Znaczenie osobowości w konstruowaniu tożsamości zawodowej .1 Funkcjonowanie zawodowe jako realizacja osobowości .1 Funkcjonowanie zawodowe jako realizacja osobowości

Jednym z fundamentalnych celów jaki stoi przed człowiekiem jest odnalezienie i konstruowanie swojej drogi zawodowej wpisanej w drogę życiową. Jednostka w wyniku procesu rozwoju zawodowego oraz własnej aktywności odnajduje właściwy kierunek w tym zakresie. Koncepcje dotyczące rozwoju zawodowego zmieniały się na przestrzeni czasu.

Dawne koncepcje ujmowały osobę ludzką w sposób statyczny, następne akcentowały trwanie rozwoju zawodowego człowieka przez całe życie, tworząc linearne modele rozwoju zawodowego realizowane poprzez stworzenie przez jednostkę projektu kariery, natomiast najnowsze, biorąc pod uwagę zmienność współczesnych czasów oraz chaos zawodowy, uznają osobę za podmiot procesu konstruowania tożsamości osobowej i zawodowej. Przed jednostką nieustannie stają wyzwania zmian, w wyniku których ciągłość ich biografii zostaje zniszczona. Są to tak zwane tranzycje. Tranzycja to każde zdarzenie (lub brak przewidzianego zdarzenia) mające na celu przekształcenie relacji, rutynowego postępowania, przekonań i ról jednostki [por. Schlossberg N. K, 1995]. Obecnie wybór zawodu dokonuje się jako proces, a nie jednorazowe działanie. Pojęcie wyboru zawodu jest jednakże systematycznie zastępowane pojęciem kariery.

Rozwój kariery w obszarze całego życia jest związany z problemem dynamicznego odgrywania różnych ról społecznych. Dynamika osoby zostaje skonfrontowana z dynamiką świata społecznego, który ją otacza. Świat społeczny posiada swoje reprezentacje w umyśle jednostki i to właśnie te wyobrażenia są podstawą podejmowanych decyzji. Reprezentacje

52

owe tworzą system ram poznawczych oraz tożsamości wymiennych. Częstokroć jednak wyobrażenia dotyczące samego siebie oraz świata społecznego nie są adekwatne w stosunku do rzeczywistego obrazu. Osoby posiadają swoje marzenia i aspiracje dotyczące sfery zawodowej, a z drugiej strony występują określone wymagania zewnętrzne i pomiędzy tymi stronami należy odnaleźć rozwiązanie kompromisowe. Podjęcie wyboru dalszej drogi jest związane z koniecznością określenia priorytetów odnoszących się do rozwoju osobistego, zawodowego. Rozwój jednostki jest możliwy w ciągu trwania całego jej życia. Kolejno zdobywane doświadczenia życiowe pozwalają na nabywanie nowych umiejętności. Osoby nie zawsze jednak są świadome nabytych w czasie trwania życia zawodowego, czy też osobistego umiejętności oraz nie potrafią określić obszarów, w których mogłoby nastąpić doskonalenie.

Pomimo, iż przyszłość określana jest powszechnie jako wysoce niepewna, to uważa się, iż na jednostce spoczywa odpowiedzialność za tworzenie siebie samej. Aktywność zawodowa posiada podstawowe znaczenie w procesie budowania tożsamości oraz procesie integracji ze społeczeństwem. Samorealizacja związana z realizacją swoich predyspozycji zawodowych jest możliwa dzięki możliwości zachowania niezależności od otoczenia. Jest to jedno z możliwych spojrzeń na uwarunkowania funkcjonowania jednostki.

Nie dla każdej jednostki podstawą określenia tożsamości jest aktywność zawodowa.

Część osób zajęcia oraz stosunki z innymi osobami wiążące się z określeniem ich własnego

„ja” umiejscawiają poza miejscem pracy. Praca nie jest bowiem jedynym sposobem samorealizacji i nie stanowi głównego sposobu w taki tworzy się więzi społeczne, jednakże praca jest jedną z podstawowych form życia społecznego, nieodłącznie wpisanej w jego trwanie i dzięki której jednostka buduje swoje poczucie użyteczności społecznej. Praca nie wynika bezpośrednio z potrzeb człowieka, lecz jest bardzo ważna , zapewnia pewne przywileje oraz co współcześnie jest silnie akcentowane- daje możliwość spełnienia własnego

„ja”.

Obecnie kariera zawodowa nie jest już wynikiem rozwoju drogi zawodowej, lecz w dobie permanentnej niepewności przyszłości jest zdeterminowana istniejącym chaosem.

Osoby coraz częściej muszą sprostać wyzwaniom sytuacji, w których załamaniu ulega ciągłość ich zawodowego życia. Sytuacje takie mogą również odnosić się do życia osobistego. Zmienność warunków zewnętrznych implikuje konieczność nieustannego dostosowywania się, elastyczności. Wobec ciągle pojawiających się w życiu zawodowym i osobistym tranzycji (stanów przejściowych) niezwykle ważnym zasobem stają się umiejętności analizy słabych i mocnych stron zarówno samej jednostki jak i jej otoczenia zewnętrznego. Według E. Loarer i M. Huteau (1997) oraz P. Zarifian (1988) w ramach

53

aktywności w miejscu pracy istotnymi stają się takie umiejętności jak: umiejętność współżycia z innymi ludźmi oraz komunikatywność, zdolność elastycznego dostosowywania się, stawianie czoła niespodziewanym sytuacjom podczas zdobywania nowych umiejętności praktycznych, ponoszenie odpowiedzialności za wyniki itd. [Guichard J., Huteau M., 2005, s.13] Należy zauważyć, iż pracownik posiada umiejętności, ale jednocześnie jest zdolny je rozszerzać przez całe życie. Pracownik wpływa na kontekst zawodowy, a kontekst zawodowy oddziałuje na pracownika.

Zaostrzająca się w wyniku globalizacji oraz postępu technicznego segmentacja sprawia, iż pogarsza się położenie na rynku pracy coraz większej części populacji. Obserwuje się ciągły wzrost liczby osób, przeżywających w swoim życiu zawodowym tranzycje nie wiążące się z wcześniejszym przebiegiem kariery lub nawet stanowiące jej zaprzeczenie.

Współczesność charakteryzuje szybko zmieniający się charakter pracy oraz zatrudnienia.

Sprostanie temu wyzwaniu wymaga ustawicznego kształcenia się przez jednostkę, rozwijania wiedzy oraz umiejętności praktycznych. Obecnie nie ma już możliwości dociekania powiązań pomiędzy wykształceniem a zawodem. Aktywne życie zawodowe składa się ze stanów przejściowych odzwierciedlających różnorodne formy podejmowania pracy. Determinowane jest wykształceniem, pracą, bezrobociem oraz mobilnością. W wielu przypadkach jest ono także określane poprzez sieć nieformalnych powiązań jednostki z otoczeniem.

Według F. Parsonsa efektywność poradnictwa zawodowego zależy od właściwego połączenia cech danej jednostki z cechami danego zawodu. Zakłada się, iż z jednej strony istnieją zawody, których wymagania można dokładnie sprecyzować, a z drugiej strony istnieją jednostki posiadające trwałe cechy, które je charakteryzują. Jednostki posiadają stabilną osobowość dającą się opisać, odnosząc się do głównych obszarów aktywności intelektualnej oraz podstawowych cech osobowości. W odniesieniu do cech osobowości dominującym jest model big five. Należy nadmienić, iż w stosunku do założenia dotyczącego stabilności osobowości obecnie uwzględnia się możliwość podatności na modyfikacje wynikające głównie z oddziaływania środowiska społecznego, w którym jednostka się znajduje oraz interakcji, których jest uczestnikiem.

Badania wskazują, że konteksty i sytuacje, zdarzenia posiadają determinujący charakter w stosunku zarówno do tworzenia planów na przyszłość, preferencji zawodowych, jak również kierunków rozwoju życia dorosłych osób realizujących się poprzez budowanie osobistej i zawodowej kariery przez całe życie. Sukces stanowi taki poziom samorealizacji jednostki, na jaki pozwalają zewnętrzne okoliczności, w których jednostka funkcjonuje. Jeżeli akcent jest położony na sprostanie wyzwaniom współczesnego świata, to kariera oznacza

54

ogólnoświatową rywalizację w sferze ekonomicznej. Trendy globalizacyjne wyznaczają prymat zysku ponad wszystkim innym oraz konieczność elastycznego dostosowywania się do szybkich zmian. Część osób może odczytywać te wartości jako również swoje własne i nie odczuwać wewnętrznego rozdźwięku. Problem stanowi natomiast chęć takiej drogi samorealizacji, na którą nie pozwalają konteksty. Jednostki mogą poprzez swoją aktywność zmieniać swoje otoczenie w taki sposób, aby lepiej odpowiadało ono ich osobowości. Mogą również zmieniać swoją osobowość tak, aby bardziej odpowiadała ich środowisku zawodowemu.

Obserwuje się istnienie pewnej zależności pomiędzy cechami, które charakteryzują jednostki, a wyborem przez nie kierunku drogi zawodowej. Związki te można rozpatrywać z trzech różnych perspektyw [Guichard J., Huteau M., 2005, s.33]:

• perspektywa psychotechniczna jest najstarszą perspektywą. Zakłada ona, iż sukces i satysfakcja zawodowa jednostki są zdeterminowane poprzez prawidłowy dobór ich zdolności oraz zainteresowań trwałych do wymogów poszczególnych zawodów lub czynności zawodowych.

• perspektywy „psychologii osobowości” są późniejszymi perspektywami. U ich podstaw leży założenie, że jednym ze sposobów przejawiania się bądź realizacji osobowości jest wybór zawodu. Proces realizacji nie jest głębiej analizowany.

• perspektywy „aktywności umysłowej” stanowią najnowsze podejście nakierowane na dynamikę myślenia wiodącą do wyrażania preferencji, a także właściwości jednostek nadających mu kształt.

Teoretyczną stronę pierwszego z podejść zwanego również „modelem cechy i czynnika” można opisać w następujący sposób [Guichard J., Huteau M., 2005, s.34]:

• jednostki można scharakteryzować poprzez ich stałe predyspozycje lub zainteresowania, lecz ich zainteresowania posiadają dużo mniejsze znaczenie,

• zawody można scharakteryzować poprzez stawiane stałe wymagania dotyczące uzdolnień,

• jednostki są zdolne do podejmowania racjonalnych decyzji, czyli wyboru zawodów odpowiadających ich uzdolnieniom,

• prawidłowe zestawienie jednostki z zawodem pod względem profilu uzdolnień charakteryzującego osobę oraz profilu kwalifikacji charakteryzującego zawód gwarantuje powodzenie w zawodzie oraz satysfakcję.

55

Przedstawiony w tej koncepcji podmiot jest podmiotem biernym, natomiast współcześnie mobilność zawodowa oraz szybkie zmiany charakteru pracy implikują konieczność następujących po sobie zmian wykonywanego zawodu. W związku z tym bardziej akcentuje się znaczenie ogólnych uzdolnień związanych z uczeniem się niż predyspozycji zawodowych.

Kontynuację „modelu cechy i czynnika” stanowi teoria przystosowania zawodowego Rene Dawisa i Lloyda Lofquista (rysunek 16). Według tej teorii przystosowanie zawodowe jest zdeterminowane występującą zgodnością pomiędzy osobowością jednostki oraz charakterem jej pracy. Zakłada się, iż jednostka w dynamicznym procesie przystosowania powinna osiągnąć i utrzymywać harmonię pomiędzy swą osobowością oraz środowiskiem pracy. Przystosowanie owo występuje, gdy zadowolona jest jednostka oraz jej pracodawca.

Jednostka jest zadowolona wtedy, gdy zaspokojone są jej wartości, natomiast pracodawca, gdy predyspozycje jednostki potrafią sprostać wymaganiom pracy. Brak przystosowania objawia się samodzielną rezygnacją z pracy, podczas gdy jednostka nie jest zadowolona lub zmianą zatrudnienia (awans, przeniesienie, zwolnienie) podczas, gdy nie jest zadowolony pracodawca.

Rysunek 16

Przewidywania dotyczące przystosowania zawodowego

Źródło: [Dawis R., Lofquist L., 1984, s.42]

WYMAGANE

56

Według drugiego podejścia przyjmuje się, iż wybór kierunku rozwoju zawodowego stanowi manifestację i realizację osobowości. Zdolności intelektualne tylko w przybliżeniu umożliwiają przewidywanie przynależności do grup zawodowych, natomiast o wiele lepiej pozwalają przewidzieć sukces. Wybór zawodu, drogi zawodowej stanowi realizację stylu życia, który jako zespół postaw wobec samego siebie, innych i wobec życia, dostarcza

schematów pojmowania świata, określa cele do osiągnięcia, właściwy dla danej jednostki sposób kompensowania poczucia niższości i przyczynia się do tworzenia cech charakteru.

Określa on „linię kierunkową”, ogólne ramy, w których jednostka będzie rozwiązywać problemy, jakie napotka w życiu seksualnym, społecznym i zawodowym [Guichard J., Huteau M., 2005, s.49 za: Mormin G., Viguier R., 1990].

Panuje powszechne przekonanie, iż środkiem zaspokajania niektórych skłonności osobistych może być zawód. W zależności od dominujących cech osobowości obserwuje się zróżnicowane preferencje zawodowe. Natomiast poszczególne grupy zawodowe charakteryzują się występowaniem względnej jednolitości profili osobowości jednostek wchodzących w ich skład. Badania wskazują, że jednostki posiadające wewnętrzne umiejscowienie źródła kontroli posiadają zazwyczaj bardziej ambitne aspiracje niż jednostki o zewnętrznym umiejscowieniu źródła kontroli. Jeśli są to kobiety, to posiadają one mniej konwencjonalne aspiracje. Ekstrawertycy częściej niż introwertycy preferują zawody społeczne lub zawody wiążące się z kontaktem z innymi ludźmi, natomiast osoby lękliwe podejmują działalność nie związaną z koniecznością pokazywania własnej niezależności. Inne badania pokazały, iż jednostki dla których ważne jest poczucie niezależności wybierają zawody naukowe lub techniczne, natomiast jednostki uzależnione od otoczenia preferują zawody związane z ludźmi, społeczeństwem, czy też językami. Nawet w obrębie danego zawodu osobowość może różnicować obszar zainteresowań. Biorąc pod uwagę pięcioczynnikowy model osobowości big five obserwuje się występowanie u inżynierów względnie wysokiego poziomu niepokoju i świadomości (połączenia cech kompetencji, porządku, poczucia obowiązku, dążenia do powodzenia, samodyscypliny i refleksji) i względnie niskiego poziomu otwartości (fantazja, otwarcie na dziedziny estetyki, uczucia, działanie, poglądy, wartości), księgowi charakteryzują się również wysokim poziomem niepokoju, ale równocześnie niewysokim poziomem kontaktowości (zaufanie, lojalność, altruizm, zgodność, skromność, grzeczność), a aktorzy teatralni są ekstrawertykami o niewielkiej kontaktowości. [Guichard J., Huteau M., 2005, s.50]

Według J. W. Atkinsona (1964), twórcy teorii kognitywnej motywacji będącej teorią osobowości, siła motywacji nakierowanej na osiągnięcie danego celu powoduje pojawienie

57

się nadziei na odniesienie sukcesu oraz obawy przed porażką (tabela 5). Nadzieja na odniesienie sukcesu stanowi iloczyn względnie stałych cech osobowych, potrzeby sukcesu oraz prawdopodobieństwa osiągnięcia celu i ważności celu. Cel jest tym ważniejszy, im trudniej jest osiągalny. Obawa przed porażką natomiast stanowi iloczyn potrzeby uniknięcia porażki, prawdopodobieństwa niepowodzenia oraz znaczenia porażki. Porażka jest tym poważniejsza, im rzadziej występuje.

Tabela 5

Wzory dotyczące teorii kognitywnej motywacji