Jednymi z ważniejszych pojęć dla opisu stanu przygotowań do wdrożenia in-nowacji oraz charakteru relacji międzyludzkich są kapitał ludzki oraz społeczny. Kategorie te są podstawą tworzenia więzi i odpowiedniego poziomu integracji jed-nostek, jak również przedsiębiorstw. W pierwszym przypadku badacze skupiają się na analizowaniu niematerialnych cech grupy społecznej, takich jak: zdolności, wykształcenie, zdrowie czy przedsiębiorczość. Początkowo kapitałem ludzkim zajmowali się ekonomiści, koncentrując się na wpływie inwestycji i zwrocie tych inwestycji w skali jednostki i przedsiębiorstwa [Becker 1990: 44]. Dostrzegli oni jednak wyraźnie socjologiczne wymiary zjawiska, wskazując na takie elementy, jak: kompetencje, zręczności intelektualne i motywacje jednostki. Wzięli również pod uwagę skłonności do zachowań etycznych, kwestie władzy organizacyjnej oraz predyspozycje osobowościowe [Bratnicki i Strużyna 2001: 70]. Stawiano i sprawdzano hipotezy o procesach gromadzenia kapitału ludzkiego, przekazu specyficznej wiedzy i umiejętności pomiędzy różnymi grupami [Suchacka 2012: 25]. Drugim ważnym pojęciem związanym z gotowością do wprowadzania inno-wacji i wyraźnie łączącym się z kapitałem ludzkim jest kapitał społeczny, który nie jest już tylko własnością jednostki. Jego utrwalenie zależy od jakości więzi i coraz bardziej od poziomu integracji w całym regionie, co wiąże się w oczywi-sty sposób z poziomem komunikacji interpersonalnej. Pierre Bourdieu, uważany za jednego z twórców tego pojęcia, definiował je jako „zbiór rzeczywistych lub potencjalnych zasobów, które są związane z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych form znajomości i wzajemnego uznania – in-nymi słowy, z przynależnością do grupy – które umożliwiają każdemu ze swo-ich członków wsparcie dzięki posiadanemu przez całą zbiorowość kapitałowi” [Bourdieu 1986: 248]. Takie rozumienie tego pojęcia nawiązuje do kategorii sieci relacji, jak i zbiorowości. Bourdieu podkreślał możliwe zagrożenia wynikające z wyrachowanych działań określonych grup interesów. Obecnie widać jednak, że kapitał społeczny wiąże się z kwestią sieciowości relacji społecznych. Rozpa-trując zagadnienie innowacji w kontekście regionalnym, można dostrzec aspekty
Znaczenie komunikacji w kontekście rozwoju innowacji... 147 sieciowości kapitału społecznego, takie jak: relacje i powiązania, wspólne warto-ści i normy, zaufanie wewnątrzgrupowe i ponadgrupowe, które mają znaczenie priorytetowe.
Wymiana informacji, zasobów wiedzy i wsparcia, jakie występują w korzyst-nej sieci wzajemnych kontaktów, prowadzi do osiągnięcia założonych celów. Proces ten powinien być stale podtrzymywany i pielęgnowany. Samo zjawisko zostało przez badaczy nazwane networkingiem. Wzajemne rekomendowanie swoich usług, dzielenie się wiedzą, a w razie potrzeby – konkretną pomocą po-winno opierać się na kategorii zaufania. Kontakty networkingowe są skuteczne, gdy zakładają długofalowość i systematyczność. Przedsiębiorcy często zbyt póź-no uświadamiają sobie, że podtrzymywanie dotychczasowej znajomości bywa ważniejsze niż zawieranie nowej. Budowaniem takiej sieci kontaktów zajmują się zarówno małe przedsiębiorstwa, jak i korporacje. Niektóre firmy wpisują te dzia-łania w swoje strategie [Wendt i Turniak 2006]. Głównym założeniem tworzenia sieci relacji jest szukanie osób lub instytucji mających wspólne interesy i znają-cych odpowiedź na pytania: „kto wie co”, „jak i kiedy mogę to wykorzystać”, „czy są możliwości współpracy i znalezienia odpowiednich partnerów”1 [por. La-mont 2010]. Konkretne zachowania w sieci powinny być świadomie kształtowane i z reguły wiążą się z zamiarem uzyskania pomocy i wsparcia. Partnerzy pragną zaznaczyć swoją aktywność w sieci, wyrazić swoje życzenia i potrzeby, pozosta-wać w merytorycznym kontakcie, a niejednokrotnie także podkreślać swą wiodą-cą rolę w grupie tematycznej [Deffree 2010: 16]. Wynikiem takiej współpracy jest utworzenie sieci jak największej liczby interesariuszy i zbudowanie środowiska wspólnych perspektyw, które może zapewnić lepsze podejmowanie decyzji przy rozwiązywaniu problemów.
2. Znaczenie otoczenia organizacji –
kreatywni specjaliści i interesariusze
Regionalny wymiar komunikacji interpersonalnej oznacza konkretne dzia-łania w znanym otoczeniu: aktywność obywatelska, postawy przedsiębiorcze, przychylność decydentów i bliskość badaczy – specjalistów z określonych dzie-dzin – wszystko to korzystnie wpływa na podejmowaną współpracę. Szczegól-nie interesujące, biorąc pod uwagę rozwój społeczny, są powiązania świata nauki i biznesu. Terytorialna bliskość ważnych partnerów systemu sprzyja powstawaniu firm odpryskowych, inkubatorów i parków technologicznych, biur komercjaliza-cji badań i ochrony praw patentowych, sieci naukowych, lokalnych porozumień produkcyjnych oraz klastrów. Wszystkie te podmioty stawiają sobie za główny 1 www.kmworld.com/Articles/Editorial/Features/Social-networking-helps-sustain-innova-tion-67347.aspx [dostęp: 1.02.2017].
148 Małgorzata Suchacka
cel zapewnienie możliwości transferu wiedzy i technologii oraz systemu obsługi dla przedsiębiorstwa [Shearmur, Doloreux 2000: 1065-1082]. Rozważania na te-mat sieciowego charakteru relacji społecznych w ujęciu regionalnym powinny za-tem uwzględniać ich wielowymiarowość i złożoną naturę. Główni interesariusze wywodzący się ze sfer gospodarki, polityki, kultury, aktywności obywatelskiej to najważniejsi aktorzy życia publicznego, którzy uświadamiając sobie wspólne cele, dążą do ich osiągnięcia. Specjaliści podkreślają także konieczność rozważe-nia kulturowego i instytucjonalnego kontekstu tych przemian. Podejmowane są próby uchwycenia istoty mechanizmów rozwoju regionalnego odwołujące się do dorobku wielu nauk, a nawet rozwijają się nowe dziedziny, jak chociażby nurt re-gional studies czy orientacja instytucjonalna pozwalająca na pełniejsze zaprezen-towanie spontanicznie i strategicznie współpracujących przedsiębiorstw [Klasik i Kuźnik 2010: 85].
Mając na uwadze skomplikowaną naturę współpracy, warto mieć wiedzę z za-kresu rozwoju społecznego opartego na mechanizmach wewnętrznych, To właśnie w koncepcjach rozwoju endogennego podkreślono znaczenie kapitału ludzkiego i konieczności jego stałego wzmacniania. Na takim fundamencie zbudowana zo-stała także koncepcja „regionu uczącego się”. Cechuje go specyficzna struktura powiązań personalnych i instytucjonalnych, szerokie uczestnictwo aktorów re-gionalnych w partnerstwie publicznym i prywatnym, a także umiejętne łączenie kompetencji. Za autora tej koncepcji uznawany jest Richard Florida, który odniósł procesy zachodzące w organizacjach, takie jak: ustawiczne dokształcanie i ucze-nie się, pogłębiaucze-nie wiedzy, poszukiwaucze-nie nowych rozwiązań, do regionu. Wy-różnił też wiele charakterystycznych elementów „regionu uczącego się”, takich jak: infrastruktura organizacji firm produkujących dobra lub usługi, infrastruktu-ra zasobów ludzkich stanowiących zabezpieczenie rynku pinfrastruktu-racy i produkcji dóbr, infrastruktura fizyczna organizacji dystrybucji oraz infrastruktura uwarunkowań społeczno-politycznych będąca zbiorem regulacji prawnych, standardów i zacho-wań modelowych między firmami a organizacjami rządowymi [Florida 1995: 527]. Ponadto region taki wyróżnia perspektywa zmian struktury społecznej, co łączy się z powstawaniem grupy aktorów terytorialnych – specjalistów innowa-cyjnych technologii. Zmienia się także sam wizerunek regionu, który zaczyna być postrzegany jako nowoczesny region przemysłowy będący wynikiem zespołowe-go procesu uczenia się regionalnych aktorów różnych podmiotów. Prace Flori-dy były dla wielu badaczy dość kontrowersyjne i spotkały się z krytyką głównie w odniesieniu do nieuprawnionej personifikacji „regionu” [Gorzelak i Jałowiecki 2004: 91]. Jednak mimo zarzutów metodologicznych dotyczących przeprowadzo-nych przez Floridę badań przedstawiona przez niego koncepcja klasy kreatywnej na stałe weszła do kanonu pojęć związanych z rozwojem regionalnym. Termin „klasa kreatywna” definiowany jest w odniesieniu do szczególnej kategorii jed-nostek skoncentrowanych w bliskości terytorialnej, charakteryzującej się
określo-Znaczenie komunikacji w kontekście rozwoju innowacji... 149 ną tożsamością etniczną, płciową czy obyczajową. Taki portret tej grupy sprzyja kondensacji pewnych procesów wzmacniających innowacyjność i innowacyjne myślenie. Efektem jest kreatywna atmosfera, która na zasadzie sprzężenia zwrot-nego oddziałuje na całość ze zdwojoną siłą. W Polsce trudno mówić o „regionach uczących się” w znaczeniu, jakie miał na myśli Florida, jednak przykład woje-wództwa śląskiego dowodzi kształtowania się takiego podmiotu – obok klasy specjalistów (inżynierów i techników) można dostrzec także humanistyczne elity o zróżnicowanym pochodzeniu, zakorzenione w regionalnej tożsamości, o różno-rodnym dorobku [Geisler 2008; Suchacka 2014].
Stosując kategorie więzi społecznych, integracji, networkingu, „regionu uczą-cego się” w opisie sieci relacji, nie sposób pominąć teorii interesariuszy (stake- holders), którą w 1984 r. zaprezentował R. Edward Freeman [1984]. Według nie-go interesariuszy można zdefiniować jako każdą dającą się określić grupę lub jednostkę (instytucję, ale także środowisko przyrodnicze), która może wpływać lub jest pod wpływem działania przedsiębiorstwa (organizacji) za pośrednictwem jego strategii, produktów, usług, procesów wytwórczych, systemów zarządzania i procedur. Takie rozumienie uwzględnia sieciowy charakter zachodzących więzi. Analogiczne odniesienia można dostrzec w wymiarze regionalnym. Teoria inte-resariuszy koncentruje się na wielostronnych relacjach, trwale przyczyniających się do sukcesu finansowego podmiotów gospodarczych. Ich celem są korzyści wynikające ze wspólnie podzielanych wartości. Niezależnym zagadnieniem są podejmowane działania, by określone wartości zdominowały oczekiwania jak największej liczby interesariuszy. Interesujący jest proces podejmowania decyzji, szczególnie tych spełniających oczekiwania najważniejszych podmiotów w ob-szarze ekonomicznym i społecznym, ale także służących przetrwaniu przedsiębior-stwa. Współczesne odwołania do teorii interesariuszy służą analizom społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw i tworzenia odpowiednich strategii zarządza-nia. W stosowanym wówczas ujęciu normatywnym analizowane są zasady postę-powania, którymi menedżerowie powinni się kierować w kontaktach z grupami interesu. W ujęciu deskryptywnym dokonuje się opisu działań menedżerów i ich realnych zachowań, podobnie jak ma to miejsce w ujęciu instrumentalnym, w któ-rym przedstawiane są rezultaty takiego postępowania i ich konsekwencje. Najbar-dziej inspirujące jest podejście normatywne, gdyż zmusza do refleksji nad istotą i znaczeniem biznesu we współczesnym świecie wraz całokształtem sieci powią-zań funkcjonujących w różnych układach. Widać to już w podziale na interesariu-szy wewnętrznych i zewnętrznych. O ile nad tymi pierwinteresariu-szymi można zapanować, stosując rozmaite narzędzia przymusu przyswojenia określonych norm i wartości, o tyle w przypadku drugich jest to bardzo utrudnione. Konieczności zawierania szerszych sojuszy określonych interesów wcale nie musi towarzyszyć czynna ak-ceptacja uzgodnionych wartości i sposobów postępowania. Z tego powodu war-to wracać do źródeł wszelkich kontaktów – komunikacji międzyludzkiej. Ciągła
150 Małgorzata Suchacka
troska o jej jakość zaczyna się u podstaw wszelkich organizacji – w przypadku relacji człowieka z technologią będzie to przedsiębiorstwo.