Aktualne uregulowania ochrony zabytków w Polsce

W ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. wpro-wadzono kilka instrumentów prawnych ochrony i opieki nad zabytka-mi, spośród których dokładniej omówimy wpis do rejestru zabytków nieruchomych oraz wpis do gminnej ewidencji zabytków.

Zabytek nieruchomy, na gruncie defi nicji przewidzianej w art. 3 ustawy, możemy określić jako nieruchomość, jej część lub zespół nie-ruchomości będący dziełem człowieka lub związany z jego działalno-ścią i stanowiący świadectwo minionej epoki lub zdarzenia, którego zachowanie leży w społecznym interesie ze względu na posiadaną war-tość historyczną, artystyczną lub naukową. Nie ma obowiązku wpisu zabytku do rejestru, by podlegał on ochronie – w praktyce jest jednak tak, że wobec znaczącej liczby zagrożonych zniszczeniem zabytków wpisanych do rejestru jest to w większości przypadków warunek sine qua non interwencji konserwatora zabytków.

Paradoksalnie, naszym zdaniem to, co można było uznać za słabość dekretu Rady Regencyjnej – czyli objęcie ochroną jedynie obiektów wpisanych do rejestru, w praktyce jest zaletą. Przy spełnieniu przesła-nek istnieje możliwość wpisania do rejestru zabytków – objęcia ochro-ną i opieką oraz uzyskania dotacji²⁷. Istniejący obecnie stan prawny utwierdza fałszywe w naszym odczuciu przekonanie, że właściciele z własnej inicjatywy będą ponosili dodatkowe koszty i spełniali usta-wowe obowiązki, nie otrzymując nic w zamian w przypadku zabytków

27 W większości funduszy czy to na szczeblu państwowym, czy samorządowym uzależnione są one właśnie od wpisania obiektu do rejestru zabytków.

165 niewpisanych do rejestru (dotacja lub subwencja – głównie dla obiek-tów wpisanych).

Jeszcze większy problem występuje w odniesieniu do gminnej ewi-dencji zabytków – obowiązkiem właściciela lub posiadacza zabytku wpisanego do wskazanej ewidencji jest dokonywanie uzgodnień z kon-serwatorem zabytków w przypadku dokonywania prac przy zabytku lub jego otoczeniu²⁸. Nigdzie jednak nie została określona forma wpisu ani jego przesłanki, a jedynie obowiązek uzgadniania przeprowadza-nych robót²⁹.

Te dwa przykłady ochrony pokazują nam, że wbrew pozorom lepiej jest wskazać w ustawie bardziej zobiektywizowane kryteria przyzna-nia danemu obiektowi prawnej ochrony. Stosowanie niedookreślonych klauzul nie zwiększa bowiem katalogu chronionych obiektów, a pro-wadzi w praktyce do niewydolności i prawnej niepewności, czy dany obiekt jest, czy może nie jest zabytkiem³⁰. W przypadku gminnej ewi-dencji zabytków dochodzi zaś do całkowicie niezidentyfi kowanej sytu-acji prawnej, która w naszej opinii jest nie do przyjęcia w demokratycz-nym państwie prawa³¹.

6. Podsumowanie

W naszym odczuciu warto więc zastanowić się nad zdefi niowaniem na nowo wskazanej w obecnej ustawie defi nicji zabytku, która jest defi ni-cją materialną, i przekształceniem jej w defi nicję formalną. Jednocześ-nie należy zobligować odpowiedJednocześ-nie urzędy do przeprowadzania

postę-28 Dobrym przykładem braku działania wskazanych regulacji przez długi okres był hotel Cracovia w Krakowie. W porównaniu z obowiązkami właściciela wpisanego do rejestru zabytków obowiązek uzgadniania kwestii reklam na budynku z konserwatorem zabytków jest jednym z mniej uciążliwych, a ogromne bilbordy przez długi czas szpeci-ły elewację tego położonego w centrum miasta budynku.

29 Niestety brak wskazania kategorii robót sprawia, że jest to instrument ochrony iluzorycznej i w praktyce można go bardziej postrzegać jako wstęp do wpisu do rejestru zabytków albo objęcie dozorem konserwatora zabytków mimo braku takiego wpisu.

30 Która jest jeszcze większa, gdy weźmiemy pod uwagę przepisy karne dotyczące na przykład zniszczenia zabytku.

31 M. Górski, Rzecznik Praw Obywatelskich interweniuje w sprawie procedury wpisu do gminnej ewidencji zabytków, http://www.hfhr.org.pl (dostęp: 31.01.2013).

166

powań z własnej inicjatywy w sprawie wpisania obiektów zagrożonych do rejestru zabytków, tak jak to było w rozporządzeniu Prezydenta RP z 1928 r. Interwencja ta miałaby stanowić jednak wyjątek, i to w ujęciu wąskim – w naszej opinii ochrona nie powinna być bowiem narzucana ad hoc, bez oparcia na zdefi niowanym opisie obiektu zabytkowego.

Interesujące jest również w obecnej defi nicji zabytku swoiste na-wiązanie do idei ochrony zabytków z okresu PRL – zauważmy, że przesłanki: wartość artystyczna, historyczna lub naukowa, zostały po-łączone spójnikiem „lub”, więc nasza obecna defi nicja umożliwia nam również objęcie tą formą ochrony zabytków współczesnych³² – nie-związanych bynajmniej z etosem socjalistycznym³³. Wydaje się jednak, że współczesne kierunki zmian sięgają do uregulowań późniejszych zamiast do wcześniejszego międzywojennego dziedzictwa, które stwa-rzało możliwość zabezpieczenia zabytków na najwyższym poziomie legislacyjnym.

Bibliografi a

Andrzejuk A., Prawda o dobru. Problem fi lozofi cznych podstaw etyki tomi-stycznej, Warszawa 2000.

Borucki M., W kręgu króla Stanisława, Warszawa 1984.

32 Decyzją p.o. Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie Pałac Kul-tury i Nauki (PKiN) w Warszawie został wpisany do rejestru zabytków 2 lutego 2007 r., czyli 52 lata od wybudowania. O tym, jak bardzo decyzje dotyczące wpisu do reje-stru zabytków mogą dotyczyć wartości nie tylko historycznych, ale i politycznych czy ideologicznych, może świadczyć list do prezydenta w sprawie Pałacu Kultury i Nauki w Warszawiez 30 marca 2007 r. z prośbą o spowodowanie cofnięcia decyzji o uznaniu PKiN za zabytek, wystosowany przez przedstawicieli kultury i nauki. W liście autorzy argumentują, że „(…) PKiN nie jest bowiem tylko «zabytkiem». Jest symbolem znie-wolenia Polski przez sowieckie imperium, jest znakiem upokorzenia narodu polskiego i wyrazem pogardy dla – de facto – okupowanego w latach PRL «prywislianskogo kra-ja»” („Gazeta Wyborcza” 30 marca 2007 r.). W uzasadnieniu swojej decyzji Konserwa-tor Wojewódzki w wypowiedzi dla PAP stwierdził, że „budynki oceniamy tylko z punk-tu widzenia historycznego – pewnej funkcji historycznej, znaczenia dla szpunk-tuki i nauki”

(komunikat PAP z dnia 2 lutego 2007 r., www.pap.pl; dostęp: 30.06.2012).

33 Jak mogło to być w PRL w związku z ochroną zabytków świadczących o „przy-jaźni polsko-radzieckiej”.

167

Demetrykiewicz W., Konserwatorstwo dla zabytków archeologicznych. Stu-dium ze stanowiska dziejów kultury i nauki porównawczej prawa, Kraków 1886.

Dobosz P., Ponadczasowe wartości dekretu Rady Regencyjnej z dnia 31 października 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury [w:] Wokół problematyki prawnej zabytków i dzieł sztuki, t. 3, red. W. Szafrański, K. Zalasińska, Poznań 2009.

Gerecka-Żołyńska A., Realizacja międzynarodowych standardów ochrony dziedzictwa kulturalnego w polskiej ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, „RPEiS” 2007, z. 4.

Górski M., Rzecznik Praw Obywatelskich interweniuje w sprawie procedu-ry wpisu do gminnej ewidencji zabytków, http://www.hfhr.org.pl (dostęp:

31.01.2013).

Kobyliński Z., Wysocki J., Problemy wartościowania dziedzictwa arche-ologicznego [w:] Wartościowanie w ochronie i konserwacji zabytków, red. B. Szmygina, Warszawa–Lublin 2012.

Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 1, Kraków 2001.

Pruszyński J., Ochrona zabytków w Polsce. Geneza, organizacja, prawo, Warszawa 1989.

Zalasińska K., Prawna ochrona zabytków nieruchomych w Polsce, Warszawa 2010.

Żywicki J., Jerzy Siennicki – pierwszy konserwator zabytków w Lublinie (1919–1939), „Lubelszczyzna” 1996, nr 2.