Kapitał intelektualny – ustalenia terminologiczne

Kapitał intelektualny to wiedza, praktyczne doświadczenie, technologie, do-bre stosunki z klientami oraz wszelkie umiejętności pozwalające firmie osiągnąć przewagę konkurencyjną, Składa się z aktywów powstałych na skutek czynno-ści intelektualnych rozciągających się od nabywania nowej wiedzy (uczenie się), przez inwencje, do tworzenia cennych relacji z innymi [Armstrong i Taylor 2016; Hofman 2011].

Organizacja ds. Ekonomicznej Współpracy i Rozwoju (OECD) definiuje ka-pitał intelektualny, wprowadzając wartość ekonomiczną dwóch kategorii niena-macalnych aktywów przedsiębiorstwa: kapitału organizacyjnego (strukturalnego) i kapitału ludzkiego [Zygmański 2016].

W definicji kapitału intelektualnego mieści się nie tylko siła ludzkiego umy-słu, ale również marka i znaki handlowe, a nawet aktywa zaksięgowane w warto-ściach historycznych, które przekształciły się w coś o znacznie większej wartości [Golińska-Pieszyńska 2013: 125]. Innymi słowy, kapitał intelektualny to różnica między wartością rynkową firmy a kosztem wymiany jej aktywów [Armstrong i Taylor 2016], czyli połączenie niematerialnych aktywów, które umożliwiają fir-mie funkcjonowanie i prosperowanie, ponieważ zostały sformalizowane, uchwy-cone, zmuszone do działania i są stale sprawdzane w celu stworzenia oferty o wyższej wartości dla klientów i udziałowców. Jest on zatem sumą ukrytych ak-tywów przedsiębiorstwa nieuwzględnianych w jego sprawozdaniu finansowym, obejmującą zarówno to, co znajduje się w głowach pracowników, jak i to, co

Kapitał intelektualny czynnikiem sukcesu współczesnych przedsiębiorstw 137 zostaje po ich odejściu [Hofman 2011; Nita 2013; Rodrigues Vaz i in. 2015; He-matfar i in. 2015].

Najczęściej uwzględnianymi komponentami kapitału intelektualnego są: ka-pitał ludzki (suma wiedzy, umiejętności, cech osobowościowych i doświadczeń ludzi zatrudnionych w organizacji, nie należy do organizacji); kapitał organiza-cyjny (reguluje struktury i relacje wewnętrz organizacji); kapitał rynkowy (relacje z klientami, otoczeniem, wizerunek firmy w otoczeniu itp.).

Kapitał intelektualny występuje we wszystkich kategoriach przedsiębiorstw. Jest ukrytym potencjałem, który tkwi zarówno w nowoczesnych formach organi-zacji, stwarzających najlepsze warunki do jego rozwoju, jak i w różnej wielkości organizacjach tradycyjnych. Stopień dostrzegania znaczenia kapitału intelektual-nego wynika także z przedmiotu działalności, branży, w jakiej przedsiębiorstwo działa.

W przeprowadzonych badaniach przyjęto poniższą terminologię pojęcia ka-pitał intelektualny. Jest to suma wiedzy posiadanej przez ludzi, którzy tworzą społeczność organizacji, oraz praktyczne przekształcenie tej wiedzy w elementy jego wartości. Obejmuje on wszystkie niewymierne składniki kształtujące różnicę pomiędzy całkowitą wartością firmy a jego wartością finansową. Jego strukturę przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Struktura kapitału intelektualnego Struktura

kapitału intelektualnego ^Czynniki

Kapitał ludzki – know-how

– wiedza i umiejętności pracowników – motywacja pracowników

Kapitał strukturalny – infrastruktura techniczna i bazy danych

– własności intelektualne (patenty, licencje, znaki towarowe)

Kapitał relacyjny – relacje z klientami

– relacje z inwestorami i interesariuszami

Źródło: opracowanie na podstawie Skrzypek 2014; Armstrong i Taylor 2016; Antczak 2013; Dawidziuk 2016.

Koncepcja kapitału intelektualnego zakłada odchodzenie od koncentrowania się na zasobach finansowych i materialnych organizacji na rzecz zatrudnionych w niej ludzi i wartości niematerialnych, takich jak wiedza oraz doświadczenie zmotywowanych i zaangażowanych pracowników, reputacja firmy i potencjał roz-wojowy samego przedsiębiorstwa. Dokładna identyfikacja składników kapitału intelektualnego pozwala na lepsze zrozumienie jego istoty oraz podjęcie działań zmierzających do zwiększenia jego potencjału, zwłaszcza że wszystkie elementy składowe kapitału intelektualnego są ze sobą ściśle powiązane, a jego siła

wyni-138 Joanna Kubicka, Hanna Dubanevich

ka z integracji oraz interakcji poszczególnych elementów. Do efektywnej pracy kapitału ludzkiego niezbędny jest kapitał organizacyjny, bo kapitał rynkowy bez wsparcia kapitału ludzkiego i organizacyjnego nie spowoduje wzrostu kapitału intelektualnego. Nawet najlepsza marka czy znak towarowy nie przyniosą sukce-su przedsiębiorstwu, gdy jego pracownicy nie będą rozwijać swoich umiejętności lub zabraknie odpowiedniej struktury organizacyjnej czy infrastruktury innowa-cyjnej w przedsiębiorstwie.

Wdrożenie koncepcji zarządzania kapitałem intelektualnym w przedsiębior-stwie jest procesem trudnym, który wymaga nie tylko znacznych nakładów finan-sowych, ale co często trudniejsze – odpowiednich kompetencji i otwartości na rozwój i zmiany pracowników, menedżerów i właścicieli.

Główną barierę wdrażania i rozwoju kapitału intelektualnego w przedsiębior-stwie stanowi specyfika jego komponentów. Kapitał ten bazuje na aktywach

trud-Tabela 2. Bariery w stosowaniu koncepcji kapitału intelektualnego

Rodzaj bariery Charakterystyka

Bariera mentalna – przywiązanie kadry zarządzającej do tradycyjnych rozwiązań

– brak przekonania o potrzebie i/lub możliwość efektywnego wdrożenia systemu zarządzania kapitałem intelektualnym

– niechęć do zmian postrzeganych niejednokrotnie jako zaburzenie do-tychczasowego porządku organizacyjnego

Bariera kulturowa – brak kultury dzielenia się wiedzą – obawa przed utratą dotychczasowej pozycji

– negowanie konieczności wdrażania innowacyjnych rozwiązań i zwięk-szenia elastyczności działania

– niedocenianie znaczenia budowania relacji z interesariuszami zewnętrz-nymi przedsiębiorstwa

Bariera

kompetencyjna ^{– brak wiedzy menedżerów na temat nowoczesnych koncepcji zarządza-}nia – brak umiejętności stosowania nowoczesnych narzędzi pomiaru

efek-tywności zarządzania kapitałem intelektualnym

– wielość koncepcji kategoryzacji kapitału intelektualnego utrudniająca popularyzację idei

– brak wystandaryzowanych narzędzi zarządzania kapitałem intelektual-nym

Bariera organizacyjna – brak rozwiniętych systemów informacyjnych niezbędnych do sprawne-go przepływu wiedzy w organizacji

– utrata cennej wiedzy związana z dużą fluktuacją pracowników Bariera finansowa – dążenie do maksymalizacji zysku kosztem ograniczenia nakładów

in-westycyjnych na aktywa niewidzialne

– wysokie koszty wdrożenia systemu zarządzania kapitałem intelektual-nym

Źródło: opracowanie na podstawie Kupczyk 2013; Skrzypek 2014; Armstrong i Taylor 2016; Antczak 2013; Dawidziuk 2016; Trocka 2015; Novas i in. 2017.

Kapitał intelektualny czynnikiem sukcesu współczesnych przedsiębiorstw 139 no wymiernych, co z jednej strony stanowi atut w walce konkurencyjnej, z drugiej zaś stwarza trudności w efektywnym zarządzaniu nim. Co więcej, inwestowanie w aktywa niematerialne w krótkim okresie oznacza koszty, a dopiero w długiej perspektywie daje szansę na wygenerowanie stopy zwrotu. Skutkuje to obniże-niem bieżącej rentowności, co nie zawsze jest dobrze odbierane przez inwestorów zainteresowanych zyskami w krótkim czasie.

Dotychczasowe badania i opinie specjalistów pozwalaja na wskazanie wielu innych barier utrudniających lub wręcz uniemożliwiających kompleksowe zasto-sowanie koncepcji kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwach [Novas i in. 2017]. Do najbardziej istotnych należy zaliczyć te zestawione w tabeli 2.

Warto też zaznaczyć istnienie dodatkowej bariery związanej z zarządzaniem kapitałem intelektualnym. Jest nią ochrona tego kapitału, gdyż dotychczasowe ustawodawstwo w wielu krajach nie jest jeszcze na tyle rozwinięte, by zapewnić bezpieczeństwo posiadanym aktywom niematerialnym.