Polscy rolnicy korzystają z dopłat bezpośrednich od 2004 r. W pierwszym roku przyjmowania dokumentów przez ARiMR z wielu kręgów, m.in. naukowych, padały pytania, czy polscy rolnicy przezwyciężą obawy przed ich zdaniem skom-plikowanymi procedurami. Obawy były uzasadnione zwłaszcza z punktu widzenia poziomu wykształcewidzenia właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych -spis rolny (PSR) z 2002 r. wskazywał, że większość (ponad 80%) rolników nie posiadała wykształcenia zgodnego z prowadzoną działalnością lub ukończyła tylko kurs rolny. Liczby złożonych oraz rozpatrywanych wniosków o płatności w kampaniach 2004—2009 wskazują, że pierwotny niepokój był przesadzony (tab. 3).
T a b e l a 3. Liczba złożonych wniosków o płatności bezpośrednie w kampaniach lat 2 0 0 4 - 2 0 0 9 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Liczba złożonych wniosków 1 400 370 1 483 628 1 468 614 1 452 665 1 419 465 1 396 998 Producenci rolni wpisani do
ewidencji producentów
- 1 782 300 - 1 894 567 1 939 406
-Odsetek producentów rolnych ubiegających się o płatności bezpośrednie
83% 77% 73%
Źródło: Informacja ze strony domowej ARiMR (dostęp 25 marca 2010 r ). Rocznik... 2007, 2008, 2009, GUS.
Częściowym potwierdzeniem powyższego stwierdzenia jest także przestrzenne rozmieszczenie liczby wniosków o płatności bezpośrednie przedstawione w uję-ciu gminnym (ryc. 1).
2 Dane z Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. wskazują, iż na terenie 66 miast powiatowych swoją siedzibę miało ponad 34,5 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni ponad 1 ha. W analizowanej bazie danych do powiatów miejskich zostało przyporządkowanych ponad 86 tys. podmiotów. Pozostawiając niewielki margines błędu z uwagi na pominięcie, np. osób pra-wnych w danych z 2002 r., różnice między obu grupami wskazują poziom zafałszowań wyni-kający z przypisywania gospodarstw do poszczególnych gmin według kryterium miejsca zamiesz-kania właściciela.
Rye. 1. A Liczba w n i o s k ó w o płatności b e z p o ś r e d n i e ztozonych w kampanii 2 0 0 8 r. w ujęciu g m i n
-nym, B - Liczba g o s p o d a r s t w rolnych o powierzchni powyżej 1ha w 2 0 0 2 r. Źródto: o p r a c o w a n i e własne na p o d s t a w i e d a n y c h z ARiMR oraz PSR 2002.
A - Number of requests for direct farming subsidies submitted during 2008 campaign by municipalities, B - Number of farms sized 1 ha and above in 2002 year
Source: own studies on the basis of data from ARiMR (The Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture) and PSR (General Agricultural Registration) 2002.
Zjawiska prezentowane na obu mapach (ryc. 1A, B) są w dużym stopniu zbieżne3. Mało prawdopodobne byłoby zatem twierdzenie o znaczących dyspro-porcjach pomiędzy odsetkiem złożonych wniosków o płatności w stosunku do liczby uprawnionych. Innymi słowy, grupa gmin, w których właściciele gospo-darstw rolnych nie zdecydowali się na złożenie wniosku z powodu innego niż wielkość gospodarstwa, jest mała.
Suma płatności bezpośrednich (ryc. 2A, B) zrealizowanych w poszczególnych gminach, mimo iż niesie ze sobą nieścisłe informacje zaburzone zróżnicowaniem powierzchni użytków rolnych poszczególnych jednostek administracyjnych, wskazuje (podobnie jak rycina 1A, B) obszary, w których odsetki składanych wniosków w stosunku do liczby gospodarstw mogły być niższe od przeciętnych. Były to przede wszystkim południowe tereny Polski charakteryzujące się roz-drobnionym rolnictwem, gdzie dodatkowo często średni wiek właścicieli gospo-darstw jest znacznie wyższy od przeciętnej (PSR 2002). Te dwa elementy mogły powodować negatywne rozstrzygnięcia w sytuacji porównywania zysków i kosztów związanych ze składaniem wniosków o dopłaty.
Mapa rozmieszczenia płatności bezpośrednich przypadających na lha użyt-ków rolnych (ryc. 2A, B) oprócz południowych terenów Polski wskazuje także inne obszary, gdzie z mniejszą intensywnością niż to było możliwe korzystano ze środków płatności — rejon Sudetów, pas gmin ciągnący się przez część wojewó-dztwa lubuskiego, zachodniopomorskiego oraz pomorskiego, fragmenty woje-wództwa warmińsko-mazurskiego, podlaskiego i świętokrzyskiego. Zbieżność zróżnicowania przestrzennego płatności na 1 ha użytków rolnych ze zróżnicowa-niem jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej była przesłanką próby przetwo-rzenia danych celem oddzielenia od uzyskanego obrazu wpływu jrpp. Lepsze grunty są intensywniej wykorzystywane np. w kierunku produkcji buraków cukrowych. Wiąże się to niejednokrotnie z płatnością bezpośrednią oraz dodat-kową płatnością do specyficznej uprawy. Z uwagi na to, iż jednolita płatność obszarowa jest podawana wraz z innymi dopłatami, dla oszacowania wpływu tego bodźca ekonomicznego, sumę płatności bezpośrednich odniesionych do powierzchni użytków rolnych w danej gminie podzielono przez arbitralnie dobrane współczynniki4, nawiązujące do tzw. powierzchni przeliczeniowej grun-tów (0,7; 1,0; 1,3 oraz 0,5; 0,7; 1,0; 1,3; 1,5; 1,8). Przetworzone wyniki przed-stawia rycina 3.
3 Należy pamiętać, że liczba wniosków... jest podawana zgodnie z miejscem zameldowania właści-ciela gospodarstwa, zaś liczba gospodarstw... z siedzibą gospodarstwa.
Ą Współczynniki redukcyjne przypisywano poszczególnym gminom ze względu na dostępność danych w zależności od odsetka powierzchni o jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej przekra-czającej 100 punktów.
50 Zróżnicowanie przestrzenne absorpcji środków UE przez polskie rolnictwo w 2008 r.
Ryc. 2. A - S u m a płatności bezpośrednich (w min PLN) wypłaconych w kampanii 2008 r. B - Suma
płatności bezpośrednich przypadających na 1 ha użytków rolnych wypłacona w kampanii 2008 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ARiMR
A - Sum of direct farming subsidies (in millions of PLN) paid during 2008 campaign, 8 - Sum of direct
farming subsidies on 1 ha of agricultural land paid during 2008 campaign Source: own studies on the basis of data from ARiMR.
Ryc. 3. A - Kwota płatności bezpośredniej w 2008 r. przypadającej na 1 ha użytków rolnych
zreduko-wanej współczynnikami 0,7; 1,0 i 1,3; B - Kwota płatności bezpośredniej w 2008 r. przypadającej na 1ha użytków rolnych zredukowanej współczynnikami 0,5; 0,7; 1,0; 1,3; 1,5 i 1,8,
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ARiMR oraz GUS.
A - Sum of direct farming subsidies (2008) on 1 ha of agricultural area reduced by a factors of 0,7; 1,0 and 1,3; B -Sum of direct farming subsidies (2008) on 1 ha of agricultural area reduced by a factors of 0,5; 0,7; 1,0; 1,3; 1,5 and 1,8.
52 Zróżnicowanie przestrzenne absorpcji środków UE przez polskie rolnictwo w 2008 r.
Uzyskany obraz nie do końca jest klarowny, jednak niesie ze sobą pewne informacje. Słabe pozyskiwanie kwot z jednolitych płatności obszarowych w gminach okolic Krakowa i Warszawy najprawdopodobniej wynika z przypisa-nia dotacji według kryterium zamieszkaprzypisa-nia właściciela oraz procesu odłogowaprzypisa-nia znacznych areałów gruntów celem przyszłego odrolnienia. Podobnie obniżony poziom pozyskiwania środków z jednolitych płatności zarejestrowano w obsza-rach o gorszych warunkach (przyrodniczych i pozaprzyrodniczych) gospodaro-wania w wielu rejonach tzw. ziem odzyskanych, województwa śląskiego oraz północnej części województwa świętokrzyskiego. O podwyższonej intensywno-ści pozyskiwania środków można mówić w odniesieniu do obszarów cechujących się rozwiniętym rolnictwem towarowym — Wielkopolska, Kujawy, północne Mazowsze, Podlasie oraz częściowo także Polesie5. Lepiej niż mogłoby to wynikać z dużego rozdrobnienia agrarnego z nadarzającej się okazji skorzy-stali rolnicy karpackiej części województwa małopolskiego.
Przestrzenny rozkład danych dotyczących maksymalnej płatności bezpośred-niej w każdej z gmin (ryc. 4) w sposób pośredni wskazuje rejony kraju, gdzie
Ryc. 4. Maksymalna wartość płatności bezpośredniej wypłacona w kampanii 2008 r. w tys. zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z ARiMR.
Maximal amount of direct farming subsidy paid during 2008 campaign in thousands of PLN Source: Own studies on the basis of data from ARiMR.
5 Ze względu na konstrukcję bazy danych - przypisanie gospodarstw według kryterium zamiesz-kania właściciela - obraz podmiejskich obszarów rolnictwa towarowego takich miast, jak War-szawa i Kraków jest najprawdopodobniej mocno zafałszowany.
występuje korzystniejsza struktura agrarna. Wniosek nie dotyczy większych miast.
Liczba beneficjentów oraz kwota środków związanych z interwencją rynkową, refundacjami eksportowymi oraz rynkiem owoców i warzyw (ryc. 5A, B) od-zwierciedla aktywność przemysłu rolno-spożywczego oraz wyspecjalizowanych gospodarstw towarowych.
Zestawienie cech prezentowanych na rycinach 5A, B pokazuje stopień roz-proszenia sektora rolno-spożywczego. Praktycznie w każdym powiecie składano wr.iosek o dofinansowanie działalności rynku rolnego. Średnia wartość dopłat przypadająca na jeden wniosek wyniosła ponad 990 tys. zł i co już nieco trud-niej uchwycić, najwyższa była w województwie kujawsko-pomorskim (ponad 5,5-krotnie wyższa od średniej krajowej), dolnośląskim (2,5-krotnie) oraz opol-skim i mazowieckim. Okazuje się zatem, że obfitość liczebna obserwowana w województwie wielkopolskim, mazowieckim, a częściowo także lubelskim nie prcekłada się na wielkość transferów pieniężnych.
Pogram Rozwoju Obszarów Wiejskich, to drugi co do wielkości po płatno-ściich bezpośrednich instrument wsparcia obszarów wiejskich i w największym stepniu zależy on od parametrów społecznych przestrzeni wiejskiej, na co wska-zue rycina 6.
Środki z PROW wspierają wiele różnych zadań, stąd interpretacja przestrzen-nego zróżnicowania liczby beneficjentów, jak i wypłat środków, jest skompliko-wana. Niewielkie wsparcie dotyczy rejonów o wyższych wskaźnikach jrpp, np. Dolny Śląsk, Żuławy, Wyżyna Lubelska i rejon Pyrzyc, co wynika z dużego zna-czenia dopłat O N W (obszary o niekorzystnych warunkach). Ponadprzeciętne kwoty przekazywane są do gospodarstw na terenach górskich. Relatywnie naj-większe środki płyną do rolników gospodarujących w Kotlinie Kłodzkiej, zachodniej części Podhala oraz środkowej części Beskidu Niskiego. Ustalenie powodów tego stanu wymaga dalszych badań - w szczególności porównań z litami następnymi. Województwo śląskie w kontekście PROW, jak i wcześniej omówionych cech zdaje się coraz mocniej tracić i tak dotychczas słaby związek z rolnictwem. Niewiele wspólnego z sektorem pierwszym gospodarki posiadają talie obszary podmiejskie większych miast - Warszawy, Poznania, Wrocławia i Krakowa.
Wnioski
Obawy o negatywne nastawienie rolników do formalności związanych zwłaszcza z płatnościami bezpośrednimi, ale także PROW, okazały się bezpodstawne. Wskazuje na to przestrzenny rozkład liczby złożonych wniosków o płatności -zbliżony w dużym stopniu do liczby gospodarstw powyżej lha (PSR GUS
54 Zróżnicowanie przestrzenne absorpcji środków UE przez polskie rolnictwo w 2008 r.
Ryc. 5. A - Liczba beneficjentów środków przeznaczonych na interwencję rynkową, refundacje
ekspo-rtowe, rynek o w o c ó w itp. w kampanii 2008 r. B - Kwota środków przeznaczonych na interwencję ryn-kową, refundacje eksportowe, rynek o w o c ó w itp. w kampanii 2008 r.
Źródło: opracowanie wtasne na podstawie d a n y c h z ARiMR.
A - Number of the beneficiaries of funds allocated for market intervention, export refunds, fruit market etc. in 2008 campaign. B - Sum of the funds allocated for market intervention, export refunds, fruit mar-ket etc. in 2008 campaign
Ryc. 6. A - Liczba beneficjentów w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w kampanii
2008 r. B - Wielkość płatności (w min PLN) w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w kam-panii 2008 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ARiMR.
A - Number of beneficiaries of payments (in millions of PLN) allocated to Rural Development Programme in 2008 campaign. B - Sum of payments (in millions of PLN) allocated to Rural Develop-ment Programme in 2008 campaign
56 Zróżnicowanie przestrzenne absorpcji środków UE przez polskie rolnictwo w 2008 r.
2002). Jeśli pewien odsetek rolników nie podjął starań o uzyskanie dopłat do swojej produkcji, to należy raczej mówić o równomiernym niż skoncentrowa-nym regionalnie występowaniu tego zjawiska.
Dopłaty do rynku rolnego pokrywają się z występowaniem większych zakładów przemysłu rolno-spożywczego, a także, co nie może dziwić, z obsza-rami sadownictwa i uprawy warzyw. W przyszłości porównanie wielkości dopłat do rynku rolnego może być dobrym narzędziem diagnostycznym kondycji całej branży.
Coraz częściej informacje o badanych podmiotach uzyskuje się z baz danych gromadzonych do najrozmaitszych celów. Dzięki temu bez nakładów finanso-wych osiąga się znaczącą ilość informacji. Z drugiej strony niezbędne staje się dostosowanie aparatu analitycznego do pozyskanego zbioru, np. w sytuacji, gdy dane zgromadzono na podstawie adresu zamieszkania/zameldowania właściciela, a przypisanie do jednostek administracyjnych musi zostać przeprowadzone dzięki kodom pocztowym. Istotnym mankamentem danych gromadzonych przy okazji wykonywania innych działań np. przez wyspecjalizowane agencje, jest brak pewności, że w przyszłości informacje uzyskane z pierwotnego źródła (w tym wypadku ARiMR/Ministerstwo Rolnictwa/www.fundusze.info) będą porównywalne.
LITERATURA
B a j e k P., C h m i e l e w s k a G i l l W., G i e j b o w i c z E., J a w o r o w s k a A., P o ś l e d -ni k A., W o 1 e k T., 2007, WPR, Nowoczesna polityka rozwoju rol-nictwa i obszarów
wiej-skich, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa.
P o ś 1 ed n i k A., 2009, Wpływ kursu euro na wysokość płatności bezpośrednich, Fundacja pro-gramów pomocy dla rolnictwa, Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej, Warszawa.
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, MRiRW, lipiec 2007.
Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2007, GUS, Warszawa.
Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2008, GUS, Warszawa.
Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2009, GUS, Warszawa.
SUMMARY
Polish farmers receive little money for their work, especially considering prices of non agricultural goods. That is why the UE decided to make the financial transfers from all people through the countries' budgets to the farm owners. There are two founds dealing with cash flows mentioned - the European Agri-cultural Guarantee Fund and the European AgriAgri-cultural Fund for Rural Devel-opment. The farmers and the agricultural industry could apply for direct
pay-ments, a common organization of the market subsidy and a rural development funds.
Because of the UE law every European country has to show the list of all ben-eficiaries. Thanks to that scholars could check many issues like spatial differ-ences of applications for the UE funds. There were voices stating a very low average education of polish farmers would persuade them to take no action on applying for funds. That occurred not true. There were very similar percentages of applications through the whole country. Not 100% but good news was that percentage was not so different through gminas and higher territorial units (tak-ing into consideration number of farms sized 1 ha and more.
Spatial distribution of expenditures on common organization of market gives insight into strong dispersion of food and agricultural industry. That group of applicants is far more diversified because there are differences between a list of voivodeships with biggest numbers of applicants and greatest money transfers.
Rural development program helps to improve many areas but a map analysis suggests support for less favored areas is probably the most important part that program.
E w a K I R Y L U K - D R Y J S K A
K a t e d r a E k o n o m i i i P o l i t y k i G o s p o d a r c z e j w A g r o b i z n e s i e W y d z i a t E k o n o m i c z n o - S p o t e c z n y U n i w e r s y t e t u P r z y r o d n i c z e g o u l W o j s k a P o l s k i e g o 2 8 , 6 0 - 6 3 7 P o z n a ń
k i r y l u k - d r y j s k a @ u p . p o z n a n . p l