Powiatowe urzędy pracy w Polsce realizują swoje zadania w zakresie aktywnej polityki rynku pracy poprzez szereg wyspecjalizowanych narzędzi. Najważniejsze z nich zostały omówione w niniejszym podrozdziale.
Szkolenia stanowią rodzaj zajęć pozaszkolnych pomagających uzyskać, uzupełnić lub ulepszyć umiejętności i kwalifikacje zawodowe, przydatne do wykonywania pracy. Wyróżnia się szkolenia grupowe dostosowane do zmian i potrzeb rynku pracy, ustalane zgodnie z planem szkoleń, których tematy i terminy są dostępne w każdym z PUP-ów i szkolenia indywidualne, które zazwyczaj są uruchamiane zgodnie z wnioskiem bezrobotnego lub pracodawcy. Bezrobotny musi jednak spełnić szereg innych warunków (brak kwalifikacji zawodowych, potrzeba zmiany lub uzupełnienia kwalifikacji wobec braku ofert zatrudnienia; utrata zdolności do wykonywania pracy w dotychczas wykonywanym zawodzie). Przepisy ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy przewidują także możliwość udzielania pożyczki szkoleniowej, przeznaczonej dla bezrobotnego na sfinansowanie szkolenia podejmowanego bez skierowania przez PUP226. Uzyskanie, uzupełnienie lub doskonalenie umiejętności zawsze były bardzo ważne. W przypadku szkoleń należy brać pod uwagę ich rodzaj i dopasowanie do aktualnych potrzeb na rynku pracy.
Prace interwencyjne227 oznaczają zatrudnienie bezrobotnego przez pracodawcę lub przez przedsiębiorcę nie zatrudniającego pracownika, które nastąpiło w wyniku umowy zawartej ze starostą i ma na celu wsparcie osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy (do 25 roku życia, długotrwale bezrobotnych, kobiet, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, powyżej 50 roku życia, bez kwalifikacji zawodowych, bez
226
Cytowana ustawa promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 września 2010r. w sprawie standardów warunkó w prowadzenia usług rynku pracy (Dz. U. Nr 177, poz. 1193).
227 Art. 51, 56 i 59 przywoływanej wielokrotnie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 stycznia 2009 r. w sprawie organ izowania prac interwencyjnych i robót publicznych oraz jednorazowej refundacji kosztów z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne (Dz. U. Nr 5, poz. 25).
doświadczenia zawodowego, bez wykształcenia średniego, samotnie wychowującego co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, tych, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, niepełnosprawnych). W przypadku zatrudnienia za pomocą tej metody aktywnej polityki rynku pracy pracodawca otrzymuje zwrot poniesionych kosztów wynagrodzenia wypłaconego pracownikowi oraz zwrot opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne. Warto dodać, że prace interwencyjne, zgodnie z prawem Unii Europejskiej, stanowią formę pomocy publicznej przekazanej na tworzenie nowych miejsc pracy lub rekrutację pracowników znajdujących się w szczególnie niekorzystnej sytuacji228
. Pracodawca z tytułu zatrudnienia bezrobotnego w ramach prac interwencyjnych ponosi niższe koszty. Taka forma zatrudnienia może sprawdzić się w powiatach, gdzie liczba zatrudnionych jest niewielka. W ten sposób na lokalnych rynkach pracy powstają nowe miejsca pracy.
Zatrudnienie bezrobotnego229 w ramach robót publicznych230 następuje przez okres nie dłuższy niż 1 rok. Bezrobotni objęci tą formą aktywnej polityki rynku pracy wykonują prace zorganizowane przez gminy oraz organizacje pozarządowe statutowo zajmujące się ochroną środowiska, kulturą, oświatą, turystyką, opieką zdrowotną, bezrobociem i pomocą społeczną. Podmiot zatrudniający pracowników w ramach robót publicznych otrzymuje refundację części poniesionych kosztów na wynagrodzenie oraz składki na ubezpieczenia społeczne od refundowanej kwoty. Roboty publiczne mają charakter doraźny i są stosowane jako narzędzie zapewnienia bezrobotnym dochodów i zatrudnienia nawet czasowego. Chodzi tu przede wszystkim o powstrzymanie procesu utraty kwalifikacji przez bezrobotnych. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku robót publicznych. Są one zlecane przez samorządy terytorialne oraz instytucje użyteczności publicznej. Roboty publiczne stanowią zachętę do dalszego poszukiwania zatrudnienia, są swoistego rodzaju działaniem osłonowym poprzez szansę na podtrzymanie pracy oraz nabycie prawa do zasiłku. Organizowanie robót publicznych ma sens w regionach objętych wysokim bezrobociem oraz w celu aktywizacji bezrobotnych długotrwale. Ta forma aktywizacji zawodowej w okresach niskiego bezrobocia zmienia jednak swój charakter i stanowi instrument rozwoju społeczno - gospodarczego.
228
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne ze wspólnym rynkiem w zastosowaniu art. 87 i 88 Traktatu (Dz. Urz. UE L 214 z 09.08.2008, str. 3) 229 Długotrwale bezrobotnych lub kobiet, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, powyżej 50 roku życia, bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, samotnie wychowujących co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, niepełnosprawnych, będących dłużnikami alimentacyjnymi.
230
Art. 57 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz cytowane rozporządzenie w sprawie organizowania prac interwencyjnych i robót publicznych oraz jednorazowej refundacji kosztów z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne.
Bezrobotnemu podejmującemu działalność gospodarczą mogą być przyznane jednorazowe środki na podjęcie działalności gospodarczej231. Warto zaznaczyć, że dotacja taka obejmuje również koszty pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa. Dotacja jest przyznawana w wysokości nie większej niż 6-krotność przeciętnego wynagrodzenia. Przyznanie bezrobotnemu dotacji jest dokonywane na podstawie umowy cywilnoprawnej (poprzedzonej wnioskiem) zawartej przez powiatowy urząd pracy z bezrobotnym na piśmie.
Zachętę do tworzenia nowych miejsc pracy232
w Polsce oprócz prac interwencyjnych tworzą także koszty wyposażenia i doposażenia stanowiska pracy233
. Te dwie formy stanowią rodzaj pomocy publicznej przeznaczonej na tworzenie nowych miejsc pracy lub rekrutację pracowników znajdujących się w szczególnie niekorzystnej sytuacji, zgodnie z przepisami Unii Europejskiej234. Koszty wyposażenia i doposażenia stanowiska pracy mogą być refundowane przez co najmniej 6 miesięcy w wysokości nie wyższej niż 6-krotna wysokość przeciętnego wynagrodzenia obowiązującego na dzień zawarcia umowy z powiatowym urzędem pracy. Po przedstawieniu udokumentowanych kosztów refundacja jest dokonywana na wniosek pracodawcy.
W Polsce są również stosowane formy aktywnej polityki rynku pracy przeznaczone dla młodych bezrobotnych i osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy: przygotowanie zawodowe i staż. Przygotowanie zawodowe dorosłych235 polega na zdobywaniu przez bezrobotnego praktycznej nauki zawodu (12 do 18 miesięcy) lub przyuczeniu do pracy (3 do 6 miesięcy). Nabywanie umiejętności praktycznych jest realizowane u pracodawcy. Pracodawca musi stworzyć program określający formy przygotowania zawodowego oraz zadania i umiejętności, jakie nabędą skierowani. W okresie
231
Art. 46 ust. 1 pkt 2, ust. 3–5 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2009 r. w sprawie dokonywania refundacji kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego oraz przyznawania bezrobotnemu środków na podjęcie działalnoś ci gospodarczej (Dz. U. Nr 62, poz. 512).
232Pomoc państwa na tworzenie nowych miejsc pracy jest udzielana, jeżeli utworzone miejsce pracy:
- stanowi wzrost netto liczby pracowników u danego pracodawcy, w porównaniu ze średnią z ostatnich 12 miesięcy,
- będzie utrzymane przez minimalny okres 2 lat w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw lub 3 lat – w przypadku przedsiębiorstw nie będących małym ani średnim.
233
Art. 46 ust. 1 pkt 1, ust. 2, 4, 5 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz cytowane rozporządzenie w sprawie dokonywania refundacji kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego oraz przyznawania bezrobotnemu środków na podjęcie działalności gospodarczej. 234
Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1998/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu do pomocy de minimis (Dz. Urz. UE L 379 z 28.12.2006 r., str. 5) oraz Rozporządzenie Komisji (WE) nr 875/2007 z dnia 24 lipca 2007 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu do pomocy w ramach zasady de minimis dla sektora rybołówstwa i zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1860/2004 (Dz. Urz. UE L 193 z 25.07.2007 r., str. 6).
235 Art. 53 ust. 3 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 kwietnia 2009 r. w sprawie przygotowania zawodowego dorosłych (Dz. U. Nr 61, poz. 502).
odbywania przygotowania zawodowego bezrobotny otrzymuje stypendium. Staż jest najbardziej popularną formą aktywizacji zawodowej młodych bezrobotnych lub bezrobotnych w szczególnej sytuacji na rynku pracy (np. nie posiadających stażu pracy). Umożliwia zdobycie doświadczenia zawodowego w rzeczywistych warunkach pracy, co w konsekwencji powinno ułatwić podjęcie pracy. Okres trwania powinien umożliwić zdobycie kwalifikacji lub umiejętności zawodowych założonych w programie. Skierowanie na staż na okres od 3 do 12 miesięcy może otrzymać bezrobotny, który nie ukończył 25 roku życia lub nie ukończył 27 roku życia, w przypadku absolwentów szkół wyższych236
. Na okres stażu od 3 do 6 miesięcy otrzymuje skierowanie osoba będąca w szczególnej sytuacji na rynku pracy.
Powiatowe urzędy pracy oferują także inne formy wsparcia w ramach zajęć w klubach pracy oraz poradnictwo zawodowe. Kluby pracy prowadzą zajęcia dla bezrobotnych mających trudności w uzyskaniu zatrudnienia. Zajęcia w małych grupach (do 14 osób) pozwalają odkryć własne mocne strony, poznać metody aktywnego poszukiwania pracy, nauczyć się zasad tworzenia życiorysu zawodowego i listu motywacyjnego, przygotować się do korzystnego zaprezentowania się podczas rozmowy kwalifikacyjnej. Poradnictwo zawodowe polega na udzielaniu pomocy osobom bezrobotnym i poszukującym pracy (również niepełnosprawnym), mającym trudności w wyborze zatrudnienia, zawodu lub kierunku szkolenia. Ta pomoc realizowana jest w formie porad indywidualnych oraz grupowych zajęć. Podstawową formą pracy doradcy jest rozmowa, której głównym celem jest uświadomienie bezrobotnemu atutów, które byłyby znaczące w chwili podejmowania decyzji zawodowych oraz efektywne działania. Osoba poszukująca zatrudnienia dzięki poradzie może poszerzyć wiedzę o lokalnym rynku pracy, zawodach, możliwościach szkolenia, zasadach pisania dokumentów aplikacyjnych i sposobach efektywnej autoprezentacji. Sprzyjają temu takie zasoby poradnictwa, jak:
testy zainteresowań i preferencji zawodowych; komputerowe i książkowe opisy zawodów;
informatory o uczelniach, szkołach oraz instytucjach prowadzących kursy zawodowe; katalog zakładów pracy chronionej237
.
Oprócz przedstawionych wyżej metod aktywizacji zawodowej powiatowe urzędy pracy mogą finansować koszty egzaminów oraz koszty uzyskania licencji i studiów
236 Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 20 sierpnia 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania stażu przez bezrobotnych (Dz. U. nr 142, poz. 1160).
237
podyplomowych238. Ponadto możliwy jest zwrot kosztów przejazdu przez okres do 12 miesięcy z miejsca zamieszkania i powrotu do miejsca zatrudnienia, lub przez okres odbywania u pracodawcy stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub odbywania zajęć z zakresu poradnictwa zawodowego lub pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy bezrobotnemu239. Prace społecznie użyteczne są organizowane przez gminę w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, organizacjach lub instytucjach statutowo zajmujących się pomocą charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej w wymiarze do 10 godzin w tygodniu. Osoba wykonująca prace społecznie użyteczne zachowuje status osoby bezrobotnej240. Bezrobotnemu bez kwalifikacji zawodowych, podejmującemu w okresie 12 miesięcy od dnia zarejestrowania w PUP, który podjął dalszą naukę w szkole ponadgimnazjalnej dla dorosłych albo w szkole wyższej w formie studiów niestacjonarnych może zostać przyznane stypendium241
. Do otrzymania stypendium kwalifikuje tylko i wyłącznie podjęcie nauki po raz pierwszy na wyższym poziomie niż ostatnio zakończony. Warto także dodać, że 5 sierpnia 2009 r. weszła w życie ustawa o pomocy państwa w spłacie niektórych kredytów mieszkaniowych. Dzięki tym przepisom, osoby, które straciły pracę, mają prawo ubiegać się o dopłatę do kredytu hipotecznego242
. Jednorazowe refundowanie poniesionych kosztów z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne w związku z zatrudnieniem skierowanego bezrobotnego243 następuje, gdy pracodawca zatrudniał skierowanego bezrobotnego, będącego w bardzo niekorzystnej sytuacji244, w pełnym
238 Art. 42a i 43 ust. 1 i 3 cytowanej ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku. 239 Art. 45 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.
240 Art. 73a ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku oraz Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 25 października 2005r. w sprawie trybu organizowania prac s połecznie użytecznych (Dz. U. Nr 210, poz. 1745).
241
Art. 55 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18.08.2009 r. w sprawie szczegółowego trybu przyznawania zasiłku dla bezrobotnych, stypendium i dodatku aktywizacyjnego (Dz. U. Nr 136, poz. 1118).
242
Ustawa z dnia 19 czerwca 2009 r. o pomocy państwa w spłacie niektórych kredytów mieszkaniowych udzielonych osobom, które utraciły pracę (Dz.U. Nr 115 poz. 964 z późn. zm.).
243
Art. 47 ustawy promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz cytowane rozporządzenie w sprawie organizowania prac interwencyjnych i robót publicznych oraz jednorazowej refundacji kosztów z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne.
244
- bez stałego zatrudnienia za wynagrodzeniem w okresie ostatnich sześciu miesięcy; lub - nie ma wykształcenia ponadgimnazjalnego lub zawodowego; lub
- jest w wieku ponad 50 lat; lub
- jest osobą dorosłą mieszkającą samotnie, mającą na utrzymaniu co najmniej jedną osobę; lub
- pracuje w sektorze lub zawodzie w państwie członkowskim, w którym dysprop orcja kobiet i mężczyzn jest co najmniej 25 % większa niż średnia dysproporcja we wszystkich sekt orach gospodarki w tym państwie
członkowskim i należy do tej grupy stanowiącej mniejszość; lub
- jest członkiem mniejszości etnicznej w państwie członkowskim, który w celu zwiększenia szans na uzyskanie dostępu do stałego zatrudnienia musi poprawić znajomość języka, uzupełnić szkolenia zawodowe lub zwiększyć doświadczenie zawodowe, lub
wymiarze czasu pracy przez okres co najmniej 1 roku oraz po upływie tego okresu. Kwota refundacji nie przekracza 300% wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę.
Wymienione wcześniej formy wsparcia ze strony PUP-ów nie są stosowane w tak szerokim zakresie jak szkolenia, prace interwencyjne, roboty publiczne, dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej, koszty wyposażenia i doposażenia stanowiska pracy, przygotowanie zawodowe, staż, kluby pracy czy poradnictwo zawodowe. Są jednak dowodem na to, że pomoc bezrobotnym ze strony publicznych służb zatrudnienia dotyczy szerokiego zakresu możliwości.
3.3. Aktywne zasoby pracy na lokalnych rynkach pracy województwa