Immunitas27 jest to wolność od danin publicznych, vacatio ab oneribus et tributi28, ἀτέλεια. W sensie technicznym, w liczbie pojedynczej po-jawia się w literaturze nieprawniczej, na przykład w Caes. B.G. 6.14.
Druides neque tributa una cum reliquis pendunt; militiae vacationem omniumque rerum habent immunitatem. Stosuje go w sensie
prawni-27 Zob. ogólnie: K. Ziegler s.h.v. RE 17 hlb. 1134–1136; A.H. Greenidge s.h.v. [w:]
Smith. Por. także defi nicje z Thesaurus linguae latinae s.v. immunis – od in oraz munis;
proprie et technice: muneribus vacuus, sine muneribus, in iure publico de muneribus civilibus tam personalibus quam fi scalibus; również co do res, w tym ager itp. Immu-nitas: proprie et technice: in iure publico excusatio sive vacatio munerum civilium tam personalium quam fi scalium; podstawowe cechy jurysprudencji rzymskiej, które trzeba mieć na uwadze także przy analizie tekstów dotyczących danin publicznych, charak-teryzuje W. Litewski, Jurysprudencja rzymska, Kraków 2000, zwł. s. 95 i n., zaintere-sowanie ius publicum: s. 99–100; orientacja na praktykę i kazuistykę: s. 107–108, por.
D. 1.3.13; D. 9.2.51.2; brak zajmowania się powodami wprowadzenia danej instytucji:
por. s. 112 i D. 1.3.21; 1.3.12; metody prawniczego rozumowania jurystów Rzymu omó-wiono na s. 119 i n. Por. D. 1.3.10 co do techniki prawodawczej; D. 50.17.1; przeciw wykładni izolowanego fragmentu: D. 1.3.24; pierwszeństwo sententia legis przed verba legis: s. 126; systemowość i jej przejawy w Rzymie: s. 128 i n.; dorobek systematyza-cyjny poklasycznych wschodniorzymskich szkół prawa: s. 133; por. co do wykładni ekstensywnej, restryktywnej i deklaratoryjnej z przykładami: R. Taubenschlag, Die Au-slegung der Gesetze im Rechte der Papyri (Opera Minora II, s. 115 i n. = JournJurPap IX–X (1956), s. 137–143) [w:] C.Th. i Nov.Th. (Haenel, s. 208 s.v. immunitas): Nov.
Th. 25 pr.: a ludorum regimine, aedilitate, sacerdotio, receptione militum, evectione frumenti et olei, iudicandi necessitate et legatorum munere, a militia et alio famula-tu; E. 105; Archiatrorum a senatorum, coimtum perfectissimorumque muneribus et obsequiis: C.Th. 13.3.2; Aristidis philosophi: E.131; ab auri argentique praestatione:
C.Th. 13.3.2.4; bienni: 5.13.30; 5.15.8; a captiatione plebeia: 13.10.4; a censu: 13.10.8.
28 Paulus podaje w D. 50.16.18: onus, quod cum remittatur, vacationem militiae munerisque praestat inde immunitatem appellari.
23 czym, lecz w liczbie mnogiej, Cyceron: Cic. Fam. 12.1. Tabulae fi gun-tur: immunitates dangun-tur: pecuniae maximae describuntur; także tegoż 1. Phil. 1.3.; podobnie na przykład Swetoniusz: Tib. 49. Immunitates alicui adimere; tenże: Galb. 15. Immunitates alicui donare. Termin po-jawia się również u Tacyta: Hist. 3.55. Alios immunitatibus iuvare. Me-taforycznie zastosował termin Cyceron w: Cic. 4. Acad. (2. pr.) 38.121.
Ecce tibi e transverso Lampsacenus Strato, qui det isti deo immuni-tatem magni muperis29.
Immunis lub inmunis, niekiedy też immoenis, to zwolniony od mu-nera bądź obowiązków, które powinien innym świadczyć, również w stosunkach prawnoprywatnych, gr. ἀτελής. Immunis technicznie to osoba zwolniona od powinności na rzecz podmiotów publicznych, od munera wszelkiego rodzaju, militaribus muneribus et civilibus; zob. np.
Tacyt. Ann. 1.36. Retineri sub vexillo, ceterorum immunes, nisi propul-sandi hostis30.
Immunitas przyznana danej kategorii jednostek (określonych nazwą generalną) przyjmowała formę wyjęcia spod obowiązku świadczenia w ramach prawa daniowego na rzecz władzy państwowej. Przyznawał ją Rzym swym obywatelom oraz obywatelom podległych sobie wspól-not prawa publicznego, którzy mieli obowiązek uiszczania danin pań-stwu rzymskiemu.
Ogólnie rzecz ujmując, przesłankami do uzyskania zwolnienia było przynależenie do następujących kategorii:
– ze względu na słabość (infi rmitas) lub ubóstwo (paupertas) zali-czano tu kobiety, żołnierzy, kalekich, starców, minores,
– ze względu na zasługi dla civitatis zaliczano do tej grupy negotia-tores, navicularii, nauczycieli, retorów, fi lozofów, żołnierzy i wetera-nów, urzędników, kolonów państwowych, atleti coronati,
– civitas libera et immunis (ἐλευθέρα καὶ αὐτόνομος).
29 Podobnie: Lamprid. Commod. 14. Vendidit etiam sustrliciorum diversitates et sepulturas et immunitates malorum. Zacytowane przykłady zob. s.h.v. Forcellini.
30 Forcellini s.v., krótkie omówienie instytucji: K. Ziegler, RE 7, 1134–1136, ate-leia: RE 2, kol. 1911; immunes (munere vacantes, ateleis – Fiebiger s.h.v. RE 7, 1133–
1134).
24
Greckim odpowiednikiem immunitas była ateleia31,aneisforia, aleitourgesia32 Mogła być oparta na generalnym wyłączeniu ustawo-wym danej kategorii osób lub na krótko- czy też długotrwałej regulacji co do konkretnej osoby33.
Katalog przesłanek dla uzyskania podobnej do immunitas excusatio był zróżnicowany, mogła to być liczba dzieci, wykonywanie zawodu wymagającego zwolnienia z ciężarów publicznych34. Excusatio cieszy-li się kupcy i armatorzy dostarczający ziarna dla państwa, conductores vectigalium oraz corpora rzemieślników.
Specjalny rodzaj indywidualno-abstrakcyjnego immunitetu przy-znawano poszczególnym osobom. Prawo ich nadawania zachowywało dla siebie państwo rzymskie zarówno w przymierzach (foedera), jak i innych ustawach regulujących prawa sprzymierzeńców. Najczęś-ciej pojawiały się zwolnienia od obowiązku służby wojskowej35, lecz i ogólnie co do munera36. W dobie pryncypatu immunitas od trybutu
31 ἀτέλεια: II. exemption from public burdens (τέλη)„«ἀ. στρατηΐης καὶ φόρου»
Hdt.3. 67; «ἔδοσαν Κροίσῳ. ἀτελείην καὶ προεδρίην» Id. 1.54, cf. 9.73, D. 20.47;
ἁπάντων ib. 60; τοῦ ἄλλου (sc. φόρου) IG1.40; μετοικίου ib. 2.121; στρατείας ib.
551; «ὧν ἂν εἰσάγῃ ἢ ἐξάγῃ» OGI10.13; ἐς τὴν ἀ. to purchase immunity, IG2.570;
«ἀ. τινὸς ποιεῖν» Alex.276.6; εὑρέσθαι, ἔχειν, enjoy it, D. 20.1.19: generally,
«τοιούτων πραγματειῶν ἀ». Isoc. 12.147; ἀ. ἐπικραίνειν confi rm immunity, A.Eu. 362;
«ἐξ ἀτελείας» without payment, gratis, D. 59.39, Philonid.1 D., Poll. 4.46. (s.v. LSJ)”.
Por. Oehler s.v. Ateleia [w:] RE II, 1911–1913; wymieniono poszczególne odmiany, a to: całkowitą (pantwn) od ceł, leitourgiwn, coragiwn, metoikiou, iatrikou itd.; for-muły zwolnienia; w epoce rzymskiej atelei stała się synonimiczna z immunitas; por.
Bull. hell. XIII (1889) 240,11: uchwała synodos w Delos ze sformułowaniem: aleitour-getous ontas pases leitourgias [za:] Oehler, RE; por. V. Thumser, De civium Atheniensi-um muneribus eorAtheniensi-umque immunitate, Wien 1880; A. Westermann, De publicis Athenien-sium honoribus ac praemiis commentatio, Leipzig 1881.
32 Por. D. 27.1.6.2 Modestinus, tekst grecki.
33 D. 50.6.6.6.
34 D. 50.6.6.12: ut necessariam operam publicis utilitatibus exhiberent. Por. wyżej cytowany ustęp Fr. Vat; Haenel s.v., s. 199: e. propter liberos et paupertatem: C.Th.
12.17.1; a tutela naviculariis tributa: C.Th. 3.31.3; curatoris propter urbanam adimin-strationem: E. 137.
35 Lex. Julia Munic. CIL, I, n. 206, 1.93: vacatio rei militaris ex foedere; Liv.
23.20.2.
36 CIL, I, n. 198, 100.79; por. [w:] Lex Acilia Repetundarum, 123 r. przed Chr.:
militiae munerisque publici in sua civitate vacati – przyznane każdemu Latynowi mogą-cemu oskarżyć wedle ustawy obywatela rzymskiego.
25 mógł jednostce przyznać princeps jako benefi cium37. Generalne zwol-nienie od munera sordida przyznawał władca res privatae38. Akty pra-wodawcze tego rodzaju określano także terminem benefi cium39. Jeżeli nie były elementem zaprzysiężonego foedus, były odwołalne40.
Benefi cium przyznane przez princepsa gasło wraz z ustaniem jego władzy41. Zasadę tego rodzaju wprowadził Tyberiusz42, Tytus preceden-sowo zaczął potwierdzać benefi cia jednorazowym edyktem. Praktykę kontynuowali kolejni cesarze, aczkolwiek z dopuszczeniem dochodze-nia zasadności przywilejów w sprawach indywidualnych43. Sam upływ czasu nie był wystarczającą przesłanką do utrzymania immunitas z nie-istniejącą podstawą faktyczną44, zatem nie stosowano instytucji zbliżo-nej do longi temporis praescriptio.
Benefi ciarii w sensie technicznym byli to niżsi stopniem żołnierze45, którym przełożeni przyznali pewne zwolnienia od munera, w źródłach oznacza też asystentów wyższych urzędników i wojskowych46.
Zwolnienie od obowiązku łożenia na budowle publiczne, przyzna-wane zwłaszcza byłym urzędnikom cesarskim, nazywano – łącznie z samą procedurą włączania do klasy urzędników czy korporacji bez rzeczywistego piastowania urzędu pretorskiego itp. – allectio47.
37 Suet. Aug. 40.
38 C.Th. 11.16.5. W 431 r. domeny cesarskie uzyskały pełną immunitas (C.Th.
11.1.36).
39 Cic. Phil. 1.1.3; 7.17; 2.36.91; D. 50.15.4.3.
40 Por. Lex de Term. 2.6; Suet. Tib. 41.
41 Th. Mommsen, Römisches Staatsrecht, vol. 2, p. 2, s. 1126 i n.
42 Suet. Tit. 8.
43 CIL, III, n. 781, Septymiusz Sewer w sprawie immunitetu Tyras.
44 CIL I.c. nec facile quae per errorem aut licentriam usurpata sunt praescriptione temporis confi rmentur; C.11.48.9: Imperatores Gratianus, Valentinianus, Theodosius:
Immunitates specialiter datae et iugatio et capitatio libris publicis et civitatum ac pro-vinciarum encautariis sine aliqua probatione factae penes fruentes ereptae in functio-nem pristinam redeant * grat. valentin. et theodos. aaa. ad pop. *<a 383 d.Iii non.Mart.
Mediolani merobaude ii et saturnino conss.>.
45 De Bell. Civ. 1.75, 3.88; Sueton. Tib. 12; Vegetius, de Re Militari, 2.7.
46 S.h.v. Berger, Benefi cium: s.h.v. Berger, Leonhard, RE 3; Commentarii benefi cio-rum: s.h.v. Berger, V. Premerstein, RE 4, 741.
47 Zob. C.Th. 6.4.10.1: Et quicumque forsitan impetraverit pretio functorum coeti-bus adgregari, indulta ei cessent; allectionis quaerendus est honor. secernimus enim ab his, patres conscripti, quibus meriti suffragatio conciliat nostra benefi cia et quicumque
26