Prawo do samostanowienia
2.6 Adresaci norm
2.6.1 Podmioty uprawnione
Kwestia podmiotowości ludów została już opisana w rozdziale pierwszym, dla-tego w tym miejscu zostaną ujęte tylko pewne uwagi odnoszące się do ludów jako adresatów prawa do samostanowienia. Zdecydowanie należy poprzeć tezę, że współczesne prawo międzynarodowe celowo przyznało prawo do samosta-nowienia ludom, nie zaś narodom czy państwom 153. Pytaniem pozostaje, czy rzeczywiście w niektórych przypadkach lud jest równocześnie mniejszością w państwie, na terytorium którego żyją jego przedstawiciele154. Choć co do zasady należy na nie odpowiedzieć negatywnie, nie można wykluczyć sytuacji, w której mniejszość spełniałaby kryteria uznania za lud oraz ewolucji w czasie wspólnoty, która będąc mniejszością z czasem nabiera cech charakterystycznych dla ludu. Jak już wspominano tego typu sytuacje należy każdorazowo badać ad casum.
Ludy na potrzeby tego prawa powinny być rozumiane jako ludność zdolna do wykonywania prawa do samostanowienia, zamieszkująca określone i jednolite terytorium, która jest ze sobą powiązana etnicznie lub społecznie155 – jest to tzw.
koncepcja etniczna. Inna koncepcja – terytorialna – wymaga jedynie, by była to ludność zwartego terytorium, zdolna do wykonywania prawa do samostanowie-nia156. Kolejna to koncepcja naturalistyczna, wskazuje ona, że ludami są grupy mające pewne wspólne cechy, tzn. rasę, pochodzenie etniczne, język, różniące ją
151 J.A. Frowein: Ius cogens. W: Max Planck Encyclopedia of Public International Law. 2013, par., 8.
152 Nie wymieniają jej: C. Mik: Ius cogens we współczesnym prawie międzynarodowym. W:
Aksjologia współczesnego prawa międzynarodowego. Red. A. Wnukiewicz -Kozłowska. Wroc-ław 2011, s. 223; J. Sozański: Prawo traktatów. Zarys współczesny. Wyd. 3. Warszawa–Poznań 2009, s. 176; R. Bierzanek, J. Symonides: Prawo międzynarodowe publiczne. Wyd. 8. Warszawa 2009, s. 97.
153 The Right to Self ‑Determination. Implementation of UN Resolutions…, s. 9.
154 N. Paech, S. Tolocouğlu: Minderheitenschutz, Selbstbestimmungsrecht und Autono‑
mie…, s. 16.
155 The Right to Self ‑Determination. Historical and Current Developements on the Basis of UN Instruments…, s. 39.
156 W. Czapliński: Samostanowienie ‑secesja ‑uznanie (Uwagi na tle inkorporacji Krymu do Federacji Rosyjskiej)…, s. 235.
od pozostałych grup157. Wymienione powyżej koncepcje łączy zwracanie uwagi na fakt, że lud jest zawsze swego rodzaju jednością, o cechach wyróżniających od innych wspólnot (ludów).
Samostanowienie najczęściej jest wykonywane przez wspólnoty zamieszku-jące zwarte, historycznie ograniczone terytoria, konstytuuzamieszku-jące regiony o określo-nych granicach. Często są to także współczesne jednostki podziału administra-cyjnego. W przypadku ludów kolonialnych prawo do samostanowienia dotyczy jednostek wyznaczonych przez granice byłych kolonii (uti possidetis). Prawo do samostanowienia nie powinno być w żaden sposób ograniczane podmiotowo (do konkretnego rodzaju ludów), ponieważ z dokumentów i praktyki ONZ wynika, że uprawnionymi są wszystkie ludy158.
Niektóre kategorie ludów uprawnionych są wymienione expressis verbis.
W kontekście kolonialnym – niesamodzielne i powiernicze terytoria mają bez-sprzecznie prawo do samostanowienia, co potwierdza m.in. rezolucja ZO ONZ 1314 z 1960 roku. Kolejną grupę podmiotów wymienia rezolucja ZO ONZ 2625 z 1970 roku, która zapewnia prawa ludom pod obcą okupacją lub dominacją, jednak te sformułowania są same w sobie kontrowersyjne, a zakres ich znaczeń niepewny159.
Dodać należy ponadto, że w polskim piśmiennictwie wskazuje się na dwa rodzaje nietypowego kolonializmu. Jednym z nich jest kolonializm wewnętrzny (Walia i Szkocja w Wielkiej Brytanii)160. Drugim neokolonializm/postkolonia-lizm w warunkach europejskich (Ukraina)161.
Problem interpretacji pojęcia lud w kontekście prawa do samostanowienia wynika z jednej strony z przyjmowania różnych koncepcji dotyczących cech zbiorowości, którą nazywamy lud. Z drugiej strony dodatkowe określenia sto-sowane dla doprecyzowania typu „dominacja kolonialna” czy „okupacja” także mogą być wielorako interpretowane.
2.6.2 Podmioty zobowiązane
W przeciwieństwie do trudności, które pojawiały się w poprzednim podroz-dziale, określenie kim są podmioty zobowiązane jest zadaniem prostym. Karta NZ i Pakty z 1966 roku kręgu Państw -Stron – zobowiązanych do realizacji i poszanowania tego prawa – nie ograniczają bynajmniej do tych, które są
od-157 S. Oeter: Self ‑Determination…, s. 326.
158 The Right to Self ‑Determination. Historical and Current Developements on the Basis of UN Instruments…, s. 39.
159 The International Covenant on Civil and Political Rights: Cases, Materials, and Commen‑
tary. Eds. S. Joseph, M. Castan. Ed. 3. Oxford 2013, s. 154.
160 A. Szeptycki: Ukraina jako państwo postkolonialne?. SM 2011, nr 1, s. 5.
161 Ibidem, s. 27.
powiedzialne za administrację terytoriów niesamodzielnych i powierniczych162. Zgodnie z komentarzem KPCz art. 1 MPPOiP
[…] nakłada specyficzne zobowiązania na Państwa -Strony, nie tylko w odnie-sieniu do ich własnej ludności, ale także wobec wszystkich ludów, które nie są w stanie wykonywać swojego prawa albo zostały pozbawione możliwości sa-mostanowienia […]. W konsekwencji wszystkie Państwa -Strony powinny po-dejmować pozytywne działania w celu umożliwienia realizacji i respektowania prawa ludów do samostanowienia163.
Obowiązek ten uzupełnia Konwencja przeciwko rekrutowaniu, wykorzystywa-niu, finansowaniu i trenowaniu najemników z 1989 roku164, która weszła w życie w 2001 roku.
Rezolucja ZO ONZ 1514 z 1960 roku Declaration on the Granting of Inde‑
pendence to Colonial Countries and Peoples zobowiązuje wszystkie państwa do nieograniczania możliwości wykonywania prawa do samostanowienia.
Rezolucja ZO ONZ 2131 z 1965 roku Deklaracja on Inadmissibility of Inter‑
vention w art. 6 stanowi, że wszystkie państwa powinny respektować prawo do samostanowienia i niepodległości ludów i narodów, które winno być swobodnie wykonywane bez presji zewnętrznej i w poszanowaniu praw człowieka. W kon-sekwencji, wszystkie państwa powinny uczestniczyć w eliminowaniu dyskrymi-nacji rasowej i kolonializmu.
Rezolucja ZO ONZ 2526 z 1970 roku Declaration on Friendly Relations zakazuje zewnętrznego wpływania na samostanowienie ludów. Nakazuje także każdemu państwu, samodzielnie i udzielając pomocy ONZ, promocję realizacji zasad równości ludów i prawa do samostanowienia. Ustanawia ponadto obo-wiązek powstrzymania się przed użyciem siły w razie dążenia ludów do jego wykonywania.
Rezolucja ZO ONZ 3314 z 1974 roku Definition of Aggression w art. 1 wskazuje, że aktem agresji jest użycie siły w sposób niezgodny z celami zawartymi w Kar-cie NZ. Jednym z nich jest prawo do samostanowienia. Oznacza to, że używ Kar-cie siły wobec ludu wykonującego zgodnie z prawem swoje prawo do samostanowienia może być uznane za bezprawny czyn międzynarodowy i państwo może za taki czyn odpowiadać jako za akt agresji i użycie siły w sposób sprzeczny z Kartą NZ.
Rezolucja 69/163 z 2014 roku Use of Mercenaries, w art. 4. naciska, by wszyst-kie państwa podjęły wszelwszyst-kie możliwe kroki przeciwko działalności najemników i zadbały, by ich terytoria lub obywatele nie byli angażowani w ich działalność skierowaną przeciwko wykonywaniu przez ludy prawa do samostanowienia,
162 L. Antonowicz: Samostanowienie narodów jako zasada prawa międzynarodowego…, s. 73.
163 General Comment nr 12…, par. 6. Tłumaczenie własne.
164 UNTS nr 37789.
integralności terytorialnej, jedności politycznej, suwerenności lub niepodległości państwa postępujących w zgodzie z zasadą samostanowienia.
Rezolucja 70/142 z 2015 roku Use of Mercenaries w art. 10 potępia niedawną działalność najemników w krajach rozwijających się w różnych częściach świata, szczególnie na obszarach, gdzie trwają konflikty, które wywołują oni dla inte-gralności terytorialnej i poszanowania porządku oraz wykonywania przez ludy ich prawa do samostanowienia.
Do kręgu obowiązków dodać należy także obowiązek nieuznawania kontroli zewnętrznej nad niepodległym terytorium powstałym poprzez realizację prawa do samostanowienia165.