłaby to konwersja w techniczno- prawnym tego słowa znaczeniu, skoro dotyczy tego samego typu czynności prawnej: testamentu. Niemniej przesłanki dopuszczalności konwersji miałyby tu odpowiednie zastosowanie. Tak więc możliwa byłaby konwersja powołania do spadku na zapis, zapisu na polecenie, nie można wykluczyć konwersji polecenia na zapis, zapisu na powołanie do spadku. Testator może zamieścić w testamencie stosowną klauzulę konwersyjną lecz i w przy
padku jej braku, jeśli są tylko spełnione przesłanki konwersji, jest ona dopuszczalna. Dopuszczalna jest nie tylko konwersja rozrządzeń typu A na rozrządzenia testamentowe typu B (1), lecz także konwersja w ramach tego samego rozrządzenia testamentowego, tj. postanowienia A, na postanowienie A2, czyli na rozrządzenie tego samego typu, tylko o odmien
nej treści (2). Przykład (do pkt. 1): Powołanie do spadku nieważne z powodu
braku - po stronie spadkobiercy - przesłanek z byłego art. 1065 kc może być konwertowane na użytkowanie spadku (zapis), chyba że należy przyjąć odmienną wolę spadkodawcy. Przykład (do pkt. 2): Zapis prawa własności nieruchomości rolnej nieważny z powodu braku wymogów z byłego art.
1067 § 1 kc można konwertować na zapis jej użytkowania, chyba że należy przyjąć odmienną wolę spadkodawcy. Konwersji nie wyłącza fakt, że strony wiedziały o nieważności czynności podlegającej konwersji. Na tle testa
mentu można zanotować przypadki konwersji z mocy ustawy (art. 964, 962 kc).
Rozdział XVII