Stosowanie prawa do samostanowienia
3.4 Ius post bellum
3.4.1 Pojęcie
Ius post bellum jest to zbiór norm mających zastosowanie do okresu przejścio-wego pomiędzy konfliktem a sprawiedliwym i trwałym pokojem, stosowanych zarówno w konfliktach międzynarodowych, jak i niemiędzynarodowych78. Inna definicja wskazuje, że ius post bellum jest zespołem norm mających na celu rozwiązywanie problemów związanych z utrzymaniem stabilnego i sprawied-liwego pokoju po konflikcie zbrojnym79. Z tym okresem związana jest często
76 D. Rudkowski: Interwencja humanitarna w prawie międzynarodowym…, s. 81.
77 Zob.: Legality of Use of Force (Serbia and Montenegro v. Germany). Preliminary Objec-tions. Judgment ICJ. Reports 2004, par. 114.
78 J. Iverson: Transitional Justice, Jus Post Bellum, and International Criminal Law: Differ‑
entiating the Usages, History and Dynamics. „The International Journal of Transitional Justice”
2013, s. 8.
79 Jus Post Bellum Project: http://juspostbellum.com/default.aspx [data dostępu: 23.03.2016].
administracja prowadzona pod auspicjami ONZ80, co miało miejsce w Somalii, Kambodży, Bośni i Hercegowinie, Kosowie i Timorze Wschodnim81, nietrudno więc zauważyć, że w większości były to konflikty o charakterze wewnętrznym, często także zakończone zewnętrzną interwencją zbrojną.
Należy wskazać, że na chwilę obecną ius post bellum jest jedynie pojęciem doktrynalnym, a normy, do których odnoszą się autorzy, powołujący się na to pojęcie częstokroć należą do korpusu międzynarodowego prawa humanitarnego oraz szeroko rozumianego korpusu praw człowieka. Normy prawa humanitar-nego tylko w ograniczonym zakresie mają zastosowanie po zakończeniu kon-fliktu zbrojnego, ma to miejsce przede wszystkim w przypadku utrzymywania się okupacji82. Z tego powodu wiele rozwiązań wskazywanych w ramach ius post bellum należy jedynie do propozycji rozwiązań prawnych ukutych przez doktrynę, nie są zaś wiążącym prawem83.
W przypadku wielu konfliktów, zwłaszcza tych o charakterze niemiędzyna-rodowym lub tylko częściowo międzynaniemiędzyna-rodowym proces pokojowy nie jest ukie-runkowany na przywrócenie status quo ante, ale na wprowadzenie systemowych zmian84. Obowiązek stworzenia sytuacji sprzyjającej pokojowi, przestrzeganiu praw człowieka i bezpieczeństwu ludności po zakończeniu konfliktu zbrojnego pojawia się przede wszystkim w przypadku interwencji humanitarnej. Wtedy to państwa, które ją podjęły, są w zasadzie zobowiązane do wprowadzenia w życie postulatów, będących przyczyną interwencji85.
W takim właśnie przypadku ius post bellum może być ramą dla reform w państwie okupowanym lub objętym administracją terytorialną pod auspi-cjami ONZ86. Reformy te powinny być przeprowadzane przy udziale struktur i ludności terytorium, na którym trwał konflikt zbrojny87. Takie działania zwy-kle powodują złagodzenie problemów związanych z okresem transformacji i dają nadzieję na trwałość zmian wprowadzonych w tym czasie.
80 J. Iverson: Transitional Justice, Jus Post Bellum, and International Criminal Law: Differ‑
entiating the Usages, History and Dynamics…, s. 4.
81 I. Topa: Międzynarodowa administracja terytorialna – ius in bello czy ius post bel-lum?. W: Międzynarodowe prawo humanitarne. Antecedencje i wyzwania współczesności. Red.
J. Nowakowska -Małusecka. Bydgoszcz–Katowice 2010, s. 195.
82 C. Stahn: „Jus ad bellum”, „Jus in bello”... „Jus post bellum”? Rethinking the Conception of the Use of Arm Force. EJIL 2007, vol. 17, no. 5, s. 928.
83 I. Topa: Międzynarodowa administracja terytorialna – ius in bello czy ius post bellum?…, s. 203.
84 C. Stahn: „Jus ad bellum”, „Jus in bello”... „Jus post bellum”? Rethinking the Conception of the Use of Arm Force…, s. 936.
85 Ibidem, s. 932.
86 A. Hansen, Sh. Wiharta: From Intervention to Local Ownership: Rebuilding a Just and Sustainable Rule of Law after Conflict. In: Jus Post Bellum. Towards the Law of Transition from Conflict to Peace. Eds. C. Stahn, J.K. Kleffner. The Hague 2008, s. 132.
87 Ibidem, s. 135.
Doktryna R2P mieści w sobie „odpowiedzialność za odbudowę”, tzn. w przy-padku, gdy interwencja zbrojna już miała miejsce, społeczność międzynarodowa jest także odpowiedzialna za przywrócenie pokoju i zapewnienie możliwości dalszego rozwoju88. Podstawowym celem takiej odbudowy powinno być zapew-nienie porządku i bezpieczeństwa oraz stałego pokoju przez wyeliminowanie zagrożeń oraz stworzenie odpowiednich warunków do rozwoju.
3.4.2 Wykorzystanie zasady samostanowienia
Konflikty wywołane przez roszczenia ludności o wykonywanie prawa do samo-stanowienia często będą wymagać ich uznania w celu zaprowadzenia pokoju.
Współcześnie w procesie pokojowym często wykorzystuje się takie mechanizmy, jak: dewolucja władzy czy nadanie autonomii terytorialnej lub najdalej idące:
formy federacji czy nawet konfederacji89. Takie działania łączące sposoby zwią-zane z wewnętrznymi i zewnętrznymi formami samostanowienia konstytuują pewną formę hybrydową, która z jednej strony utrzymuje integralność teryto-rialną państwa, z drugiej strony nadając szerokie uprawnienia ludom wysuwają-cym roszczenia o samostanowienie90.
Prawo do samostanowienia jako zasada oraz prawo do konsultacji powinny być uwzględnione w procesie pokojowym91. Także odtwarzanie struktur pań-stwowych należy oceniać pod względem zgodności z prawem do samostanowie-nia92. W procesie pokojowym prawo do samostanowienia odgrywa podwójną rolę: przede wszystkim wyznacza standardy postępowania w przypadku tworzenia nowego ładu na terytoriach po konfliktach zbrojnych, po drugie jest ramą odniesienia, na podstawie której powinno się oceniać podejmowane dzia-łania, w tym zarówno negocjacje, jak i zmiany w okresie transformacji. Procesy powinny być podejmowane przy udziale ludności i władz lokalnych, jeżeli te ostatnie istnieją. Po konfliktach zbrojnych bardzo często pojawiają się roszczenia związane z samostanowieniem93. W tym momencie możliwe jest zastosowanie
88 The Responsibility to Protect…, s. 39.
89 Ch. Bell: Of Jus Post Bellum and Lex Pacificatoria: What’s in a Name?. In: Jus Post Bel-lum. Mapping the Normative Foundations. Eds. C. Stahn, J.S. Easterday, J. Iverson. Oxford 2014, s. 182.
90 Ibidem, s. 183.
91 C. Stahn: „Jus ad bellum”, „Jus in bello”… „Jus post bellum”? Rethinking the Conception of the Use of Arm Force…, s. 939.
92 M. Melandri: Self ‑determination and State ‑building in International Law: The Need for a New Research Approach. „Journal of Conflicts and Security Law” 2014, s. 80.
93 D. Jacobs: Targeting a State in Jus Post Bellum: Towards a Theory of Integrated Sovereign‑
ty. In: Jus Post Bellum. Mapping the Normative Foundations. Eds. C. Stahn, J.S. Easterday, J. Iverson. Oxford 2014, s. 417.
zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych form samostanowienia94. Zwłaszcza, jeżeli powodem konfliktu były roszczenia związane z samostanowieniem, w nie-których przypadkach uznanie secesji czy utworzenia nowego państwa mogą być jedynymi rozwiązaniami.
Rezolucja RB ONZ 1244 z 1999 roku przewidywała ustanowienie samorządu (autonomii) dla Kosowa, jako formy mającej rozwiązać zaistniały problem poli-tyczny w tej części Jugosławii. Ponadto na mocy tej rezolucji powołana została międzynarodowa administracja terytorialna United Nations Interim Admin‑
istration Mission in Kosovo (UNMIK), sprawująca władzę i nadzór nad tym terytorium. Do roku 2008 trwały konsultacje między reprezentantami Kosowa a władzami Serbii i Czarnogóry. Ostatnia tura doprowadziła do powstania w 2007 roku tzw. planu Ahtisaariego, w którym została zaproponowana niepod-ległość dla Kosowa, nadzorowana przynajmniej początkowo przez społeczność międzynarodową95. RB ONZ z powodu braku jednomyślności stałych członków nie przyjęła owego rozwiązania, co spowodowało jednostronne ogłoszenie nie-podległości przez Kosowo w lutym 2008 roku96.