Prawo do secesji

Secesja jest to dążenie grupy lub części państwa do oddzielenia się od politycznej i konstytucyjnej władzy zwierzchniej. Celem tego działania jest osiągnięcie pań-stwowości dla nowej jednostki terytorialnej i miejsca w społeczności

międzyna-103 W. Czapliński: Samostanowienie – secesja – uznanie (Uwagi na tle inkorporacji Krymu do Federacji Rosyjskiej). W: Państwo i terytorium w prawie międzynarodowym. Red. J. Menkes, E. Cała -Wacinkiewicz. Warszawa 2015, s. 234.

104 P. Hipold: Das Selbstbestimmungsrecht der Völker…, s. 3.

105 Tłumaczenie własne.

rodowej. Omówione w poprzednich podrozdziałach formy realizacji prawa do samostanowienia w zasadzie nie budzą wątpliwości w nauce prawa międzyna-rodowego. Sytuacja jest zupełnie inna w przypadku prawa do secesji, ponieważ prawo do secesji od istniejącego państwa jako takie nie pojawia się ani w aktach prawnych, ani w praktyce ONZ. Powodem tego jest fakt, że powoływanie prawa do samostanowienia w celu naruszenia integralności terytorialnej i narodowej jedności jest nadużyciem tego prawa i działaniem sprzecznym z Kartą NZ.

Secesja może być uznana za legalną, kiedy ludność znajduje się pod okupacją, obcym panowaniem, dominacją i wyzyskiwana, a prawa człowieka są w sposób rażący naruszane. Innymi słowy – prawo ludności do wewnętrznego samostano-wienia nie jest realizowane, a ponadto dochodzi do masowych naruszeń innych praw człowieka (tzw. remedial secession – secesja zaradcza)¹⁰⁶.

Specjalny Sprawozdawca zauważył, że należy każdorazowo badać czy in-tegralność terytorialna i jedność narodowa istnieją faktycznie, czy są jedynie instrumentami mającymi na celu utrzymanie obcej dominacji. W sytuacji, gdy okazuje się, że mamy do czynienia z fikcją – lud dążący do samostanowienia jest do tego w pełni uprawniony¹⁰⁷.

Także na spotkaniu Komisji Praw Człowieka w 1977 roku pojawiła się opinia wykluczająca interpretację prawa do samostanowienia poprzez uznanie legalności secesji. Dodane zostało jednakże, że w przypadku, gdy włączenie do państwa odbyło się nielegalnie i wbrew woli ludności, dążenia secesyjne mogą zostać uznane za legalne¹⁰⁸.

W przypadku żądania secesji grupa ludności regionu do tego dążąca po-winna dojść do konsensusu z pozostałymi grupami albo udowodnić, że jest w przeważającej większości na terytorium, które ma zostać odłączone. Ponadto musi udowodnić, że spełnia przesłanki zasady uti possidetis, a obszar, który ma zostać oderwany tworzy zwartą całość, najlepiej o historycznych granicach¹⁰⁹.

Każdy z wyżej wskazanych warunków został wykorzystany w historii naj-nowszej w celu uznania legalności secesji w sytuacji, gdy względy sprawiedli-wości i bezpieczeństwa międzynarodowego wzywały do tego. Sytuacja, w której mamy do czynienia z de facto okupacją wojskową i działaniami naruszającymi podstawowe prawa człowieka, a do tego z konfliktem zbrojnym, miała miejsce w  przypadku odłączania się Palestyny od Izraela. Przypadek fikcji istnienia państwa został w zasadzie wykorzystany w sytuacji rozpadu Jugosławii i uznania zasadności roszczeń republik odłączających się od Federacji. Możliwość konsen-sualnej secesji została uznana i dopuszczona w przypadku Quebecu i Szkocji, które do dziś z tej możliwości nie skorzystały. Nielegalność okupacji i naruszanie

106 A. Szpak: Secesja państwa w świetle prawa międzynarodowego. PiP 2014, nr 38, s. 43.

107 The Right to Self ‑Determination. Implementation of UN Resolutions…, s. 14.

108 Ibidem, s. 6. Cytat z (E/CN.4/SR.1411, par. 4).

109 S. Oeter: Self ‑Determination…, s. 331.

praw człowieka były zaś podstawą uznania roszczeń Timoru Wschodniego. Nie sposób przy tej okazji nie wspomnieć przypadku Kosowa, który w zasadzie wymyka się powyższym przesłankom i wydaje się przez to pod względem te-oretycznym najciekawszym przykładem realizacji prawa do samostanowienia (choć być może wcale tym nie było – opinia MTS dotycząca Kosowa). Powyż-sze przykłady zostaną dokładniej omówione w rozdziale trzecim niniejPowyż-szej pracy.

Pozostaje także pytanie dotyczące tego, czy w warunkach ustroju federalnego (powstałego ze swej istoty na podstawie konsensusu części składowych) istnieje z mocy samego prawa możliwość secesji („zerwania umowy” konstytuującej federację). Teoretycy federacji odpowiadają na to pytanie negatywnie twierdząc, że brak prawa do secesji części składowych federacji wynika z natury państwa federalnego, które jest związkiem trwałym¹¹⁰. Wyjątkiem od tej zasady jest przypadek, w którym konstytucja expressis verbis przewiduje taką możliwość – współcześnie prawo do wystąpienia przewiduje jedynie konstytucja federacji St. Kitts and Nevis¹¹¹.

Choć prawo do secesji jako takie nie istnieje, należy zwrócić uwagę, na zakaz wykorzystywania najemników lub innych sił zbrojnych w celu ograniczania prawa do samostanowienia ludów, ale także w celu naruszenia integralności terytorialnej, jedności politycznej lub suwerenności i niepodległości państwa działającego zgodnie z zasadą samostanowienia¹¹². Oznacza to, że w pewnych przypadkach, pomimo braku istnienia prawnych podstaw do secesji wspólnoty wysuwającej takie żądania, nie będzie możliwe powstrzymanie jej dążeń i może nastąpić sytuacja powstania de facto nowego państwa, którego utworzenie z powołaniem na prawo do samostanowienia nie spełnia przesłanki legalności.

Nie oznacza to jednak, że sam fakt powstania państwa nie był legalny – takie przypadki powinny być oceniane każdorazowo ad casum.

Legalność secesji nie musi w praktyce oznaczać jej sukcesu. Najważniejszym warunkiem udanej secesji jest uznanie jej skutków – nowo powstałego państwa¹¹³. Chodzi zatem o fakt, nie zaś prawa. Po secesji państwo zachowuje tożsamość i  ciągłość prawną¹¹⁴, a nowo powstałe państwo może w pewnym zakresie być sukcesorem pewnych praw i obowiązków międzynarodowych.

110 T. Wieciech: Prawo secesji w federacjach Stanów Zjednoczonych, Australii i Kanady…, s. 95.

111 Ibidem, s. 96.

112 Right of peoples to self ‑determination…, par. 16.

113 W. Czapliński: Samostanowienie – secesja – uznanie (Uwagi na tle inkorporacji Krymu do Federacji Rosyjskiej)…, s. 245.

114 P. Łaski: Pojecie secesji części terytorium państwa. „Annales UMCS. Sectio G” 1989, nr 36, s. 203.