w obliczu przeobrażeń gospodarczych
1. Przeobrażenia gospodarki w kierunku gospodarki opartej na wiedzy
Gospodarki podlegają nieustannym przemianom. Wraz z powstawaniem no-wych rozwiązań, technik wytwarzania, metod pracy oraz rodzajów usług docho-dzi do stopniowego zastępowania podstawowych czynników produkcji (praca i kapitał) zasobami niematerialnymi. Gospodarka oparta na wiedzy (GOW) uzna-wana jest za kolejny etap rozwoju systemów gospodarczych, w którym kluczową rolę odgrywają wiedza i informacja. Jedną z pierwszych definicji GOW jest defi-nicja sformułowana przez OECD, zgodnie z którą gospodarka oparta na wiedzy to gospodarka, która jest „bezpośrednio oparta na produkcji, dystrybucji i wyko-rzystaniu wiedzy i informacji” [OECD 1996: 7].
Perspektywy zmian zapotrzebowania na kwalifikacje i zawody... 55 Fundamentem GOW jest zatem wiedza, a w szczególności zdolność jej two-rzenia, zdobywania i przekazywania, a następnie efektywnego wykorzystania przez podmioty funkcjonujące w danej gospodarce w postaci nowych rynkowych zastosowań produktowych, organizacyjnych i technologicznych. Gospodarkę tę cechuje bowiem zdolność do kreowania innowacji, a w konsekwencji postępu technicznego, której warunkiem jest z jednej strony posiadanie wiedzy oraz jej wytwarzanie, z drugiej zaś jej kreatywne wykorzystanie w praktyce. Proces prze-chodzenia do gospodarki opartej na wiedzy obejmuje jednak transformacje do-konujące się nie tylko w obszarze zaawansowanych technologii, skoncentrowane w wybranych przemysłach, ale przenika całą gospodarkę. Przemianom tym towa-rzyszy rozwój społeczeństwa wiedzy, o którego wartości stanowi poziom kapitału ludzkiego charakteryzującego się wysokim wykształceniem oraz zaawansowa-nym stopniem formalnych i praktycznych umiejętności [Gajdos i Żmurkow 2012; Gajdos 2013]. Do filarów GOW należy zatem zaliczyć takie elementy, jak: kapitał ludzki (społeczeństwo wiedzy), w którym wiedza jest akumulowana, system in-nowacji, który łącząc działalność firm i aktywność naukową, tworzy nową wie-dzę, technologie teleinformatyczne ułatwiające wymianę wiedzy oraz otoczenie instytucjonalno-prawne, które tworzy warunki do rozwoju powyższych dziedzin [Piech 2009: 214-217, 360-364].
Nie istnieją jednoznaczne mierniki umożliwiające ocenę stopnia rozwoju go-spodarki opartej na wiedzy. Do oznak tego procesu należą m.in. dynamiczny wzrost nakładów na badania i rozwój oraz edukację i wysoki udział łącznej produktywno-ści czynników produkcji w przyroproduktywno-ście PKB. Jednym z symptomów transformacji gospodarek są również przeobrażenia w zakresie sektorowej struktury gospodarki [Kusideł i Gajdos 2015: 48]. Gospodarkę opartą na wiedzy cechuje bowiem domi-nujący udział sektora usługowego, zarówno w wytwarzaniu PKB, jak i w zatrud-nieniu. Niekiedy gospodarka oparta na wiedzy, zwana również nową gospodarką, określana jest mianem gospodarki świadczeń, co oznacza, że większość pracow-ników zatrudniona jest w sektorze usług, a jej głównym potencjałem jest wiedza [Skrzypek 2008: 209]. Istotna rola sektora usługowego w procesie zwiększania innowacyjności i przechodzenia do gospodarki opartej na wiedzy wynika z tego, iż usługi charakteryzują się najwyższą podatnością na innowacje, głównie ze wzglę-du na stosunkowo wysoki poziom wykorzystania zaawansowanej wiedzy, stając się nośnikami gospodarki opartej na wiedzy [Kusideł i Gajdos 2015: 48].
Kwestie związane z prawidłowościami przemian i rolą głównych działów go-spodarki w poszczególnych fazach jej rozwoju sformułowane zostały już w la-tach 30. XX w. w teorii trzech sektorów opracowanej przez ekonomistów Allana Fishera, Colina Clarka i Jeana Fourastié. Zgodnie z tą teorią kraje lub regiony charakteryzujące się relatywnie wysokim udziałem sektora usługowego, bardzo niskim udziałem sektora rolniczego i umiarkowanym udziałem sektora przemy-słowego w ogólnym popycie na pracę znajdują się na wyż szych etapach rozwoju
56 Edyta Żmurkow-Poteralska
gospodarczego i – pośrednio – cechują się wyższym poziomem zaawansowania technicznego. Słuszności teorii trzech sektorów dowodzi historia krajów europej-skich. Kraje takie jak Luksemburg, Belgia, Holandia, Francja, Niemcy, Dania, Wielka Brytania, Szwecja, w których obserwuje się dominujący (ponad 70%) udział zatrudnienia w usługach i niewielki (poniżej 5%) udział pracujących w rol-nictwie, są krajami o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego [Kusideł i Modranka 2014: 11-12].
Przekształcenia sektorowej struktury zatrudnienia charakterystyczne dla pro-cesu przechodzenia do gospodarki opartej na wiedzy widoczne są również w pol-skiej gospodarce (wykres 1).
Wykres 1. Zmiany trójsektorowej struktury zatrudnienia w Polsce w latach 2005-2015 i prognoza na rok 2022 (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL oraz prognozy zatrudnienia w Polsce do 2022 r., http://np.prognozowaniezatrudnienia.pl/ [dostęp: 10.02.2017].
W latach 2005-2015 w Polsce nastąpił wyraźny wzrost udziału pracujących w usługach (o 4,4 p.p.) przy jednoczesnym nieznacznym wzroście udziału pra-cujących w przemyśle (o 1,6 p.p.) i spadku udziału prapra-cujących w rolnictwie (o 6 p.p.). Ponadto, zgodnie z wynikami prognozy zatrudnienia w Polsce na lata 2014-2022 r.1 opracowanej w ramach budowy zintegrowanego systemu progno-styczno-informacyjnego umożliwiającego prognozowanie zatrudnienia, przewi-dywany jest dalszy wzrost udziału sektora usług w zatrudnieniu, który w 2022 r. wyniesie 62%, podczas gdy udział przemysłu zmniejszy się do 30%, a rolnictwa – do zaledwie 9%.
1 http://np.prognozowaniezatrudnienia.pl [dostęp: 10.02.2017]. Prognozy zatrudnienia w prze-kroju grup zawodów w Polsce do 2022 r. omówione zostały szerzej w pkt 3.2.
Perspektywy zmian zapotrzebowania na kwalifikacje i zawody... 57 Ponadto w ramach statystyk prowadzonych przez Eurostat w zakresie nauki, techniki i innowacji stosowany jest podział na sektory wyodrębnione ze względu na poziom zaawansowania techniki w przemyśle i zaangażowania wiedzy w usłu-gach bazujący na Statystycznej Klasyfikacji Działalności Gospodarczej Unii Euro-pejskiej – NACE Rev. 2, której polskim odpowiednikiem jest Polska Klasyfikacja Działalności 2007. W ramach tego podziału poszczególne dziedziny przemysłu klasyfikowane są do czterech sektorów: wysokiej techniki (high-technology indu-stries), wysokiej techniki (medium-high-technology induindu-stries), średnio--niskiej techniki (medium-low-technology industries) i niskiej techniki (low-tech-nology industries) na podstawie kryterium intensywności B+R (R&D intensity), mierzonej za pomocą relacji nakładów bezpośrednich i pośrednich na działalność badawczo-rozwojową w wartości dodanej. Dziedziny działalności gospodarczej z sektora usług przyporządkowywane są do sektora usług opartych na zaawanso-wanej wiedzy (Knowledge Intensive Services – KIS) i usług mniej wiedzochłon-nych (Less Knowledge Intensive Services – LKIS), gdzie kryterium klasyfikacyj-ne stanowi udział osób z wyższym wykształceniem2 [GUS 2016: 24-25].
Wykres 2. Struktura pracujących w przekroju sektorów
wyróżnionych ze względu poziom zaangażowania techniki i zaawansowania wiedzy w Polsce w 2005 i 2015 r. (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.
Najbardziej widoczną zmianą, jaka zaszła w strukturze pracujących w podzia-le na sektory wyróżnione ze względu na poziom zaawansowania techniki oraz zaangażowania wiedzy w Polsce w latach 2005-2015 (wykres 2) był znaczny wzrost udziału pracujących w sektorze usług opartych na zaawansowanej wiedzy (o blisko 10 p.p.), które charakteryzują się najwyższą podatnością na innowacje, przy jednoczesnym (nieznacznym) spadku zatrudnienia w usługach mniej wie-dzochłonnych (o 2,3 p.p.). W przemyśle odnotowano spadek udziału pracujących
2 Baza metadanych Eurostat: http://ec.europa.eu/eurostat/cache/metadata/DE/htec_esms.htm [dostęp: 10.02.2017].
58 Edyta Żmurkow-Poteralska
w sektorze niskiej techniki (o 2 p.p.). Udział pracujących w przemyśle średniej techniki (łącznie) nie uległ wyraźnym zmianom, przy czym w 2015 r. dominował w zatrudnieniu w sektorze przemysłowym. Sektor wysokiej techniki charaktery-zował się natomiast bardzo niskim udziałem w zatrudnieniu (poniżej 1%) w ca-łym analizowanym okresie.