Akt oskarżenia

W literaturze prawniczej na ogół wyróżnia się trzy stadia procesu karnego274. Pierwszym z nich jest postępowanie przygotowawcze, dla jego wszczęcia ustawa wymaga „uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa”275, w tym czasie policja lub prokuratura prowadzą śledztwo lub dochodzenie. Drugie stadium stanowi postępowanie jurysdykcyjne, o ile wcześniej „panem procesu” (dominus litis) była prokuratura, o tyle teraz dominuje już zasada kontradyktoryjności i można w tym momencie mówić o równości stron. Ostatnim stadium procesu karnego jest postępowanie wykonawczo-likwidacyjne, którego głównym celem jest wykonanie i egzekucja wyroku.

274 J. Grajewski, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2004, s.6. 275 Art. 303 Kodeksu postępowania karnego

Etapem kończącym postępowanie przygotowawcze jest przygotowanie aktu oskarżenia, dokument ten jest warunkiem sine qua non rozpoczęcia postępowania jurysdykcyjnego, wynika to z zasady skargowości, w myśl której wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu.

„[Akt oskarżenia] Jest to skierowany do sądu wniosek uprawnionego oskarżyciela o stwierdzenie winy oskarżonego w popełnieniu określonego przestępstwa i wyciągnięcia stąd odpowiednich konsekwencji prawnokarnych.”276

Nadawcą tekstu jest więc strona procesowa zwana oskarżycielem, a jego odbiorcą sąd. Główną funkcją komunikatu jest funkcja sprawcza, gdyż inicjuje on postępowanie sądowe, w sposób wiążący zakreśla granice rozpoznania sprawy przez sąd, oznacza to, że sąd nie może w trakcie sprawy rozpatrywać jakiś innych przestępstw lub winy osób, których nie ma w akcie oskarżenia. Jego funkcja informacyjna zaś przejawia się na kilku płaszczyznach, po pierwsze akt ten jest zamknięciem i podsumowaniem wyników postępowania przygotowawczego, po drugie jest źródłem informacji o przedmiocie procesu, zarówno dla oskarżonego, pokrzywdzonego, osób lub instytucji, które złożyły zawiadomienie o przestępstwie, jak i dla innych uczestników procesu i jawnej rozprawy sądowej.

Kodeks postępowania karnego różnicuje wymogi formalne tekstu aktu

oskarżenia w zależności od trybu postępowania. Na tej podstawie można wyróżnić dwa rodzaje aktów:

– zwykłe akty oskarżenia277,

276 M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 282.

– szczególne akty oskarżenia .

Pierwszy rodzaj jest zazwyczaj przygotowywany przez prokuratorów, a drugi przez policję i oskarżycieli prywatnych.

Zwykły akt oskarżenia obowiązkowo musi posiadać tytuł, składają się na niego nazwa gatunkowa, często pisana kapitalikami lub podkreślona, w podtytule zaś imię i nazwisko osoby oskarżonej oraz kwalifikacja prawna zarzucanego jej czynu. Tytuł umieszczany jest zazwyczaj z prawej strony kartki np. : AKT OSKARŻENIA przeciwko Michałowi Jackowi z art. 286 § 1kk w zb. z art. 297 § 1 kk w zw. z art. 11 § 2 kk

Przy określaniu kwalifikacji karnej czynu używa się wielu skrótów, najczęstsze z nich to:

art. - artykuł, kk – kodeks karny, w zw. - w związku, w zb. - w zbiegu.

Powyżej tytułu znajdują się elementy ramy tekstowej, zazwyczaj są to: sygnatura akt lokalizowana z lewej strony oraz miejsce i data umieszczane z prawej strony.

Tekst podstawowy składa się z trzech części: oskarżenia, określenia właściwości miejscowej i rzeczowej sądu oraz trybu postępowania i uzasadnienia.

Część pierwsza rozpoczyna się od czasownika perfomatywnego

oskarżać w pierwszej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, czasownik

ten jest graficznie wyodrębniony poprzez umieszczenie go w osobnym wersie, bardzo często również za pomocą innych sposobów, takich jak rozstrzelony druk, podkreślenia, kapitaliki, następnie zamieszczone jest oznaczenie oskarżonego z podaniem danych identyfikacyjnych, najczęściej są to: data i miejsce urodzenia, imiona rodziców, nazwisko panieńskie matki, dane dotyczące stanu cywilnego i stosunków rodzinnych, dane dotyczące wykształcenia, zawodu, pracy, stanu majątkowego oraz informacje o uprzedniej karalności. Podaje się również informacje na temat ewentualnego zatrzymania, tymczasowego aresztowania albo innego środka zapobiegawczego zastosowanego przeciwko oskarżonemu. W kolejnym wersie stosuje się wskaźnik zespolenia: o to że, po czym w następnej linii rozpoczyna się tzw. konkluzja oskarżenia, a więc precyzyjny opis zarzucanego czynu ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia oraz skutków, a zwłaszcza wysokości powstałej szkody. Sposób w jaki został popełniony czyn opisuje się najczęściej za pomocą imiesłowowych równoważników zdania, np.:

działając wspólnie i w porozumieniu kierując samochodem

jadąc środkiem jezdni

W tej analitycznej charakterystyce stosowany jest stosunkowo stały specyficzny repertuar wskaźników zespolenia, można to uznać za nienormatywny element wzorca gatunkowego. Mają one za zadanie podkreślać logiczny związek popełnionego czynu z jego skutkiem. Najczęściej są to:

w ten sposób, że...; w celu...; czym ... (np. naraził, spowodował); w wyniku czego...; co stało się przyczyną...; co skutkowało...;

Wskazuje się także, czy został on popełniony w warunkach recydywy i kumulatywnej kwalifikacji prawnej, czyli czy oskarżony był już karany. Niezbędnym elementem tej części jest także opis kwalifikacji karnej czynu, czyli wskazanie tych przepisów ustawy, które naruszył.

W kolejnej części tekstu prokurator wskazuje sąd, który powinien zająć się daną sprawą oraz tryb, według którego powinien tego dokonać np.:

Na podstawie art. 24 §1 k.p.k. oraz art. 31 §1 k.p.k. sądem właściwym do rozpoznania sprawy jest Sąd Rejonowy dla Pragi – Południe w Warszawie w trybie postępowania z oskarżenia prywatnego.

Ostatnią częścią tekstu podstawowego jest uzasadnienie. Nadawca przytacza tu fakty i dowody, na których opiera oskarżenie, w miarę potrzeby wyjaśnia też podstawy prawne i omawia okoliczności, na które powołuje się oskarżony w swojej obronie. W tekstach, których nadawcą jest oskarżyciel publiczny najczęściej zamieszcza się formułę otwierającą:

W dniu …. Prokuratura … wszczęła/ nadzorowała śledztwo/dochodzenie w sprawie… W wyniku śledztwa przeprowadzonego w niniejszej sprawie/ W wyniku zebranych dowodów ustalono niniejszy/następujący stan faktyczny.

Schemat tematyczny tej części ma kształt narracji trzecioosobowej bądź pierwszoosobowej, ta druga zazwyczaj wtedy, kiedy nadawcą tekstu jest oskarżyciel prywatny. Wydarzenia przedstawiane są w porządku chronologicznym.

Pokrzywdzony Jan Kowalski od 14 lipca 2000 r. do 2 lutego 2009 r. był pracownikiem stacji benzynowej „Petropol”. Dnia 2 lutego 2009 r.

pokrzywdzony otrzymał pismo w sprawie rozwiązania z nim umowy o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 52 §1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, z powodu rzekomego popełnienia przez pokrzywdzonego oczywistego przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku.

Oskarżony jest pracownikiem tej samej stacji i do dnia rozwiązania z pokrzywdzonym umowy o pracę podlegał w zakładzie pracy bezpośrednio pokrzywdzonemu.

Dnia 29 stycznia 2009 r. oskarżony pomówił w obecności dwóch innych pracowników pokrzywdzonego o wielokrotne dokonywanie kradzieży paliwa ze stacji będącej miejscem pracy pokrzywdzonego i oskarżonego

Po uzasadnieniu zamieszcza się listę osób, których wezwania żąda oskarżyciel oraz wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia żąda. Wyznacznikiem końca tekstu jest podpis oskarżyciela lub pieczęć i podpis w przypadku oskarżyciela publicznego. Elementem ramy tekstowej jest także spis załączników. W części analizowanych tekstów znajdowały się uwagi, na które składało się kalendarium postępowania przygotowawczego, tzn. daty wszczęcia śledztwa, postawienia zarzutów, aresztowania, zamknięcia śledztwa itd.

2.2.2.3.3. Wyrok

Wyrok jest komunikatem nadawanym przez sąd, za pomocą którego rozstrzyga on sprawę. Wydaje go po zamknięciu rozprawy. Wyrokowanie jest ostatnim etapem postępowania sądowego. Zanim wyrok w danej sprawie zostanie sporządzony na piśmie, członkowie składu sędziowskiego poddają go niejawnej naradzie, która kończy się głosowaniem. Ogłoszenie wyroku

następuje ustnie na posiedzeniu jawnym. Komunikat składa się z dwóch części: pisemnej i ustnej. Część pisemna to wstęp (komparycja wyroku) oraz część dyspozytywna zwana dawniej sentencją wyroku. Za część składową wyroku uznać należy także podawane ustnie powody jego wydania. W części postępowań część motywacyjna jest również sporządzana na piśmie, w tych przypadkach kiedy nie jest, strona może wnioskować o podanie tzw. uzasadnienia wyroku na piśmie.

W postępowaniu karnym wyrok zawiera rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności prawnej oskarżonego za czyn, czyli jego winy, ale także ewentualnej kary, środków karnych lub zapobiegawczych, natomiast w postępowaniu cywilnym wyrok rozstrzyga o zasadności dochodzonego przez powoda roszczenia lub innej kwestii będącej przedmiotem postępowania.

Część wstępna tzw. komparycja wyroku, nazywana niekiedy rubrum składa się z elementów, z których część należy uznać za ramę tekstową. Są to: umieszczona w lewym górnym rogu sygnatura akt, z prawej strony, poniżej tytułu data, tytuł, wizerunek orła w koronie. Tytuł składa się z nazwy gatunkowej oraz formuły wynikającej z art. 174 Konstytucji RP umieszczanej w kolejnym wersie (Wyrok / w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej). Część podstawowa tekstu to w zasadzie jedno wypowiedzenie podzielone graficznie, którego podmiotem jest sąd, natomiast orzeczenie lub orzeczenia znajdują się w części dyspozytywnej.

Należy zauważyć, iż w przeciwieństwie do pozwu, aktu oskarżenia lub innych pism sporządzanych przez strony sąd nie wypowiada się w pierwszej osobie. Można to uznać za zabieg stylistyczny mający jeszcze dodatkowo podnieść oficjalność i uroczystość aktu oraz dystans między urzędem a osobą go sprawującą. Wyroku nie wydaje Jan Kowalski, ale sędzia w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej.

Do części wstępnej poza wymienionymi powyżej należą następujące elementy: oznaczenie sądu i wydziału, w którym zapadł wyrok, wymienienie członków składu orzekającego oraz protokolanta, data i miejsce jego wydania, wskazanie prokuratora, jeśli brał udział w sprawie, data i miejsce rozpoznania sprawy oraz rodzaj posiedzenia, określenie stron, zwięzłe oznaczenie przedmiotu sprawy.

W części dyspozytywnej znajduje się rozstrzygnięcie sądu, podawane jest ono w punktach.

Jak zostało wspomniane, wyznacznikiem końca tekstu są podpisy składu sędziowskiego oraz pieczęć sądu.

Szczególne znaczenie ma sposób odczytania wyroku, tak jak wiele innych elementów rozprawy jest zrytualizowany. Wszystkie osoby poza sędziami muszą wstać i wysłuchać go w ciszy.

Jak wyżej wskazałam za część wyroku można uznać także przedstawione ustnie motywy jego wydania lub sporządzone w późniejszym terminie uzasadnienie wyroku na piśmie. Tekst ten różni się w zależności od tego, czy dotyczy wyroku w sprawie karnej czy też cywilnej.

W przypadku procedury cywilnej prezentuje się najpierw, jakie było stanowisko powoda i pozwanego, część tę określa się czasem mianem historycznej, następnie przedstawiane są ustalenia faktów i ocena dowodów, przy czym nadawca wskazuje motywy, dla których część dowodów uznał za wiarygodne lub nie.

Sąd nie dał wiary wyjaśnieniom pozwanego w części, w której stwierdził, ze zlecił W. K. wykonanie próby szczelności w całej instalacji gazowej oraz sporządzenie protokołów kontroli piwnic w innej formie niż zapiski oraz ze W.K. wykonał kontrole nienależycie, bowiem było to sprzeczne z zeznaniami świadka oraz faktem podpisania faktury za usługę bez uwag i adnotacji.

W przypadku uzasadnienia wyroku w sprawie karnej, przed prezentacją stanu faktycznego i oceną dowodów przedstawia się sylwetkę oskarżonego oraz jego stanowisko w danej sprawie. Kolejna część uzasadnienia to subsumpcja. Zygmunt Ziembiński określa ją jako: „krok myślowy, w którym stwierdza się, że dany przypadek jest jednym z tych przypadków, do których odnosi się określona norma prawna”279. Ważne jest, aby już wcześniej przedstawiając stan faktyczny, sformułować końcowy wniosek w takiej postaci, by było widoczne, że ten stan faktyczny stanowi szczególny przypadek przewidziany przez daną normę prawną.

„Toteż każde słowo w sformułowanym końcowym wniosku co do stanu faktycznego musi być użyte w sposób ścisły. Stwierdzić, że Jan oszukał Piotra przy zamianie zegarków, to niewystarczający ogólnik: trzeba stwierdzić, że Jan w celu osiągnięcia dla siebie korzyści majątkowej w postaci zegarka w złotej kopercie świadomie doprowadził Piotra, za pomocą wprowadzenia go w błąd, do niekorzystnego rozporządzenia swym mieniem przez zamianę cennego zegarka w złotej kopercie na bezwartościowy zegarek złożony ze starych części, który wedle oświadczenia Jana miał być zegarkiem powszechnie cenionej marki „omega” (taki bowiem był napis na tarczy owego zegarka, umieszczany tam dla zmylenia łatwowiernych). Takie ujęcie końcowego wniosku co do stanu faktycznego pozwala łatwo stwierdzić, że ma tu zastosowanie przepis art. 205 § 1 kodeksu karnego, głoszący, że kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem, za pomocą wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, powinien zostać ukarany karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5.”280

Pod względem językowym skutkuje to tym, iż w tekstach uzasadnień nadawca opisując fakty, stosuje słownictwo prawne zaczerpnięte z kodeksów i innych ustaw, gdyż jak zostało wyżej wskazane umożliwia to zastosowanie subsumpcji, a więc podciągnięcia danego faktu pod normę prawną. Niewątpliwie kompetencja redagowania tego tekstu ma charakter fachowy i nie jest powszechna, skutkuje to między innymi tym, że jak wskazuje Jan Grajewski, konieczność pisemnego uzasadnienia była niejednokrotnie przyczyną rezygnacji przez ławników z głosu odrębnego (votum separatum) w wyroku. Poniżej znajduje się przykład subsumpcji z uzasadnienia wyroku w sprawie cywilnej:

Sąd zważył: Roszczenie powoda zasługuje na uwzględnienie. W tej sprawie pozwany nie udowodnił (wbrew spoczywającemu na nim z mocy art. 6kc ciężarze dowodu), ze W.K. nienależycie wykonał zlecone mu prace. Postępowanie dowodowe wykazało, ze pozwany był zobowiązany zapłacić na rzecz W.K. wynagrodzenie za wykonane parce kontroli instalacji gazowych w kwocie 4425 zł, czego jednak nie uczynił. Zgodnie wart. 509 § 1 k.c. wierzyciel może przenieść wierzytelność na osobę trzecia bez zgody dłużnika, chyba ze sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. Wierzytelność tę skutecznie nabył powód, czego pozwany nie kwestionował. Wraz z wierzytelnością główną powód nabył prawo do dochodzenia należności ubocznych w tym odsetek ustawowych. Z tego względu Sąd zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 4425 zł wraz z odsetkami ustawowym od dnia 04 lutego 2007 r. do dnia zapłaty.

Kolejna część tekstu w przypadku spraw karnych dotyczy ewentualnej kary lub środków probacyjnych wymierzonych oskarżonemu. Nadawca uzasadnia wymiar kary i środków karnych, a dalej uzasadnia dodatkowe orzeczenia zawarte w wyroku. W uzasadnieniu wyroków w sprawach cywilnych po subsumpcji uzasadnia się ewentualne zastosowanie rygoru natychmiastowej wykonalności.

Ostatnia część tekstu poświęcona jest rozstrzygnięciom związanym z kosztami procesu.

O kosztach procesu sad orzekł zgodnie z art. 98 k.p.c. zasądzając od pozwanego na rzecz powoda zwrot kosztów, na które złożyły się oplata od pozwu oraz koszty zastępstwa procesowego powoda.