61 Prokurator dr Antoni Kura
Naczelnik Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie
62
publicznego – Stanisław Radkiewicz, a także ministrowie administracji publicznej, komunikacji i podsekretarz stanu Jakub Berman, na posiedzeniu w dniu 24 kwietnia 1947 r. podjęło uchwałę, stanowiącą, że: „w związku z koniecznością dalszej normalizacji stosunków w Polsce dojrzała całkowicie sprawa zlikwidowania działal-ności band UPA”. W celu wykonania tego zadania nałożono na poszczególne resorty konkretne obowiązki.
Np. ministra komunikacji zobowiązano do wydzielenia niezbędnej liczby parowozów i wagonów: „dla przesied-lenia ludności na Ziemie Odzyskane według planu Pełnomocnika Rządu”, zaś ministra skarbu zobowiązano do ot-warcia kredytu: „na pokrycie kosztów akcji w wysokości do 65 000 000, w tym 35 000 000 – na miesiąc maj”4.
Na podstawie powyższej uchwały, w dniu 25 kwietnia 1947 r. minister obrony narodowej mianował generała Stefana Mossora pełnomocnikiem Rządu: „na okres akcji likwidowania działalności band UPA oraz akcji prze-siedleńczej ludności ukraińskiej”5.
Ocena uchwały z dnia 24 kwietnia 1947 r. wydaje się dzisiaj, w wypowiedziach niektórych historyków (np. dr. hab. Grzegorza Motyki, dr. Igora Hałagidy) sprawą dosyć skomplikowaną. Wątpliwości, czy uchwała Prezydium Rady Ministrów z dnia 24 kwietnia 1947 r., dotycząca akcji „Wisła”, została w ogóle podjęta, podniósł też Eugeniusz Misiło6. Wysuwa się również przypuszczenia, że uchwała została sfałszowana. Hipotezy takie nie zostały jednak w jakikolwiek sposób zweryfi kowane7. Nie ulega jednak wątpliwości, że przedmiotowa uchwała była wtórną w stosunku do decyzji Biura Politycznego PPR, które podczas posiedzenia w dniu 16 kwietnia 1947 r.
postanowiło zwołać Prezydium Rady Ministrów dla przyjęcia uchwały rządu: „w sprawie akcji przesiedlenia Ukraińców”8.
Należy zwrócić uwagę na to, że już w kilka dni po śmierci Karola Świerczewskiego ministrowie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego wydali wspólny rozkaz o przeprowadzeniu operacji przeciwko UPA:
„aby pomścić śmierć generała Świerczewskiego i towarzyszy broni oraz w celu ostatecznego wytępienia ban-dytyzmu ukraińskiego”9.
Operacja ta miała mieć charakter skoordynowany z działaniami państw sąsiednich, o czym może świadczyć pismo ministra obrony narodowej, marszałka Roli-Żymierskiego, z dnia 14 kwietnia 1947 r., skierowane do jego odpowiednika w Republice Czechosłowackiej, gen. Armii Ludwika Svobody, o pomoc w udaremnieniu przej-ścia na terytorium Czechosłowacji: „niepożądanych elementów w czasie przygotowywanej akcji wysiedlenia ludności ukraińskiej z południowo-wschodnich terenów RP”. Takie samo pismo Rola-Żymierski wystosował do ministra obrony ZSRR marszałka Nikołaja Bułganina. W tej samej sprawie także ambasada RP w Moskwie w dniu 18 kwietnia 1947 r. przekazała notę zastępcy ministra Spraw Zagranicznych ZSRR Andriejowi Wyszyń-skiemu10.
W dniu 8 maja 1947 r. w Sanoku odbyło się spotkanie przedstawicieli Grupy Operacyjnej „Wisła” i armii czechosłowackiej w sprawie współdziałania obu państw w czasie wysiedlania ludności ukraińskiej z południo-wo-wschodnich terenów RP11.
Operacja „Wisła” miała zatem charakter działania opatrzonego szeroką „obudową prawną”. Jej przebieg – jak wynika z niektórych aktów wykonawczych władzy państwowej – był na bieżąco regulowany np. instruk-cją szefa Departamentu Służby Sprawiedliwości i naczelnego prokuratora Wojska Polskiego dla wojskowego prokuratora GO „Wisła”, w sprawie natychmiastowego wykonywania wyroków śmierci na żołnierzach UPA, czy też wytycznymi operacyjnymi, nr 00275/III, ministra obrony narodowej i ministra bezpieczeństwa publicz-nego, z dnia 18 czerwca 1947 r., w sprawie zadań do chwili zakończenia akcji „Wisła”, do dnia 31 lipca 1947 r.12 W dniu 2 lipca 1947 r. Rada Państwa podjęła z kolei uchwałę nr 107, w sprawie zbadania warunków osiedleń-czych na Ziemi Mazurskiej dla osób przesiedlonych w ramach akcji „Wisła”13.
I chociaż działalność GO „Wisła” formalnie zakończona została zarządzeniem nr 00322/III ministra obro-ny narodowej i ministra bezpieczeństwa publicznego, z dnia 17 lipca 1947 r., „w sprawie zakończenia akcji GO „Wisła” i dalszego kontynuowania walki z bandytyzmem na terenie dowództw okręgów wojskowych nr 5 (Kraków) i 7 (Lublin)”14, to jednak działania zbrojne trwały dalej, a władza państwowa wydawała dalsze akty wykonawcze, dotyczące przesiedlanej ludności ukraińskiej15.
Jakkolwiek powyższe fakty wskazują na konieczność poszukiwania nowych źródeł archiwalnych i kontynu-owania zarówno przez historyków, jak i prawników badań odnoszących się zwłaszcza do procesu decyzyjnego, który doprowadził do akcji „Wisła”, to jednak postulaty i oczekiwania zawarte w ust. 7 pkt b i c uchwały Rady Głównej Związku Ukraińców w Polsce, z dnia 10 lutego br. – w świetle powyższych ustaleń faktycznych – nie mogą być przedmiotem ocen prawnych w granicach ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Naro-dowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu16. Ustawa ta nie daje bowiem jakichkolwiek podstaw do prowadzenia ustaleń oraz ocen odnoszących się do stanu prawnego, obowiązującego na terenie Polski w czasie, gdy przeprowadzano akcję „Wisła”. Zawarta w przedmiotowej ustawie defi nicja zbrodni
komu-Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 62
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 62 2008-06-19 09:44:482008-06-19 09:44:48
63 nistycznej pozwala jedynie na ocenę takich działań i zachowań, popełnianych lub inspirowanych przez funkcjo-nariuszy państwa komunistycznego, które stanowiły przestępstwa według polskiej ustawy karnej obowiązującej w czasie ich popełnienia. Skoro nikt do tej pory nie zakwestionował skutecznie i a limine stanu prawnego, obowiązującego w Polsce w latach istnienia PRL, nie da się też a priori założyć, że akcja „Wisła” w każdym jej etapie, czy to planowania, czy też wykonania, była przedsięwzięciem noszącym w sobie permanentnie znamiona przestępstwa, a więc bezprawnym.
Trudno jest również założyć, że akcja „Wisła” jako całość mogła wyczerpywać znamiona zbrodni ludobój-stwa, o jakiej mówi zarówno kodeks karny (art. 118) jak i ustawa o IPN. Skoro celem popełnienia zbrodni ludo-bójstwa jest umyślne i z zamiarem kierunkowym podjęcie działań bezpośrednio prowadzących do wyniszczenia (eksterminacji) grupy ludności, ze względu na przynależność jej do określonej grupy narodowej, etnicznej, ra-sowej, politycznej, wyznaniowej czy też światopoglądowej – to przesiedlanie ludności w ramach akcji „Wisła”, jako działanie prewencyjne, umożliwiające: „walkę i likwidację band ukraińskich”, jak pisał minister obrony narodowej w dyrektywie Nr 7, nie może wypełniać de iure znamion zbrodni ludobójstwa.
Zupełnie inną kwestią jest ustalenie, czy w poszczególnych, konkretnych przypadkach, związanych z akcją
„Wisła”, nie doszło do naruszenia obowiązującego wówczas prawa. Takie przypadki były objęte postępowania-mi prowadzonypostępowania-mi przez pion śledczy IPN. Przedpostępowania-miotem śledztwa Oddziałowej Kopostępowania-misji w Katowicach, umo-rzonego postanowieniem z dnia 28 lutego 2007 r., było ustalenie i prawnokarna ocena kilkuset przypadków, dotyczących osób narodowości ukraińskiej, umieszczonych jako skazani lub aresztowani, w latach 1947–1949, w Centralnym Obozie Pracy w Jaworznie, pełniącym rolę przejściowego obozu fi ltracyjnego i aresztu przejścio-wego17. Z kolei w również umorzonym śledztwie Oddziałowej Komisji w Lublinie, ustalano czy nie doszło do przekroczenia uprawnień przez funkcjonariuszy publicznych w związku z przesiedleniem w inne rejony Polski w ramach akcji „Wisła” jednej z rodzin, zamieszkałej w powiecie Biała Podlaska. Pokrzywdzony, skarżący de-cyzję o umorzeniu śledztwa w tej sprawie, w swoim środku odwoławczym oraz kolejnych pismach, podejmował próby kwestionowania stanu prawnego, który stanowił oparcie dla przeprowadzenia akcji „Wisła”. Sąd rozpo-znający zażalenie na umorzenie śledztwa, jak też i prokurator wydający zaskarżone orzeczenie, wobec braku legitymacji prawnej, nie podjęli jednakże polemiki w tym zakresie18.
Przypomnieć nadto należy, że kwestie związane z akcją „Wisła”, w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku i następnych, były również przedmiotem stanowisk odnoszących się, czy to do wnoszonych interpelacji, czy też inicjatyw związanych z wprowadzeniem kwestii następstw przesiedlania osób narodowości ukraińskiej w roku 1947, do nowelizowanej wówczas ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofi arami represji wojennych i okresu powojennego.
W tej sprawie informacji o zajętym stanowisku udzielił między innymi minister sprawiedliwości (w dniu 26 czerwca 1996 r.) oraz Prezes Instytutu Pamięci Narodowej (w dniu 20 kwietnia 2004 r.). W informacjach tych nie podejmowano jednak próby dokonywania oceny legalności, czy też zakwestionowania stanu prawnego, obowiązującego w czasie, gdy realizowana była akcja „Wisła”.
Wydaje się więc, że zadośćuczynienie żądaniom, zawartym w ust. 7 pkt b i c wspomnianej już uchwały Rady Głównej Związku Ukraińców w Polsce, byłoby przedsięwzięciem nieuzasadnionym i wykraczającym poza gra-nice ustawy o IPN. Takie też stanowisko, w imieniu Instytutu, zostało przedstawione w dniu 22 maja 2007 r., podczas seminaryjnego posiedzenia Sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, dotyczącego sześćdziesiątej rocznicy akcji „Wisła”19.
Zauważyć jednakże należy, że akcja „Wisła” stale budzi, zwłaszcza w środowisku historyków, ale i polity-ków, żywe spory i kontrowersje. Jest przedmiotem wielu artykułów, felietonów, wspomnień, czy też polemik.
Nie ma tu, rzecz jasna, miejsca na bliższe omawianie tej kwestii, zresztą nie jest to moim celem ani zamiarem.
Z całą pewnością problem jest złożony i zawiera wiele aspektów. Jednym z nich, być może najważniejszym, jest aspekt prawny tej operacji militarnej. W uporządkowany i wyczerpujący sposób, uwzględniający ówczesne (odnoszące się do 1947 r.) aspekty zarówno prawa międzynarodowego, jak i krajowego, problematyka przepro-wadzenia akcji „Wisła” została przedstawiona przez prof. Ryszarda Szawłowskiego w trakcie konferencji na-ukowej, zorganizowanej w dniach 23–24 lutego 2007 r. w Przemyślu20. Zawarte w wystąpieniu Pana Profesora opinie i tezy warte są zainteresowania i przyswojenia.
1 Wybór dokumentów z akt nadzoru Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, sygn. Zs Sn 4/55/91, w sprawie zbrodni ukraińskich (zbiór dokumentów nieponumerowanych).
2 A. Kochański, Polska 1944–1991. Informator historyczny, t. I, Warszawa 1996, s. 135; T. Kostewicz, Terror i represje [w:] Polacy wobec przemocy 1944–1956, red. B. Otwinowska, J. Żaryn, Warszawa 1996, s.147.
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 63
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 63 2008-06-19 09:44:482008-06-19 09:44:48
64
3 Wybór dokumentów...
4 Ibidem.
5 Ibidem.
6 E. Misiło, Akcja „Wisła”. Dokumenty, Warszawa 1993, s. 170.
7 Por. dokumenty przytoczone w przypisie 1, których kserokopie znajdują się w wymienionych aktach nadzoru.
8 G. Motyka podaje, że posiedzenie to miało miejsce w dniu 29 marca 1947 r. (dzień po śmierci gen. K. Świerczewskiego) i wówczas zade-cydowano o rozpoczęciu „akcji represyjnej wobec ludności ukraińskiej”.
9 A. Kochański, Polska 1944–1991..., s. 190.
10 Ibidem, s. 191.
11 Ibidem, s. 193.
12 Ibidem, s. 195, 199.
13 Ibidem, s. 201.
14 Ibidem, s. 203.
15 Np. zarządzenia dyrektora Departamentu Osiedleńczego Ministerstwa Ziem Odzyskanych z 31 sierpnia i 10 listopada 1947 r. w sprawie zasad osiedlania ludności ukraińskiej w województwach północnych i zachodnich [w:] A. Kochański, Polska 1944–1991..., s. 205.
16 DzU 1998, nr 155, poz. 1016, z późn. zm., zwana dalej ustawą o IPN.
17 Śledztwo, sygn. S 19/00/Zk, OKŚZpNP w Katowicach.
18 Śledztwo, sygn. S 29/04/Zk OKŚZpNP w Lublinie.
19 Prezes Związku Ukraińców w Polsce w piśmie z dnia 4.05.2007 r., skierowanym do IPN, wniósł o wszczęcie śledztwa w sprawie przepro-wadzenia akcji „Wisła”, jak też ustalenie, czy w świetle obowiązującego wówczas prawa Prezydium Rady Ministrów było uprawnione do podjęcia decyzji o deportacji oraz użycia w tym celu jednostek Wojska Polskiego. Pismo powyższe stanowiło podstawę do podjęcia postępowania spraw-dzającego, sygn. S 113/07/Zk, przez OKŚZpNP w Rzeszowie.
20 R. Szawłowski, Podstawy prawne akcji „Wisła” [w:] Akcja „Wisła”. Przyczyny, przebieg, konsekwencje. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej 23–24 lutego 2007 r., Przemyśl 2007, s. 139–166.
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 64
Zbrodnie Przeszlosci 2.indd 64 2008-06-19 09:44:482008-06-19 09:44:48
65 Witold Wasilewski
pracownik Biura Edukacji Publicznej IPN