POGŁÓWNE GENERALNE Z 1520 ROKU – KILKA UWAG
8. Egzekucja podatku
Sposób poboru pogłównego generalnego jest opisany w art. 191–198 uchwały119. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na zobowiązanie najniższego szczebla administracyjnego Królestwa – proboszczów pa-rafi i wszystkich powiatów w Koronie i na Rusi Koronnej – do spo-rządzenia spisów ludności. Te swoiste rejestry podatników miały być przygotowane i doręczone komisjom podatkowym do 2 lutego 1521 r.
Komisje te zostały utworzone na mocy uchwały – funkcjonowały co do zasady na szczeblu powiatu, składały się z dwóch osób – jednej stanu duchownego i jednej świeckiej; dołączano do nich miejscowego staro-stę lub wicesgerensa. Członkowie komisji składali przed starostą lub jego zastępcą przysięgę, której rota została podana w uchwale. W przy-padku konfl iktu pomiędzy spisem stworzonym przez plebana a właś-cicielem lub rajcami miejskimi ostatecznym głosem miała rozstrzygać sama komisja, której powinno się umożliwić sprawdzenie prawdzi-wego stanu na miejscu spisu. Po uwiarygodnieniu spisów miał zostać rozpoczęty przez komisję pobór. Poborcom przyznano określone im-munitety120, a także wprowadzono surowe kary (m.in. konfi skatę dóbr i banicję) za określone przestępstwa przeciwko egzaktorom121. Sama egzekucja podatkowa zaplanowana była na 4 tygodnie – w pierwszych dwóch dobrym przykładem mieli służyć członkowie Senatu i w tym
119 VC, s. 363–366.
120 Hoc etiam specialiter provisum esse volumus, quod exactores infrascripti, si qui sunt, qui in iure terrestri aut castrensi vel quocunque alio iudicio actiones haberent, si causas suas intra tempus collectionis non attemptaverint vel diligentias necessarias et opportunas non fecerint, ea praerogativa gaudeant, qua gaudere solent hi, qui reipublicae extra fi nes regni nostri serviunt. VC, s. 364, art. 194.
121 Ut autem praefatae contributiones, ex necessitate et bono reipublicae institutae, integre, fi deliter et sine cuiuspiam hominis impedimento exigerentur, decrevimus et praesentibus decernimus eorundem omnium consiliariorum nostrorum et nuntiorum terrestrium communi consilio et assensu, quod nemo, cuiuscunque status, ordinis, dignitatis aut conditionis existens, audeat exactores earundem contributionum, aut eos, qui illas indicabunt et conscribent, sive sint ecclesiastici, sive saeculares, quovis modo occulte vel manifeste perturbare, vel facto aut consilio illis nocere velle, aut minas aliquas et metum mortis aut mutilationis membrorum interponere, sub poena confi scationis bonorum et bannitionis de regno. VC, s. 364, art. 197.
77 okresie uiścić należność; reszta społeczeństwa miała czas do 3 marca 1521 r.122, quod iustum est.
W momencie nieuiszczenia w terminie odpowiedniej sumy uchwała przewidywała specjalną procedurę. Starosta miejscowo właściwy win-ien dokonać intromisji – zająć dobra zaniedbującego obowiązek. Stan ten trwałby do momentu uiszczenia dupli naliczonego podatku, po-większonego o odpowiednią karę (100 grzywien dla senatorów, 14 grzy-wien dla reszty opodatkowanych; duchowni podlegali również cenzurze kościelnej)123. Cały dochód (w tym również kary) pro defensione regni et necessitate reipublicae convertentur. Niewywiązanie się z obowiązku zapłaty podatku w okresie trzech miesięcy wiązało się z ogłoszeniem zwlekającego wrogiem państwa ze wszystkimi tego konsekwencjami124.
Komisje podatkowe po zebraniu z podległego im obszaru sumy podatku miały przekazać do 17 marca 1521 r. daninę do stolicy wo-jewództwa lub ziemi125, gdzie funkcjonowały komisje wojewódzkie złożone z czterech osób (wojewody lub kasztelana większego jako przewodniczącego; konieczny był również udział przedstawiciela stanu szlacheckiego). Komisje wojewódzkie miały obowiązek przekazania środków do skarbu per notarium nostrum.
Warto skonfrontować sposób egzekucji podatkowej przewidziany w uchwale pogłównego z metodą poboru podatków zwyczajnych lub nadzwyczajnych w tym okresie. Główną daniną zwyczajną, na której należy się skupić, było poradlne. Sposób egzekucji ustalono w 1388 r.126 – poborca, pokwitowując, pobierał podatek bezpośrednio od podatni-ka127 lub też pośredniczył między nimi właściciel gruntów128. W
okre-122 (...) quod domini spirituales et saeculares consiliarii infra duas primas hebdomadas ipsam exactionem in toto dissolvant sub poena dupli et centum marcarum, et ceteri status ac ordines etiam infra alteras duas septimanas id, quod iustum est, extradant sub poena dupli et quatuordecim marcarum. VC, s. 363, art. 193.
123 Spirituales vero, tales exactiones solvere contempnentes aut negligentes, censuris ecclesiasticis ad solvendam poenam dupli compellantur. VC, s. 363, art. 193.
124 Quas si quispiam ultra tres menses induratus sustinuerit, hostis patriae esse censeatur et ut talis puniatur. VC, s. 363, art. 193 in fi ne.
125 Odpowiednie miejsca zostały wymienione w załączniku do uchwały, o którym była mowa wcześniej.
126 Więcej zob. w: T. Szulc, Organizacja poboru..., s. 67.
127 Uchwała z 1388 r. zabraniała pobierania tzw. spiśnego (opłaty za wydanie kwitu); jak wskazuje Szulc, pomimo zniesienia tej instytucji było pobierane nadal. Por.
ibidem, s. 68.
128 Ibidem, s. 71.
78
sie panowania Stefana Batorego poborcami poradlnego z łanów kmie-cych byli miejscowi starostowie sądowi. Co do podatków pobieranych na skutek uchwalenia poboru (przede wszystkim łanowego), to według Szulca źródła również wskazują na obecność dwóch systemów poboru – bezpośrednio od chłopów oraz za pośrednictwem pana wsi, zależnie od zwyczaju przyjętego na danym terytorium129. Egzaktorzy nie byli odrębnymi urzędnikami – powoływano ich zazwyczaj w uchwale po-datkowej; sprawowali swój urząd czasowo, aczkolwiek zdarzało się, że dla danej ziemi czy powiatu byli wybierani kilkukrotnie ci sami kolek-torzy. Poborca oddawał zebrane sumy do skarbu za pośrednictwem sza-farzy130.
Część dochodu była odbierana przez dłużników królewskich prosto od poborcy na podstawie wystawionych przez monarchę asygnat.
Organem właściwym w przypadkach odmowy podporządkowania się obowiązkowi płacenia podatku był starosta. Jak podaje Rutkowski, za czasów Aleksandra starosta miał w takim wypadku prawo zająć niepłacącemu 6 wołów, których własność przepadała, jeśli do 8 dni nie uiszczono należności. Działanie takie starosta powinien ponawiać do skutku co 3 tygodnie. Jeśli zobowiązany stawiał opór, podlegał karze w wysokości 48 grzywien, a przy odmowie jej zapłacenia – konfi ska-cie dóbr131.
Podsumowując, przede wszystkim warto zwrócić uwagę na sposób wybierania pogłównego generalnego w kontekście poboru innych podatków. Opierając się na tezach stawianych przez Szulca, można wnioskować, że również przy egzekucji tej daniny pobierano na-leżności zależnie od panujących na danym terenie zwyczajów: albo bezpośrednio od opodatkowanego, albo przez pośredników (problem dotyczy przede wszystkim warstwy poddanej – chłopskiej, a także mieszczańskiej). Jednocześnie warto podkreślić zapis uchwały
do-129 Ibidem, s. 79. Od 1532 r. de lege lata wprowadzono jednolity system, według którego to właściciel miał ściągać należności podatkowe od poddanych mu chłopów, choć wciąż się często zdarzało, że to egzaktor wybierał podatek ze wsi poddanych panu.
Rutkowski wcześniej natomiast stawiał tezę w odniesieniu do regnum Aleksandra I, że zasadą było pośrednictwo właściciela wsi w taki sposób, iż to pan płacił podatek, a następnie odbierał go od poddanych. J. Rutkowski, Skarbowość..., s. 43.
130 Pawiński podaje, że zdarzało się, iż urząd szafarza był powoływany w czasach Zygmunta I. A. Pawiński, Skarbowość..., s. 262.
131 J. Rutkowski, Skarbowość..., s. 44.
79 tyczący konfl iktów inter plebanum et dominum villae seu consules oppidorum, odnoszących się do spisów. Jakie źródło sporu właści-ciela wsi lub rajców miejskich mogło zaistnieć i w jakim celu do-chodzono by sprawiedliwości przed komisją? Właściciele – szlachta płacąca podatek od posiadanej wsi mogłaby dochodzić, czy nie za-chodzą przesłanki wyłączające opodatkowanie z tej osady (zniszcze-nie, opuszczenie132); na jakimże jednak tle dojść mogło do niezgody między spisującym a rajcami? Odpowiedzią może być, z ostrożnością jednak stawiana, teza, że w przypadku wybierania daniny pogłównego z 1520 r. między właścicielem a mieszkańcami wsi, a także między za-mieszkującymi miasta a radą, zachodziła swoista relacja pośrednictwa tych drugich w stosunku do poborców, i to posiadacze wsi lub rada byli odpowiedzialni za zebranie podatku na podległym im terytorium i oddanie go poborcom. Na potwierdzenie tej tezy można przywołać opis oszustwa podatkowego z poboru pogłównego generalnego, gdzie wyraźnie wskazano pośrednictwo wójta między kmieciami a poborcą należności133. Nie ma w uchwale informacji co do uposażenia pobor-ców podatkowych.