Teoretyczne zaplecze analiz

Jako teoretyczne zaplecze prezentowanych w niniejszej rozprawie analiz przyjęłam metodę badania i opisu gatunków zaprezentowaną przez Marię Wojtak w publikacji Gatunki prasowe. Badaczce udało się, moim zdaniem, w sposób najpełniejszy scalić wiedzę dotyczącą gatunków mowy budowaną w obrębie rozmaitych dyscyplin naukowych i wypracować własną teorię, która jak wskazuje sama autorka:

„zawierać będzie pojęcia operacyjne i metody umożliwiające zintegrowaną charakterystykę zbioru gatunków powiązanych relacjami pokrewieństwa i obsługujących określoną dziedzinę komunikacji.”103

Podobnie jak Maria Wojtak, punktem wyjścia opisu czynię, nie tekst, ale gatunek, który autorka zdefiniowała następująco:

„Gatunek traktuję jako twór abstrakcyjny (model, wzorzec) mający jednak różnorodne konkretne realizacje w formie wypowiedzi, a także jako zbiór konwencji, które podpowiadają członkom określonej wspólnoty komunikatywnej, jaki kształt nadać konkretnym interakcjom.”104

Definicja ta odwołuje się zatem do tych koncepcji myślenia, w których jest on traktowany jako kategoria złożona i rozpatrywany w trzech perspektywach: dynamicznej (gatunek jako zjawisko komunikacyjne, szerzej kulturowe), statycznej (gatunek jako typ tekstu, model pozwalający łączyć teksty 103M. Wojtak, Gatunki..., op.cit., s. 15.

o podobnych właściwościach) i konkretyzującej (gatunek jako zbiór wypowiedzi lub wypowiedź będąca najlepszym egzemplarzem, reprezentantem zbioru). W analizach posługuję się również terminem wzorca gatunkowego, który, jak to ujął Tzvetan Todorov, zakreśla horyzonty oczekiwań dla odbiorców i modele tworzenia dla nadawców105. W prezentowanej koncepcji został zdefiniowany jako:

„zbiór reguł dookreślających najważniejsze poziomy organizacji gatunkowego schematu, relacje między poziomami i sposoby funkcjonowania owych poziomów.”106

Wśród komponentów wzorca gatunkowego analizie poddane zostaną: 1) aspekt strukturalny

2) aspekt pragmatyczny 3) aspekt poznawczy 4) aspekt stylistyczny.107

Analiza formalnej struktury tekstu jest jednym z szerzej dyskutowanych zagadnień metodologicznych we współczesnej tekstologii. Według Jerzego Bartmińskiego jest to wątek myślowy, który przewija się przez wszystkie analizy tekstów.

„Jest nim stwierdzenie dwóch biegunów, między którymi rozwijają się badania tekstologiczne: formalnego i funkcjonalnego (Shiffrin) propozycjonalnego i

komunikacyjnego (Helbig).”108 105T. Todorov, Poetyka, Waraszawa 1984. 106 M. Wojtak, Gatunki ..., op.cit., s.16. 107 Ibidem, s. 16-17.

108 J. Bartmiński, Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej, w: J. Bartmiński, B. Boniecka (red.), Tekst. Problemy teoretyczne, Lublin 1998, s. 10-11.

Do niedawna uważano, że postęp w badaniach nad tekstem polega na przejściu z analizy jego struktury do opisu tekstu jako komunikatu, związanego z aktami mowy. Obecnie jednak te dwa ujęcia traktuje się równoważnie, przyjmując, że oba opisy są komplementarne.

Analiza strukturalna obejmuje wyróżnienie ramy tekstowej rozumianej jako inicjalne i finalne komponenty tekstu, zazwyczaj o charakterze metatekstowym, a także poszczególnych segmentów tekstu oraz wskazanie zachodzących między nimi relacji. Pomocne w analizie tego aspektu wzorca gatunkowego, szczególnie ze względu na specyfikę kompozycji gatunków prawnych są pojęcia makro- i mikrostruktury, a także superstruktury. Pozwalają one na rozróżnianie zjawisk tekstowych na różnych poziomach: lokalnym i globalnym, nie tylko przy analizie tematu, ale całej formy tekstu. Mikrostruktura to poziom zdania/zdań, a makrostruktura całego tekstu - "reprezentacja globalnego odczytania tematycznego tekstu"109, co trzeba dodać niekoniecznie linearnego. Rodzajem ramy, szkieletu organizującego tekst w linearną całość jest superstruktura110.

Obraz superstruktury tekstu powstaje z opisu linearnego i pionowego. Za Stanisławem Gajdą przyjmuję bowiem, że tekst segmentuje się nie tylko poziomo, ale również pionowo.

"Wiąże się to z tym, że sądy i wyższe jednostki logiczne nie stoją na jednej płaszczyźnie. Ze względu na stopień istotności semantycznej i charakter więzi wyróżnia się t e k s t p o d s t a w o w y z jego hierarchią tematyczną i podziałem poziomym oraz części stojące obok niego".

109 U. Żydek-Bednarczuk, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków 2005, s.122. 110 Rozumienie terminów mikro-, makro- i superstruktura za: T.A. van Dijk, Macrostructures.

An intersdyscyplinary Study of Global Structures in Discourse Cognitions and Interaction, New

Aspekt komunikacyjny wzorca gatunkowego ma ze względu na cel pracy pierwszorzędne znaczenie. Na charakterystykę aspektu pragmatycznego składają się analizy poszczególnych elementów zdarzenia komunikacyjnego, funkcje, które prymarnie i sekundarnie pełnią realizacje gatunkowe, potencjał illokucyjny gatunku oraz jego sytuacja nadawczo-odbiorcza i kontekst życiowy. Szczególną uwagę zwracam na dwa ostatnie czynniki, są one na tyle istotne, iż stanowią podstawę kategoryzacji gatunków. Skupienie się na aspekcie komunikacyjnym umożliwia uzyskanie do analizy genologicznej także ujęcia prawniczego. Wychodzę z założenia, że gatunki powinny być rozpatrywane jako komunikaty zdarzeń komunikacyjnych, a więc w całym kontekście komunikacyjnym.

Ze względu na istnienie wielu teorii i ujęć należy sprecyzować znaczenie używanej dalej terminologii związanej z aspektem pragmatycznym.

Karl L. Bühler twórca pierwszego modelu przedstawiającego funkcje języka wyróżnił w akcie komunikacyjnym następujące składniki: odbiorcę i nadawcę, a także znak i rzeczywistość, do której tenże znak odsyła. Znak pełni wobec nadawcy funkcję symptomu wyrażającego jego stan psychiczny i fizyczny, wobec odbiorcy funkcję sygnału (apelu), a wobec rzeczywistości funkcję symbolu (przedstawienia).111

Rzeczywistość

Nadawca Odbiorca

111 K.L. Bühler, Teoria języka. O językowej funkcji przedstawiania, przeł. J. Koźbiał, Kraków 2004.

Roman Jakobson rozwinął model Bühlera o nowe elementy: pozostawił nadawcę oraz odbiorcę, znak zastąpił komunikatem, a rzeczywistość kontekstem, dodał zaś kontakt i kod112. W dalszej części rozdziału analizując konkretne akty komunikacyjne będę posługiwać się tą właśnie terminologią, która na trwałe zagościła w światowej lingwistyce.

Kontekst Komunikat

Nadawca --- Odbiorca Kontakt

Kod

Aby zdarzenie komunikacyjne powiodło się muszą być spełnione pewne warunki. Nadawca koduje i przesyła komunikat, który powinien zostać odebrany i dekodowany. Między nadawcą i odbiorcą zostaje nawiązany kontakt, a komunikat dociera do odbiorcy przez wybrany kanał komunikacyjny. Aby zdarzenie było fortunne nadawca i odbiorca muszą posługiwać się tym samym kodem, czyli systemem językowym, który służy nadawcy do zakodowania treści komunikatu, a odbiorcy do jej dekodowania. Na zrozumienie komunikatu ma również wpływ znajomość kontekstu, czyli wspólnego dla podmiotów fragmentu rzeczywistości pozajęzykowej oraz wspólna wobec niego postawa.

Analiza stosunku znaku do rzeczywistości113, czy też komunikatu do kontekstu114, to pole zainteresowania działu językoznawstwa zajmującego się funkcjami języka i tekstu.

Karl L. Bühler wyróżnił trzy funkcje: ekspresywną - związaną ze stosunkiem nadawcy do znaku, impresywną - związaną ze stosunkiem znaku do 112 R. Jakobson, Poetyka w świetle językoznawstwa, „Pamiętnik Literacki” LI, 1960.

113 Terminy Bühlerowskie 114 Terminy Jakobsona

odbiorcy oraz reprezentatywną - dotyczącą stosunku znaku do rzeczywistości . Za podstawową uważa się funkcję przedstawieniową (reprezentatywną) polegającą na odsyłaniu świadomości użytkowników językowych do określonych przedmiotów i zjawisk świata pozajęzykowego.

Roman Jakobson wprowadzając nowe elementy do aktu mowy, wyróżnił jednocześnie nowe funkcje116 z nimi związane:

f. poznawcza f. poetycka

f. ekspresywna --- f. impresywna f. fatyczna

f. metajęzykowa

Współcześnie koncepcja Romana Jakobsona wzbudzać może liczne wątpliwości. Według Jakobsona kolejne składniki aktu mowy pełnią odpowiednią funkcję, jest to jednak skrót myślowy, gdyż to nie składniki, a zawsze komunikat (/znak) pełni funkcje względem innych elementów. Dla wielu językoznawców wątpliwe jest również stawianie relacji komunikatu do kontekstu, a więc do rzeczywistości pozajęzykowej na równi ze stosunkiem znaku do nadawcy lub samego siebie117. Wreszcie zarówno w koncepcji Bühlera, jak i Jakobsona funkcje nazywane są funkcjami języka, we współczesnym ujęciu nie są to jednak funkcje języka (jako systemu znaków), lecz konkretnych wypowiedzi. Prawdopodobnie bierze się to stąd, iż rozróżnienie langue/parole118

nabrało istotnego znaczenia w badaniach językoznawczych nieco później. Jednak według dzisiejszego stanu badań funkcje Jakobsona nazywać lepiej funkcjami wypowiedzi, gdyż dotyczą one konkretnych aktów mowy.

115K.L. Bühler, op.cit. 116R. Jakobson, op.cit.

117 Por. R. Grzegorczykowa, Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2007, s.49-50.

118 W gramatyce generatywno transformatywnej istnieje analogiczne przeciwstawienie: kompetencja -performancja

Kolejnym ważnym krokiem w rozwoju wiedzy na temat funkcji języka i wypowiedzi była teoria aktów mowy stworzona przez Johna L. Austina119, nurt tych badań był następnie kontynuowany przez Petera F. Strawsona, Johna Searla, Paula Grice’a i wielu innych. Szczególnie ważne nie tylko w perspektywie funkcji wypowiedzi, ale również w ramach badań nad językiem prawa wydaje się wprowadzone przez Johna L. Austina rozróżnienie wypowiedzi na konstatywne i performatywne oraz wyróżnienie trzech składników aktu mowy: lokucji, illokucji i perlokucji.

Analiza zjawiska mówienia poprzez próbę odpowiedzi na pytanie, co czyni człowiek mówiąc, doprowadziła Johna L. Austina do wyróżnienia trzech aspektów wypowiedzi. Aspekt lokucyjny (łac. locutio - mówienie) polega na samym nadaniu komunikatu, tzn. mówieniu lub pisaniu, aspekt illokucyjny (łac. in + locutio) na tym, iż nadanie komunikatu jest aktem samym w sobie, realizacją intencji, np. prośba, pytanie, natomiast aspekt perlokucyjny (per + locutio) polega na wywarciu określonego wpływu na odbiorcę, np. wywołaniu gniewu, zakłopotania czy zadowolenia. Dla wyróżnienia funkcji wypowiedzi istotne znaczenie mają intencje nadawcy, siły illokucyjne wypowiedzi. Zdarza się, iż są one tożsame z sensem literalnym komunikatu, czyli aspektem lokucyjnym, istnieją jednak także takie wypowiedzi, których intencje odczytywać trzeba również na podstawie kontekstu, np. pytanie może służyć zawstydzeniu a oznajmienie może być w rzeczywistości nakazem – są to tzw. pośrednie akty mowy.

Wypowiedzenia konstatywne, konstatywy, są to wypowiedzenia, które podlegają kryteriom prawdziwości. Są albo prawdziwe, albo fałszywe z punktu widzenia logiki. Odpowiadają one sądom w filozofii i zdaniom oznajmującym w językoznawstwie tradycyjnym. Wypowiedzenia performatywne, performatywy, natomiast są to wypowiedzenia, które nie podlegają kryterium prawdziwości, 119 J. L. Austin, How to Do Things With Words, Oxford 1962.

powodują jednak zmiany w rzeczywistości. Wypowiedzenia performatywne zawierające czasownik performatywny są nazywane eksplicytnymi, zaś te, które ich nie zawierają, zwane są implicytnymi lub prymarnymi.

Obecnie istnieje wiele rozmaitych koncepcji funkcji języka i wypowiedzi, nie sposób więc ustosunkować się do nich wszystkich. Do swoich analiz wybrałam tę, która jest moim zdaniem najpełniejsza, ponieważ wykorzystuje ustalenia nie tylko Karla L. Bühlera, Romana Jakobsona, ale także teorię aktów mowy i teorię referencji. Jest to podział stworzony przez Renatę Grzegorczykową120.

Rozróżnia ona funkcje języka jako systemu od funkcji wypowiedzi121. Wśród wypowiedzi rozróżnia konkretne akty mowy od ogółu działań językowych. Funkcją konkretnej wypowiedzi może być poinformowanie kogoś o czymś, ale może też spełniać wiele innych funkcji pozainformacyjnych. Przy analizie gatunków związanych ze sferą prawa istotne znaczenie ma funkcja sprawcza, ich celem nie jest tylko informowanie, ale przede wszystkim „stwarzanie stanów rzeczy”.

Analiza aspektu poznawczego wzorca gatunkowego obejmuje tematykę i sposób jej przedstawienia, w tym hierarchię wartości charakteryzującą gatunek lub kategorię gatunków, natomiast charakterystyka stylistyczna danego wzorca gatunkowego to analiza jego wyznaczników stylistycznych, które za Marią Wojtak rozumiem jako: „cechy uwarunkowane strukturalnie, dookreślone pragmatycznie i związane z genezą użytych środków122”.

120 R. Grzegorczykowa, Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, w: J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa (red.), Język a kultura, t.4, Funkcje języka i wypowiedzi, Wrocław 1991.

121 Por. rys. na s. 50.

Poniżej prezentuję funkcje języka i wypowiedzi wskazane przez Renatę Grzegorczykową. Schemat utworzony na podstawie schematów nr 8 i 9, zamieszczonych w artykule tej autorki123.