E. Kurek i inni (1992, s. 2) podkreślili, jak ważną determinantą w zagospodaro-waniu przestrzennym i rozwoju rolnictwa jest udział gleb najsłabszych klas (V i VI klasa) w ogólnej powierzchni gruntów ornych. Zwrócić tu należy szczególną
uwagę na liczną (236) grupę gmin, której obszary są z rolniczego punktu widzenia terenami problemowymi. Fakt bardzo wysokiego udziału gleb V i VI klasy (tj. powyżej 70% gruntów ornych) skutkuje dla tej grupy gmin nikłymi szansami na ich rozwój, zwłaszcza w warunkach kryzysowych. W okresie, gdy wszelka produkcja była pożądana i trafiona, nawet gospodarstwa o słabych glebach mogły liczyć na trwanie, choćby tylko w wątłej kondycji ekonomicznej. Natomiast w warunkach bańery popytowej i konkurencji, produkcja tych gospodarstw może okazać się trwałe zbędna i w konsekwencji może im grozić upadkiem ekonomicznym".
Z danych zamieszczonych w Atlasie gmin zróżnicowanych pod względem
udziału gleb niskourodzajnych (Kurek i inni 1992) oraz danych dotyczących gmin górskich i podgórskich wynika, że w sumie 377 gmin zakwalifikowano do posiadających najwyższe udziały gleb o niskich klas bonitacyjnych (ryc. 2). Spo-śród wyznaczonych gmin nizinnych — 7 9 % położonych jest w kategorii ONW Nizinne II i jednocześnie stanowią one 51% jednostek w tej kategorii.
Ryc. 2. Obszary o w y s o k i m udziale gleb z najniższych klas bonitacyjnych. A - gminy w których gleby V i VI klasy stanowią p o n a d 70%, B - g m i n y górskie i podgórskie
Źródło: opracowanie własne na podstawie Kurek i in. (1992).
Areas with high share of poor quality soils. A - communes with 70% share of soils form V ano VI (the worst) bonitation classes, B - mountain and highland communes
J. Bański (1999) do dclimitacji obszarów o niskiej jakości środowiska przy-rodniczego użył wskaźnika jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Powołując się na badania K. Koreleskiego (1988), przyjął jako próg wartość wskaźnika na poziomic 50 pkt., który świadczy o silnych ograniczeniach możliwości uprawy roślin. W wyniku przeprowadzonej dclimitacji wyróżniono siedem obszarów grupujących od kilku do kilkunastu gmin o najmniej korzystnych warunkach agro-ekologicznych - karpacki, kaszubski, mazursko-kurpiowski, ostrzeszowski, podlaski, suwalski i świętokrzyski (ryc. 3). Wyróżnione obszary w dużej mierze pokrywają się z delimitacją przeprowadzoną na podstawie Atlasu gmin
zróżnico-wanych pod względem udziału gleb niskourodzajnych (Kurek i inni 1992).
Ryc. 3. Obszary niskiej jakości środowiska przyrodniczego d o produkcji rolniczej. 1 karpacki. 2
-kaszubski, 3 - mazursko-kurpiowski, 4 - ostrzeszowski, 5 - podlaski, 6 - suwalski, 7 - świętokrzyski Źródlo/Source: Bański (1999).
Areas of low quality of natural environment for agricultural production
Ostatnim przykładem dclimitacji obszarów pod względem jakości środowiska dla produkcji rolniczej jest opracowanie wykonane na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002 (Filipiak 2003). W wyniku tej dclimitacji wyznaczono osiem klas bonitacyjnych, które następnie można było połączyć w sześć kategorii opisujących na skali porządkowej stopień utrudnienia ist-niejących warunków do produkcji rolniczej (Bielecka i Ciołkosz 2003)2. Tereny o skrajnie niekorzystnych oraz niekorzystnych warunkach dla produkcji rolnej
2 Mapa w wersji kolorowej została zamieszczona w opracowaniu Bański, Czapiewski (2009, s. 75) w XVI tomie Studiów Obszarów Wiejskich.
94 Obszary problemowe w rolnictwie w kontekście delimitacji obszarów 0\IW
stanowią tereny wymagające szczególnego wsparcia ze względu na bardzo niski poziom plonów oraz brak ekonomicznie i ekologicznie uzasadnionych możliwo-ści intensyfikacji produkcji - są to głównie rejony górskie Karpat i Sudetów (ryc. 4). Według E. Bieleckiej i A. Ciołkosza (2003) te obszary powinny być objęte systemem wsparcia - ogółem 1/3 wszystkich gmin w Polsce.
Rys. 4. Warunki produkcyjne rolnictwa. A - skrajnie niekorzystne, B - niekorzystne, C - znaczne
utrud-nienia, D - pewne utrudutrud-nienia, E - bez utrudnień, F - korzystne Źródlo/Source: Bielecka. Ciotkosz (2003).
Natural conditions tor agricultural production. A - very bad, B - bad, C - big difficulties, D - some diffi-culties, E - without diffidiffi-culties, F - beneficial
Obszary problemowe a obszary ONW
Istotny wniosek, jaki wyłania się z wyżej przytoczonych opracowań naukowych, jest taki, że we wszystkich tych przykładach wyznaczony zbiór obszarów proble-mowych jest dużo mniejszy niż wyznaczone obszary ONW. Do delimitacji obszarów O N W wzięto pod uwagę gminy z wartością wskaźnika W^OCRPP (Wskaźnik Waloryzacji Rolniczej Przestrzeni Produkcyjnej) przekraczającą średnią krajową (dotyczyło to jednocześnie obszarów najrzadziej zaludnionych). Natomiast przeprowadzona w opracowaniu K. Czapiewskiego i in. (2008) cha-rakterystyka kategorii O N W Nizinne I ze względu na rożne cechy przyrodnicze i społeczno-gospodarcze wykazała, że w bardzo wielu przypadkach nie różnią się one od przeciętnych zróżnicowań wartości cech dla kraju. Wynika stąd, że część gospodarstw rolnych zlokalizowanych na obszarach O N W otrzymuje
dodat-kowc środki finansowe, ale nic wykazują dużego zróżnicowania w zakresie pro-dukcji towarowej czy makroekonomicznych uwarunkowań rozwoju poszczegól-nych gmin w porównaniu do gospodarstw zlokalizowaposzczegól-nych poza obszarami ONW.
Syntetycznym potwierdzeniem wyżej zaobserwowanych prawidłowości jest opracowany przez D. Kołodziejczyk (2004, 2005) na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002 wskaźnik rozwoju indywidualnych gospo-darstw rolnych. Do wyznaczenia tej miary wzięto pod uwagę:
• udział gruntów ornych w ogólnej powierzchni użytków rolnych, • przeciętną powierzchnię gospodarstwa indywidualnego,
• obsadę zwierząt na 100 ha użytków rolnych, • produkcję towarową na 1 ha,
• udział gospodarstw produkujących na rynek w ogólnej liczbie indywidual-nych gospodarstw rolindywidual-nych,
• udział gospodarstw o dochodach z rolnictwa powyżej 50% w ogólnej licz-bie indywidualnych gospodarstw rolnych.
Analiza wartości syntetycznego wskaźnika dla obszarów ONW i ogółem wykazała bardzo małe różnice pomiędzy tymi dwoma kategoriami - przyjmując, że średni wskaźnik dla Polski wynosi 100 punktów, to dla obszarów ONW war-tość ta wyniosła 100,6 pkt., a dla obszarów poza ONW - 99,4 pkt. (ryc. 5). Z analizy regionalnej wynika, iż jedynie w województwach o dużym udziale terenów górskich i podgórskich - dolnośląskie, małopolskie, śląskie i święto-krzyskie — zanotowano istotną różnicę w poziomie rozwoju rolnictwa indywidu-alnego na obszarach ONW i ogółem. W pozostałych regionach, gdzie znaczną przewagę wśród terenów ONW ma kategoria Nizinne I, nie odnotowano pra-ktycznie żadnych różnic w wartościach wskaźnikach. Ponadto z analiz Kołodzie-jczyk (2005) wynika, że przy średniej dla Polski 100 pkt., poziom rozwoju gospodarstw z terenów ONW Nizinne I wynosi aż 113,2 pkt. Uogólniając przedstawione dane na ryc. 5, należy stwierdzić, że poziom rozwoju gospodarstw indywidualnych jest w znacznie większym stopniu uwarunkowany zróżnicowa-niem regionalnym niż kategoriami ONW.
Zakwalifikowanie tak znacznej liczby gmin jako uprawnionych do korzysta-nia z dopłat wyrównawczych O N W spowodowało, że uzyskiwane płatności są na znacząco niższym poziomie, niż wartości maksymalne ustanowione przez UE. Przedstawiona w tabeli 1 analiza relacji pomiędzy obowiązującymi w Polsce stawkami płatności a maksymalnymi wyznaczonymi w Rozporządzeniu Rady
1698/2005 wykazała, iż właściciele gospodarstw otrzymują od około 30% do 4 5 % wysokości możliwego wsparcia.
Patrząc na to z drugiej strony, objęcie dopłatami wyrównawczymi z tytułu O N W większej liczby gospodarstw spełnia inne, nie tylko gospodarcze cele -w pe-wnej mierze przyczynia się do zapobiegania degradacji krajobrazu i
zacho-96 Obszary problemowe w rolnictwie w kontekście delimitacji obszarów 0\IW POLSKA / POLAND Ootnoslaskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podteskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielopolskie Zachodniopomorskie D O N W ogółem / LFA total • Średnio Polska / Average Poland 20 40 60 80 100 120 140 160
poziom rozwoju rolnictwa indywidualnego
level of development of individual agriculture
Rys. 5. Poziom rozwoju rolnictwa indywidualnego w e d ł u g województw na obszarach O N W i o g ó ł e m Źródło: opracowanie na podstawie Kołodziejczyk (2005).
Level of development of individual agriculture on LFA areas and in whole Poland Source: own work based on Kołodziejczyk (2005).
Tabela 1. Wysokości obowiązujących i maksymalnych płatności O N W w okresie 2 0 0 4 - 2 0 0 6
Obszary ONW Obowiązująca płatność -zamieszczona w PROW w euro Płatność maksymalna w euro Relacja płatności obowiązująca do maksymalnej (max=100) ONW Górskie 81,9 250 32,8
ONW Specyficzne utrudnienia 67,6 150 45,1
ONW Nizinne I 45,9 150 30,6
ONW Nizinne II 67,6 150 45,1
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych: PROW 2007 i Rozporządzenie Rady 1698/05
wania żywotności obszarów wiejskich. Jednakże należy pamiętać, iż nie takie były pierwotne cele wspomagania obszarów o niekorzystnych uwarunkowaniach przyrodniczych oraz istnieją inne działania zmierzające do zachowania krajobra-zu i cennych wartości przyrodniczych (np. obszary Natura 2000, system obsza-rów chronionych, płatności rolno-środowiskowe i inne). Z przeprowadzonych analiz nie wynika również, aby działanie to skutecznie przyczyniło się do odwró-cenia negatywnych trendów migracyjnych z obszarów objętych płatnościami ONW, a tym samym przyczyniło się do realizacji działań związanych z zachowa-niem żywotności obszarów wiejskich (Czapiewski inni 2008).
Podsumowanie
Przeprowadzone analizy wykazały z jednej strony, że obszary wyznaczone obec-nie jako predysponowane do wsparcia z tytułu dopłat wyrównawczych O N W mają większy obszar niż obszary problemowe wyznaczone ze względu na nieko-rzystne warunki przyrodnicze do produkcji rolnej wyznaczone w trzech opraco-waniach naukowych (Kurek i inni 1992, Bański 1999, Bielecka i Ciołkosz 2003). Z drugiej strony wykazano, że gospodarstwa położone na obszarach O N W i poza nimi nic wykazują istotnych zróżnicowań, biorąc pod uwagę ich potencjał produkcyjny oraz makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju obsza-rów. Dlatego celowym wydaje się powrót do pierwotnej idei LFA, wspierającej gospodarstwa prowadzące działalność w zdecydowanie najgorszych warunkach agro-ekologicznych (w tym przede wszystkim O N W Górskie, O N W Specyfi-czne utrudnienia i O N W Nizinne II). Wydaje się, że przy redefinicji działania O N W oraz przy ewentualnych zmianach obowiązującego podziału, należy dążyć do stopniowego ograniczania powierzchni zaklasyfikowanej do O N W z jednoczesnych zwiększaniem kwot dopłat wyrównawczych dla gospodarstw posiadających rzeczywiście najmniej korzystne warunki przyrodnicze do produ-kcji rolnej.
LITERATURA
B a ń s k i J., 1999, Obszary problemowe w rolnictwie Polski, Prace Geograficzne, 172, IGiPZ PAN, Warszawa.
B a ń s k i J., C z a p i e w s k i K., 2009, Obszary o znaczącym egzogenicznym potencjale
rozwojo-wym [w:] J. Bański (red.), Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich
w Polsce do 2015 roku, Studia Obszarów Wiejskich, 16, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 55-78.
B i e l e c k a E., C i o l k o s z A., 2003, Wyznaczenie obszarów o ograniczonych możliwościach
produkcyjnych rolnictwa [w:] A. Ciolkosz (red.), Charakterystyka rolniczej przestrzeni
produ-kcyjnej Polski, GUS, Warszawa, s 111-129.
C h u r s k i P., 2004, Obszary problemowe w Polsce z perspektywy celów polityki regionalnej
Unii Europejskiej, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, Włocławek.
C i o k S., 1996, Teoretyczne i empiryczne koncepcje obszarów problemowych, Acta Univ. Wra-tisl., 1796, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s. 5-26.
C z a p i e w s k i K., N i e w ę g ł o w s k a G., S t o l b o v a M., 2008, Obszary o niekorzystnym
gospodarowaniu w rolnictwie. Stan obecny i wnioski na przyszłość, Program Wieloletni 2005-2009, 95, IERiGŻ PIB, Warszawa.
F i l i p i a k K., 2003, Waloryzacja i delimitacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej [w:] A. Ciołkosz (red.), Charakterystyka rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski, GUS, Warszawa, s. 89-109.
K o ł o d z i e j c z y k D., 2004, Poziom rozwoju rolnictwa indywidualnych gospodarstw rolnych
98 Obszary problemowe w rolnictwie w kontekście delimitacji obszarów 0\IW
K o ł o d z i e j c z y k D., 2005, Indywidualne gospodarstwa rolne na obszarach o niekorzystnych
warunkach gospodarowania [w:) A. Stasiak, R. Horodeński (red.), Przestrzenne aspekty
roz-woju wsi polskiej z uwzględnieniem obszarów depresji społeczno-gospodarczej, Studia KPZK CXV, Warszawa, s. 86-98.
K o r e I e s k i K., 1988, Przyrodnicze podstawy użytkowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej, AR, Kraków.
K u l i k o w s k i R., 1992, Obszary problemowe rolnictwa w Polsce, [w:] Wybrane zagadnienia
obszarów wiejskich, Biuletyn KPZK PAN, 158, Warszawa, s. 23-40.
K u r e k E. i in., 1992, Atlas gmin zróżnicowanych pod względem udziału gleb
niskourodzaj-nych, Materiały źródłowe, IERiGŻ, Warszawa.
Obszary o Niekorzystnych Warunkach Gospodarowania w Polsce, 2006, IUNG PIB, Puławy.
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004—2006, 2004, Ministerstwo Rolnictwa i Roz-woju Wsi, Warszawa.
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, 2007, Ministerstwo Rolnictwa i Roz-woju Wsi, Warszawa.
R o s n e r A. (red.), 1999, Typologia wiejskich obszarów problemowych, IRWiR PAN, War-szawa.
R o s n e r A. (red.), 2002, Wiejskie obszary kumulacji barier rozwojowych, Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, IRWiR PAN, Warszawa.
Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.
Z a g o ż d ż o n A., 1988, Kilka uwago obszarach problemowych, [w:] Gospodarka przestrzenna,
region, lokalność, Biuletyn KPZK PAN, 138, Warszawa, s. 137-147.
SUMMARY
The basic objective of the study reported is to compare the officially accepted delimitation of Less Favoured Areas in Poland with three scientific delimita-tions of areas with poor quality of natural condidelimita-tions for agricultural produc-tion, so called problem areas. The present report is composed of three essential parts - in the first one the process of delimitation of the LFA in Poland is described, in the second the three scientific delimitation of problem areis are characterized, and the third one contains the comparison of theses all delimita-tions. All scientific delimitations of problem areas (taking into account the nat-ural conditions for agricultnat-ural production) characterized by much smaller spa-tial incidence than delimited in Programme of Rural Development Less Favoured Areas.
ul. D z i ę g i e l o w a 2 7 , 6 1 - 6 8 0 P o z n a ń e j a @ a m u . e d u . p l