Umowy międzynarodowe

Karta NZ została ratyfikowana przez 193 państwa. W art. 1 par. 2 stanowi, że

„Państwa -Strony” zobowiązują się: „rozwijać przyjazne stosunki między naro-dami, oparte na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, i stosować inne odpowiednie środki dla wzmocnienia powszechnego pokoju”. Norma ta znajduje się w rozdziale „Cele i Zasady”, co nie ma wpływu na jej moc wiążącą.

Karta NZ w art. 55 (umieszczonym w rozdziale dotyczącym międzynarodo-wej współpracy społecznej i gospodarczej) stanowi, że „dążąc do stworzenia wa-runków stałości i dobrobytu, które są niezbędne dla pokojowych i przyjaznych stosunków między narodami, opartych na poszanowaniu zasady równoupraw-nienia i samostanowienia ludów, Narody Zjednoczone będą popierały […]”.

Rozdział XI Karty NZ odnosi się do obszarów niesamodzielnych. Cytowany już art. 73 stanowi, że:

Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych, ponoszący lub biorący na siebie odpowiedzialność za administrację obszarów, których ludność jeszcze nie osiągnęła pełnego samorządu, uznają zasadę, że interesy mieszkańców tych obszarów stoją na pierwszym miejscu, i jako święte posłannictwo przyjmują obowiązek popierania w najwyższym stopniu dobrobytu mieszkańców tych obszarów w ramach systemu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, ustalonego przez niniejszą Kartę i w tym celu zobowiązują się: […]

b) rozwijać samorząd, uwzględniać należycie dążenia polityczne tych ludów i pomagać im w stopniowym rozwoju ich wolnych instytucji politycznych, sto-sownie do szczególnych warunków każdego obszaru i jego ludów oraz do róż-nego stopnia ich rozwoju.

Rozdział XII Karty NZ poświęcony jest systemowi powierniczemu. Znajdu-jący się tam art. 76 stanowi, że zgodnie z celami zawartymi w Karcie NZ

wyrażo-nymi w art. 1 system powierniczy ONZ powinien służyć m.in. w punkcie 2: „po-pieraniu postępu w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i oświatowej mieszkańców obszarów powierniczych i ich stopniowego rozwoju w kierunku samorządu lub niepodległości odpowiednio do szczególnych warunków każdego obszaru i jego ludności, do swobodnie wyrażonych życzeń odnośnych ludów i zgodnie z postanowieniami poszczególnych porozumień powierniczych”.

W pracach komisji na konferencji w San Francisco w 1945 roku podkreślono, że w przekonaniu komisji prawo do samostanowienia nie uwzględnia secesji⁴⁰. W dokumentach z konferencji w San Francisco pojawia się także stwierdzenie, że prawo do samostanowienia ma szczególne zastosowanie w przypadku kolonii dążących do uzyskania niepodległości (kolonii w rozumieniu terytoriów obję-tych systemem powierniczym i terytoriów niesamodzielnych)⁴¹.

Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskrymi-nacji rasowej z 1963 roku została ratyfikowana przez 178 państw. Stanowi ona w art. 5, że:

zgodnie z podstawowymi obowiązkami określonymi w artykule 2 niniejszej Konwencji Państwa -Strony Konwencji zobowiązują się wydać zakaz dyskrymi-nacji rasowej we wszelkich jej formach i wyeliminować ją oraz zagwarantować wszystkim bez różnicy rasy, koloru skóry, pochodzenia narodowego bądź et-nicznego równość wobec prawa, a zwłaszcza korzystanie z następujących praw:

a) prawa do równego traktowania przed sądami i wszystkimi innymi organa-mi wyorgana-miaru sprawiedliwości;

b) prawa do osobistego bezpieczeństwa i do ochrony przez państwo przed przemocą lub naruszeniem nietykalności cielesnej bądź przez urzędników państwowych, bądź przez jakąkolwiek jednostkę, grupę lub instytucję;

c) praw politycznych, w szczególności prawa do udziału w wyborach  – do głosowania i do kandydowania – na zasadzie powszechnego i równego prawa wyborczego, do uczestniczenia w rządzie, jak również w kierowaniu sprawa-mi publicznysprawa-mi na wszystkich szczeblach oraz prawa do równego dostępu do służby publicznej;

d) innych praw obywatelskich […].

MPPOiP i MPPESK, ratyfikowane odpowiednio przez 168 i 164 państwa, stanowią w art. 1:

1. Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia. Z mocy tego prawa swobodnie określają one swój status polityczny i swobodnie zapewniają swój rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny.

2. Wszystkie narody mogą swobodnie rozporządzać dla swoich celów swymi bogactwami i zasobami naturalnymi bez uszczerbku dla jakichkolwiek

zobo-40 A.Cristescu: The Right to Self ‑Determination. Historical and Current Developments…, s. 2.

41 Ibidem, s. 3.

wiązań wynikających z międzynarodowej współpracy gospodarczej, opartej na zasadzie wzajemnych korzyści, oraz z prawa międzynarodowego. W żadnym przypadku nie można pozbawiać narodu jego własnych środków egzystencji.

3. Państwa -Strony niniejszego Paktu, włącznie z Państwami odpowiedzialny-mi za adodpowiedzialny-ministrację terytoriów niesamodzielnych i terytoriów powierniczych, będą popierały realizację prawa do samostanowienia i będą szanowały to pra-wo zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych.

Zgodnie z art. 1 par. 1 MPPOiP i analogicznym art. 1 MPPESK -Strony” są zobowiązanie powołać polityczne i prawne drogi, które w praktyce pozwolą na zrealizowanie prawa do samostanowienia. Środki te powinny znaj-dować swe odzwierciedlenie w raporcie składanym corocznie KPCz ONZ⁴².

Ponadto art. 25 MPPESK stanowi, że: „żadne z postanowień niniejszego paktu nie może być interpretowane jako naruszające przyrodzone prawa wszyst-kich ludów do pełnego i swobodnego posiadania i użytkowania ich bogactw i zasobów naturalnych”.

Protokół Fakultatywny do MPPOiP⁴³ stanowi w art. 1:

Państwo -Strona Paktu, które staje się stroną niniejszego Protokołu, uznaje właściwość Komitetu do przyjmowania i rozpatrywania zawiadomień pocho-dzących od podległych jego jurysdykcji jednostek twierpocho-dzących, iż stały się ofiarami naruszenia przez Państwo -Stronę któregokolwiek z praw wymienio-nych w Pakcie. Komitet nie przyjmie żadnego zawiadomienia, jeżeli dotyczy ona Państwa -Strony Paktu, które nie jest Stroną niniejszego Protokołu.

Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów z 1981 roku⁴⁴ w art. 20 par.1 stanowi, że:

Wszystkie ludy powinny mieć prawo do istnienia. Powinny mieć także niekwe-stionowane i niezbywalne prawo do samostanowienia. Powinny swobodnie określać swój status polityczny i dążyć do celów gospodarczych i społecznych zgodnie z wybraną przez nich polityką.

Zgodnie z art. 55 tejże Karty Komisja Praw Człowieka i Ludów może rozpatry-wać komunikaty o naruszeniu praw człowieka inne niż od państw, jeżeli zgodnie z art. 56 par. 1 komunikat wskazuje na autora, nawet jeżeli ten pragnie pozostać anonimowy.

42 General Comment nr 12: Article 1 (Right to self‑determination). KPCz ONZ. 1984, par. 4.

43 Dz. U. 1994 nr 23 poz. 80.

44 UNTS nr 26363.

2.3.2 Zwyczaj

Prawo zwyczajowe definiowane jest jako praktyka (usus) uważana przez pod-mioty za prawo (opinio iuris sive necessitatis). Norma, aby być uznana za prawo, musi mieć charakter prawny, tzn. musi być powszechnie uznawana za wiążącą i musi być prawnie relewantna. W przypadku norm traktatowych zyskujących status norm zwyczajowych udział podmiotów w konwencji musi być powszechny, tzn., że większość (prawie wszystkie) państwa są związane normami tej umowy.

W takiej sytuacji nie jest konieczny upływ długiego czasu, jednak wtedy prak-tyka musi być częsta i jednolita⁴⁵.

Prawo do samostanowienia pojawia się w umowach przyjętych przez więk-szość istniejących państw: Karta NZ uzyskała 193 ratyfikacje, zaś MPPOiP 168. Umowy te w zasadzie obowiązują od dłuższego czasu: Karta NZ od 1945 roku (71 lat), a MPPOiP od 1976 roku (40 lat). Problemem są jednakże częstość i jednolitość praktyki. Jako powszechne przejawy uznania prawa do samostano-wienia traktowane są liczne rezolucje ZO ONZ i RB ONZ, a także orzecznictwo MTS. Oba te źródła opisane zostaną poniżej.

Dziś w zasadzie przyjmuje się, że prawo do samostanowienia zostało zaak-ceptowane jako zwyczaj⁴⁶. Problemem jest jednak, co przez ową normę prawa zwyczajowego jest legitymizowane, do czego ona zobowiązuje i jaki jest jej zakres stosowania.