Sukces uwarunkowany jest czynnikami związanymi ze środowiskiem, w którym funkcjonują jednostki, a także zasobami, które mogą je mobilizować do aktywności. Wpisując się w podejście interakcjonistyczne Rudolf Moos (1978) stworzył model uwzględniający czynniki umożliwiające jednostkom przystosowanie się oraz rozwój (rysunek 18). Model ten uwzględnia system środowiskowy, w skład którego wchodzą wszelkie konteksty życia człowieka, wymagania stawiane przez te konteksty, a także zasoby, które mogą one oferować.
Poza systemem środowiskowym uwzględniony został również system osobisty, na który składają się cechy społeczno - demograficzne jednostek, cechy osobowości, które posiadają, ogólne umiejętności i preferencje. System środowiskowy oraz osobisty wpływają na wyobrażenie sytuacji tworzone przez jednostkę, a także jej zdolności przystosowawcze wobec stresujących sytuacji. Czynniki te determinują przystosowanie się jednostki do środowiska, którego oznakami są skuteczność, szacunek dla siebie oraz komfort psychiczny. Model ten pozwala na zrozumienie zmian środowiska w wyniku braku przystosowania, a także kwestii
62
selekcjonowania środowisk, zwłaszcza w aspekcie pracy zawodowej i wyboru takich środowisk, co do których jednostka jest przekonana, iż będzie potrafiła dobrze się przystosować.
Rysunek 18
Relacje między czynnikami osobistymi a środowiskowymi w procesie przystosowania
Źródło: [Moos R. H., 1987]
Wiele cech środowiska społecznego rzutuje na możliwości przystosowania się.
Skonkretyzowane cele, możliwość współdecydowania oraz znaczna spójność grupy wpływają pozytywnie na możliwości przystosowania się. Również cechy samych jednostek determinują przystosowanie się. Jednostki kompetentne, elastycznie adaptujące się do zmiennych sytuacji potrzebują niezależności. Jednostki czynnie biorące udział w pracy lepiej tolerują stres. Dana konfiguracja posiadanych cech osobistych przesądza o lepszym przystosowaniu do określonych środowisk. Za przykład może posłużyć kadra kierownicza typu A oraz typu B, których dostosowanie jest lepsze, gdy środowisko ich funkcjonowania jest zgodne z ich osobowością.
Na podstawie poczucia własnej efektywności można prognozować liczne zachowania.
Socjalizacja oparta na wzorcach przynależnych dziewczętom powoduje odczuwanie przez nie niskiego poczucia własnej efektywności w stosunku do zawodów uznawanych za typowo męskie, a wysoko cenionych, w które w związku z tym nie często angażują się. Poczucie własnej efektywności jest skorelowane z wyborem studiów oraz zawodu, a także zainteresowaniami zawodowymi. Prawdopodobnie wysokie poczucie własnej efektywności jest skorelowane z trwałością wyborów oraz zdecydowaniem. Poczucie własnej efektywności
I. System
63
zostało wykorzystane w modelach interakcjonistycznych wyjaśniających kształtowanie się zainteresowań zawodowych, jak również wyborów studiów i zawodów.
Rysunek 19
Model kształtowania się zainteresowań według R.W. Lenta
Źródło: [Lent R. W. i in., 1994]
Zainteresowania determinujące aktywność, w tym przypadku zawodową, wynikają jednocześnie z przekonania o możliwości działania, czyli poczucia własnej efektywności oraz oczekiwań jednostki co do pozytywnego wyniku jej działania (rysunek 19). Na oczekiwania oraz poczucie własnej efektywności wpływa doświadczenie związane z określonymi sytuacjami. Jednostka określa cele i działa w kierunku ich realizacji. Wyznaczone cele i działania są uwarunkowane poczuciem własnej efektywności i oczekiwaniami. Wynik działania poprzez reakcje zwrotne prowadzi do zmiany poczucia kompetencji oraz oczekiwań.
Wzrost poczucia własnej efektywności zależy od wiary jednostki w odniesienie sukcesu. Po pierwszych podjętych wyborach i działaniach z nimi związanych jednostka dokonuje po raz kolejny oceny poczucia własnej efektywności oraz oczekiwań i w zależności od ich wyniku utwierdza się w wyborze lub z niego rezygnuje. Występuje tutaj silne uwarunkowanie społeczne. Badania wskazują, iż poczucie własnej efektywności i oczekiwania silnie korelują z zainteresowaniami. Skutki obu zmiennych są komplementarne. Zdolności są słabo skorelowane z zainteresowaniami. Poprzez poczucie kompetencji bezpośrednio wpływające na decyzje zawodowe i pośrednio na zainteresowania [Lent R. W. i in., 1994].
Jednostka konstruuje wyobrażenie środowiska społecznego oraz wyobrażenie własnego „ja”. Wyobrażenia te determinują jej aktywność. Wyobrażenia posiadają charakter subiektywny i w związku z tym rzeczywistość w nich odzwierciedlona jest przekształcona i zdeformowana, dlatego też decyzje (w tym także zawodowe) podejmowane na ich podstawie czasami nie są trafnymi. Do wyobrażenia włączają się także wrażenia. Jednostka podejmująca
Źródło poczucia kompetencji i
oczekiwań
Poczucie kompetencji
Oczekiwania
KORZYŚĆ CELE DZIAŁANIA WYNIKI
64
decyzje dotyczące wyboru drogi zawodowej nie analizuje dokładnie wszystkich związanych z tym wyborem informacji, ponieważ nie jest w stanie w aspekcie poznawczym dokonać analizy wszelkich informacji związanych z wyborem tej drogi. W związku z tym dokonywane wybory nie są podejmowane na fundamencie szczegółowej analizy, która zapewniałaby trafność podejmowanych wyborów. Organizacją wyobrażeń rządzą stereotypy, a zatem są to uproszczenia. Podmiot nie jest w stanie odnieść się do wszystkich napływających informacji, a zatem podejmuje się ich kategoryzacji. Zaprezentowane procesy wpływają na rozmijanie się wyobrażeń z rzeczywistym obrazem zawodów. Rozwój wyobrażeń zdeterminowany jest także przeżytymi doświadczeniami. Wybrany zawód pozwala urzeczywistnić wyobrażenie własnego „ja”. Określające jednostkę „ja” determinuje jej cele na przyszłość oraz ich realizację. „Ja” cechuje się równocześnie stabilnością oraz plastycznością. Obraz podmiotu dotyczący siebie osadzony jest w perspektywie czasowej. Dzięki „ja” istnieje ciągłość pomiędzy przeszłością a teraźniejszością stanowiąc źródło stałości w wysiłkach na rzecz realizacji własnych celów. Zachowania w sferze zawodowej nakierowane są na przyszłość.
Pojęcie „ja” składa się z elementu kognitywnego i afektywnego, czyli jest to pojęcie siebie oraz szacunek do siebie. Samoopis jest związany z uczuciami oraz emocjami. Posiada on charakter oceniający, który podlega uogólnieniu. Negatywna bądź pozytywna samoocena determinuje szacunek do siebie będący cechą osobowości. Podmiot posiada silną potrzebę szacunku do siebie, która szczególnie silny wyraz znajduje w sferze aspiracji zawodowych. W związku z tym jednostki stosują różnorodne strategie nakierowane na podtrzymywanie szacunku do siebie i dlatego też lepsza pamięć jest związana z sukcesami, a nie porażkami oraz częściej podmiot sam przypisuje sobie odpowiedzialność za sukcesy w porównaniu z porażkami. Zachowania podmiotu mogą polegać na unikaniu sytuacji, w wyniku których mógłby ulec zachwianiu ich szacunek do siebie, natomiast do dążenia do sytuacji podwyższających go. Jednostki mogą również w taki sposób dobierać grupy odniesienia oraz kryteria porównań społecznych, aby samemu stanąć w korzystnym świetle.
Wiedzę na temat „ja” podmiot tworzy między innymi na podstawie wyników własnych działań oraz refleksji dotyczących swoich zdolności poznawczych, emocji i uczuć, a także identyfikacji z innymi i porównań społecznych. Istotne znaczenie posiada fakt, iż obraz siebie kształtuje się pod wpływem doświadczeń podmiotu. [Guichard J., Huteau M., 2005, s.97- 99]
Schematy „ja” rzutują na proces przetwarzania informacji odnoszących się do „ja”
podmiotu oraz na proces ukierunkowywania zachowania, poprzez dostarczanie celów aktywności jednostki. Potencjalne cele stają się rzeczywistymi celami, gdy zaistnieją określone przesłanki odnoszące się do oceny ich wartości oraz możliwości ich osiągnięcia.
65
Przekonania na temat własnego „ja” stanowią fundament odnoszący się do poszukiwań przyszłego zawodu oraz decyzji związanych z tym obszarem. Określony zawód pociąga jednostkę tym bardziej, im rozdźwięk pomiędzy jego wyobrażeniem u jednostki a wyobrażeniem o samym sobie jest mniejszy [por. Huteau M., Vouillot F., 1988]. Wyjaśnienia tego faktu można poszukiwać na gruncie teorii konsonansu poznawczego, bowiem istnieje zgoda na możliwe „ja”, podczas gdy schemat siebie pasuje do modelu zawodu. Podmiot tworzy listę możliwych „ja”, a następnie redukuje ich liczbę do jednego lub dwóch. Podjęcie się wykonywania określonego zawodu niekoniecznie wiąże się z osiągnięciem ewidentnego sukcesu, bądź porażki. Istnieje całe spectrum możliwości pośrednich trudnych do określenia oraz prognozowania. Ilościowe oceny sukcesu wiążą się z arbitralnością, sukces posiada bowiem charakter wielowymiarowy.
Jednostki stosują bardzo różnorodne strategie w celu podjęcia decyzji. Część tych strategii jest bardzo prosta, inne natomiast posiadają bardzo złożony charakter. To kontekst oraz osobiste skłonności warunkują strategie. Oczywiście decyzje i oceny mogą być zafałszowane. Ocena w mniemaniu podmiotu dotycząca szans jego sukcesu jest zdeterminowana jego doświadczeniami i wiedzą go charakteryzującą, a która może posiadać fragmentaryczny i subiektywny charakter i tak też się dzieje z powodu specyfiki funkcjonowania umysłu ludzkiego. Zafałszowania mogą wynikać również z nierozróżniania częstotliwości pojawiania się danego zdarzenia w przyszłości z jego częstotliwością występowania w przeszłości. Zwykle podejmowanie decyzji zawodowych jest rzeczą trudną.
Przyczyn tych trudności należy upatrywać bądź w niezdecydowaniu, które ma źródło w brakach wiedzy, bądź są to źródła o charakterze psychologicznym związane z wyobrażeniami na temat własnego „ja”, a także niepokojem.
Decyzje podmiotu są związane z określaniem celów dotyczących przyszłości oraz wymogów dotyczących ich realizacji. Jednostka planuje strategie mające służyć realizacji celów z uwzględnieniem różnych perspektyw czasowych oraz mobilizuje zasoby.
Długofalowe plany charakteryzują się potrzebą wyodrębnienia celów pośrednich wiodących do realizacji celu głównego. Kontrola podmiotu na poszczególnych etapach pozwala na stwierdzenie, czy zaangażowane środki zostały odpowiednio dobrane. W przypadku niezgodności jednostka czasami musi dokonać nawet zmiany celów.
Z działaniem nierozłącznie kojarzy się motywacja. Zaangażowanie podmiotu w planowanie drogi zawodowej jest uzależnione od tego jak wielką wartość przypisuje on pracy. Jeżeli praca zajmuje wysokie miejsce w jego hierarchii wartości, podmiot jest przekonany, iż dzięki pracy będzie mógł zaspokoić swoje potrzeby, to wówczas będzie
66
zmotywowany do refleksji dotyczącej jego funkcjonowania w sferze zawodowej w rozległej perspektywie czasowej. Planowanie ścieżki zawodowej determinuje również wewnętrzne lub zewnętrzne poczucie kontroli jednostki. Wewnętrzne przekonanie o możliwości wpływania na sytuację motywuje do planowania przyszłości w tym także w sferze zawodowej.
Podkreślić należy, iż przekonanie o zakresie możliwości kontrolowania warunków zewnętrznych jest w znacznym stopniu związane z wcześniejszymi doświadczeniami sukcesu bądź porażki. Ponadto ustanawianie celów zawodowych na przyszłość jest związane z określoną charakterystyką „ja”, czyli stabilnym, zróżnicowanym oraz pozytywnym obrazem swojej osoby. Jednostka podążając swoją drogą zawodową często narażona jest na stres i w związku z tym musi stosować określone strategie dopasowania.
Należy podkreślić, iż rozpatrując sferę zawodowego funkcjonowania jednostki pełna analiza poza związkami podmiotów i zawodów obejmuje również genezę planów na przyszłość i preferencji zawodowych, a także rozwój osobowości oraz tożsamości zawodowej trwający w ciągu całego życia. Wybory jednostki w sferze zawodowej determinują różne czynniki społeczne. W największym stopniu determinują je te, które przypisują przeszłości bardzo ważną rolę oraz te opisujące kształtowanie się planów dotyczących przyszłości i konstruowanie osobowości lub tożsamości zawodowej jako ciąg niezbędnych etapów o ustalonej i stałej kolejności. Poza nimi powstały również modele osadzone w teraźniejszości , podkreślające niezależność jednostki. [Guichard J., Huteau M., 2005, s.119]
Według wielu badaczy wydarzenia z przeszłości stanowią istotną wiedzę pozwalającą zrozumieć teraźniejsze zachowania. John D. Krumboltz odniósł model Alberta Bandury do analiz dotyczących wyborów zawodowych. Model społecznego uczenia się podejmowania decyzji dotyczących kariery [por. Krumboltz J. D., 1979] podkreśla znaczenie determinant wyborów podmiotu. Wybory jednostki są uwarunkowane oddziaływaniem czynników
„genetycznych oraz „zewnętrznych”. Czynniki genetyczne to między innymi: płeć, rasa,
„zdolności” lub „słabe strony”. Posiadają one znaczenie tylko w określonym kontekście społecznym, w którym dany czynnik determinuje sukces społeczny, bowiem w innym kontekście może być zupełnie pozbawionym znaczenia. Przeważająca ilość czynników kontekstowych pozostaje poza kontrolą podmiotu, lecz jest przewidywalna. Podmiot jest socjalizowany w społeczeństwie charakteryzującym się określonymi parametrami, tak też jest w przypadku rodziny, w której się wychowuje. W konstruowaniu tożsamości, w tym także zawodowej, podstawowe znaczenie posiada uczenie skojarzeniowe oraz instrumentalne.
Naśladowanie wzorca i utożsamianie się z nim stanowi istotę uczenia się skojarzeniowego, natomiast uczenie się instrumentalne wypływa z aktywności podmiotu, który na jej podstawie
67
gromadzi wyobrażenia, będące umiejętnościami zadaniowymi oraz uogólnieniami samoobserwacji wpływającymi na przyszłe zachowania. Umiejętności zadaniowe to sposoby rozwiązywania problemów uznanych za podobne do tych, z którymi jednostka już się zmierzyła natomiast uogólnienia samoobserwacji to oceny jednostki dotyczące jej własnych zdolności oraz osiąganych przez nią wyników w danej dziedzinie poprzez porównanie z inna osobą, w zderzeniu ze społecznie określonymi normami. [Guichard J., Huteau M., 2005, s.121-122] Jednostka wnosi do każdego nowego zadania lub problemu wszystkie umiejętności, wartości i standardy wykonania, nawyki pracy, procesy percepcyjne i poznawcze […], stany umysłu i reakcje emocjonalne. Umiejętności zadaniowe mają wpływ na wynik każdego podjętego zadania lub problemu. W zależności od osiągniętych wyników umiejętności zadaniowe mogą się zmieniać [Krumboltz J. D., 1979, s.25].
J. D. Krumboltz w swoim modelu traktuje życie jako zbiór kolejno nabywanych dzięki uczeniu się doświadczeń, prowadzących do wytworzenia się uogólnień, które wynikają z obserwacji siebie, a także umiejętności zadaniowych i będących właściwymi w obszarze wyborów kierunku rozwoju. Istotne w tej teorii jest znaczenie kontekstu zarówno jako czynnika wspierającego jak i znacznej przeszkody. Ścieżki rozwoju jednostki w zależności od kontekstu mogą posiadać alternatywne przebiegi. Nawet najodleglejsze czasowo doświadczenia ukierunkowują późniejsze zachowania i dzieje się tak w ciągu trwania całego życia, niezależnie od późniejszych doświadczeń. Przyszłość jest zatem wyobrażana sobie przez jednostkę według interpretacji teraźniejszości w kontekście doświadczeń z przeszłości.
Podsumowując przeprowadzone rozważania można wskazać, iż podstawowym celem jednostki w sferze zawodowej jest poszukiwanie i odnalezienie, a następnie realizacja drogi zawodowej, która funkcjonuje w szerszym kontekście całokształtu jej życia. Zaobserwowana została zależność występująca pomiędzy cechami osobowości jednostki a preferowanymi kierunkami rozwoju zawodowego. Różne perspektywy, z których analizowane jest to zagadnienie w różnym stopniu akcentują aktywność jednostki nakierowaną na realizację potencjału osobowościowego w kontekście istniejących uwarunkowań sytuacyjnych charakteryzujących ich kontekst zawodowy.
68