ZARZĄD DOBRAMI OPACTWA CYSTERSÓW W RUDACH NA GÓRNYM ŚLĄSKU
3. Początki opactwa cysterskiego w Rudach
Decyzja o założeniu klasztoru na Górnym Śląsku została podjęta przez Kapitułę Generalną Zakonu Cystersów zebraną w Cîteaux w 1238 r.5 W 1258 r. książę Władysław Opolski wydał przywilej dla funkcjonu-jącego już klasztoru6, określający granice jego dóbr oraz dający cyster-som immunitet sądowy7. Niemniej jednak wcześniej musiało dojść do właściwego nadania klasztorowi ziem pro remedio anime, na co wska-zuje dokument wystawiony przez biskupa wrocławskiego w 1263 r.
oraz potwierdzenie przywileju dla klasztoru wydane przez księcia raci-borskiego Walentyna w 1520 r. Z dużą dozą prawdopodobieństwa moż-na przyjąć, że szarzy –mnisi byli obecni w Rudach od około 1255 r.8 Początkowe uposażenie klasztoru rudzkiego stanowiło 7 wiosek:
W
osz-czyce, Jankowice Rudzkie, Ruda Kozielska, Zawada9, Stanica,Macio-5 B. Bartnik, Klasztor cystersów w Rudach a lokacja wsi Boycou-Schönewald-Szy-wałd-Bojków, http://www.swr-gliwice.za.pl/images/bojkow1.pdf (dostęp: 10.10.2013).
6 CDS, tom II, Urkunden der Klöster Rauden und Himmelwitz, der Dominicaner und der Dominicanerinnen in der Stadt Ratibor, red. W. Wattenbach, Breslau [Wrocław]
1859, nr 2.
7 A. Barciak, Klasztor cystersów w Rudach. Zarys dziejów [w:] Opactwo cysterskie w Rudach na Górnym Śląsku w świetle badań terenowych w latach 1992–1995, red.
L. Kajzer, Katowice 2001, s. 24–25.
8 Szerzej: W. Dominiak, Ostatni władca Górnego Śląska, Racibórz 2009, s. 208–
211.
9 Idzi Panic kwestionuje zasadność twierdzenia, jakoby chodziło o Zawadę Ryb-nicką, wskazując, że może to dotyczyć Zawady Gliwickiej, położonej bliżej reszty cy-sterskich włości. Pogląd ten podziela m.in. W. Dominiak. I. Panic, Jeszcze o pierwotnym
44
wakrze oraz Dobrosławice. Nie były to bogate nadania, a otrzymane ziemie dopiero wymagały zagospodarowania10. Liczne stawy rybne, dość dobre ziemie uprawne na lewym brzegu Odry oraz spory obszar zdatny do kolonizacji rokowały jednak dobrze dla rudzkiego klasztoru.
Z dokumentu wystawionego przez księcia Walentyna wynika, że w przywileju lokacyjnym klasztorowi nadano immunitet sądo-wy. W dokumencie wyszczególniono: poddanie opactwa i jego ziem jedynie władzy książęcej, prawo opata do główszczyzny po zabitym mieszkańcu dóbr klasztornych oraz prawo do mianowania sędziego dla dóbr klasztornych. W odniesieniu zaś do przywilejów ekonomicznych wymieniono prawo do polowań w lasach, korzystania z rzek i stawów, zasiedlania przyznanych terenów oraz prowadzenia działalności wy-twórczej i handlowej. W dokumencie księcia Walentyna zanotowano również prawo do ceł, podatków, a także podwoda, poradlne, przewód oraz powóz, które to przekazano opatowi. Poddani klasztoru byli po-nadto zwolnieni z obowiązku udziału w wyprawach wojennych oraz utrzymania fortyfi kacji. Warto nadmienić, że książę zarezerwował dla siebie jedynie zwierzchnią władzę sędziowską, a sędziemu klasztorne-mu przyznał prawo do posiadania „tarczy i kija, miecza i wody”. Na-leży stwierdzić, że jeszcze około 1250 r. na Górnym Śląsku stosowano ordalia pojedynku i wody, możliwe, że również żelaza11.
Idzi Panic dzieli początkowe dzieje klasztoru rudzkiego na dwa etapy12: pierwszy, obejmujący okres do wystawienia przywileju loka-cyjnego (między 1238 a 1258 r.), oraz drugi – od wydania przywileju lokacyjnego do śmierci księcia Władysława Opolskiego w 1281 r. Po-dział ten należy uznać za uzasadniony względami praktycznymi. Otóż nie zachowały się przekazy dotyczące pierwszego etapu, w związku z czym nie jest możliwe dokładne odtworzenie działań cystersów w tym okresie. Z tego powodu autor zdecydował rozpocząć rozważa-nia na temat administracji dobrami cysterskimi na przykładzie opactwa w Rudach od 1258 r., tj. od daty wystawienia pierwszego znanego
do-uposażeniu klasztoru cystersów w Rudach Raciborskich [w:] Ziemia Śląska, tom 3, red.
L. Szaraniec, Katowice 1993, s. 131–132; W. Dominiak, Ostatni władca..., s. 214.
10 N. Mika, Początki klasztoru rudzkiego [w:] Klasztor cystersów w Rudach, red.
N. Mika, Racibórz 2008, s. 18.
11 A. Potthast, Historia dawnego klasztoru cystersów w Rudach na Górnym Śląsku, przeł. J. Dziemidowicz, Rudy 2008.
12 I. Panic, Jeszcze o pierwotnym..., s. 135.
45 kumentu bezpośrednio dotyczącego opactwa rudzkiego, znanego z póź-niejszego potwierdzenia przez księcia raciborskiego Walentyna z 1520 r.
Słuszne wydaje się poszerzenie perspektywy i wzięcie pod uwagę lat po śmierci księcia Władysława, do końca XIII w. Wówczas opactwo rudzkie było już dobrze zorganizowanym organizmem, zdolnym do odgrywania roli w lokalnej polityce. Niestety brak źródeł nie pozwala na odtworzenie działań cystersów pomiędzy 1258 a 1261 r. Można je-dynie domniemywać, że wówczas klasztor funkcjonował już całkiem dobrze, a ziemie należące do cystersów zostały połączone w jeden organizm administracyjny. Wystawiony w 1263 r. przywilej biskupa wrocławskiego Tomasza I potwierdzał nadanie księcia Władysława dla klasztoru rudzkiego13. Biskup przyznaje Piotrowi, opatowi rudzkiemu, oraz jego następcom prawo do pobierania dziesięciny na podlegających klasztorowi obszarach. Ów dokument zawiera również potwierdzenie przez biskupa wrocławskiego umowy zawartej między opatem rudz-kim a Mroczkiem (Mrocco), palatynem opolsrudz-kim, który zobowiązał się do lokacji wsi w dobrach cysterskich. Otrzymał na to 100 łanów ziemi nieopodal Bojkowa, z tym zastrzeżeniem, że po śmierci palatyna czynsz przypadnie klasztorowi. Wynika z tego, że poza gospodarowa-niem własnymi siłami cystersi rudzcy starali się również kolonizować przyznane im obszary. Znamienne jest, że już pięć lat po założeniu no-wego konwentu cystersi potrafi li doprowadzić do lokacji nowej wsi.
Lokacja ta nie została dokonana własnymi siłami, lecz przy pomocy palatyna i ludności napływowej, najprawdopodobniej z Frankonii, gdyż wówczas rodzime zasoby ludzkie nie pozwalały już na prowadzenie ożywionej akcji lokacyjnej14. Akcja osiedleńcza w Bojkowie wskazuje wyraźnie, że lokacja opactwa rudzkiego została dokonana raczej in cru-da radice. Ówczesny model zarządu cysterską domeną był nakierowa-ny na maksymalne zagospodarowanie otrzymanakierowa-nych terenów, a klasztor rudzki stał się lokalnym duchem sprawczym akcji osiedleńczej oraz lokacyjnej. Lokacje dokonywane przez rudzkich cystersów wpisy-wały się w szerszy nurt ożywionej, zwłaszcza w II połowie XIII w., akcji kolonizacyjno-lokacyjnej na Śląsku15. Dokument wystawiony 19 marca 1261 r. w kurii wrocławskiej dla rudzkiego opactwa dotyczył
13 CDS, tom II, nr 4.
14 W. Korta, Historia Śląska do 1763 roku, Warszawa 2003, s. 124
–
125.15 K. Orzechowski, Historia ustroju Śląska 1202
–
1740, Wrocław 2005, s. 26.46
administracji kościelnej w dobrach rudzkich16. Biskup wrocławski po-zwolił cystersom z Rud pełnić posługę duchową w kościołach w Ma-ciowakrzu oraz w Stanicy. Treść tego dokumentu wskazuje, jak wiel-ką wagę cystersi przywiązywali do rozkrzewiania wiary na terenach niedawno otrzymanych. Zważywszy, że cystersi byli obecni w Rudach zaledwie od sześciu lat, imponować musi prężność ich działania, skoro w tak krótkim czasie potrafi li zorganizować dwa miejsca sprawowania sakramentów. Kolejne poświadczenie przywilejów opactwa rudzkiego występuje w dokumencie z 20 czerwca 1264 r., w którym potwierdzono prawo do pobierania dziesięciny z dóbr aż do granicy z włościami przy-należnymi do zamku w Koźlu17. W szczególności zaś przypomniano prawa cystersów do dziesięciny z wiosek Jankowice i Pogrzebień. Waż-nym zdarzeniem dla rudzkiego klasztoru było potwierdzenie 22 czerw-ca 1267 r. dotychczasowych przywilejów przez legata papieskiego kar-dynała Gwidona, opata Cîteaux. Często wspomina się o innowacyjności i przedsiębiorczości cysterskich mnichów. Leo Moulin nazywa ich nawet „przedsiębiorcami w stylu Schumpetera”18. Za przejaw innowa-cyjności cystersów rudzkich można uznać przeniesienie wsi Dobrosła-wice na prawo niemieckie, dokonane w dokumencie z 25 lipca 1264 r.
przez opata Piotra. Zasadźcą wsi został niejaki Zaius, którego uczy-niono sołtysem wsi. Przyznano mu wieczyste zwolnienie z dziesięciny i czynszu z dwóch łanów, a także czteroletnie z pozostałych należności wobec klasztoru. Otrzymał także uprawnienie zatrzymywania trzeciej części z kar, które miał wymierzać jako wójt za „kradzieże, śmierć, rany lub inną przemoc”19. Nakazano płacić należności w czterech zbożach, tj. pszenicą, jęczmieniem, żytem i owsem. Jak widać, cystersi dbali o innowacyjność nie tylko w dziedzinie kultury agrarnej, lecz również w prawie. Należy zwrócić uwagę, że nadanie prawa niemieckiego na-stąpiło dla wsi już istniejącej. Nie nadano tu prawa niemieckiego dla nowo przybyłych osadników, tak jak to było w przypadku Bojkowa, lecz dla ludności miejscowej. Wynika stąd, że nadanie prawa
niemiec-16 CDS, tom II, nr 3.
17 Ibidem, nr 6.
18 L. Moulin, Życie..., s. 168. Joseph Schumpeter (1883–1950) to austriacki eko-nomista wiążący rozwój gospodarczy z dążnością do osiągania zysku i wprowadzania innowacji.
19 CDS, tom II, nr 7.
47 kiego dla Dobrosławic było kolejnym elementem procesu konsolidacji oraz usprawniania zarządu w cysterskiej domenie.