Analiza metalurgiczna - Skarby brązowe z późnej epoki brązu w Anglii

Brytyjska literatura archeologiczna stosunkowo często zawiera analizy metalurgiczne zabytków datowanych na epokę brązu, a zwłaszcza na jej późny odcinek (Allen, Britton, Coghlan 1970, tabl. 6; Coghlan 1970, tabl. I; Coombs 1979, 233, tabl. I; Dalwood 1987, tabl. I; Hawkes 1955, GB. 8; Northover 1982a, tabl. I; Northover 1988, 141–146; Tyle-cote 1968, 56). Pozwalają one na określenie pierwiastków śladowych obecnych w anali-zowanych zabytkach brązowych, a przez to typów metali oraz ich pochodzenia. Poprzez analizę głównych elementów stopowych możliwe jest określenie zmian w praktykach metalurgicznych. Analizy chemiczne i metalografi czne pozwalają również na podjęcie próby określenia technik wytwarzania przedmiotów brązowych w omawianym okresie.

W niniejszym artykule przedstawione zostały wyniki postępowania analitycznego opartego w znacznej części na założeniach metodologicznych programu badawczego Department of Metallurgy and Science of Materials University of Oxford (Northover 1982a).

Analizy składu chemicznego zabytków brązowych wskazują na obecność pierwiast-ków śladowych (Tylecote 1970, 20), z których za najistotniejsze należy uznać: arsen (As), antymon (Sb), nikiel (Ni), srebro (Ag), jak również kobalt (Co), wykazujące mak-sima w obrębie czterech grup:

a) Głównym pierwiastkiem śladowym jest As na poziomie pomiędzy 0,10% a 0,50%;

Ni pomiędzy 0,10% a 0,20%; Co pomiędzy 0,05% a 0,10% oraz śladowe ilości Sb. Poja-wiają się warianty z Ni poniżej 0,10% i śladowym Co.

b) Znaczącymi pierwiastkami śladowymi są As, Sb, Ni, Ag; As i Sb zwykle po-wyżej 0,30%, często przy większej zawartości Sb niż As; Ni i Ag w granicach 0,10–

–0,50% oraz Co pomiędzy 0,01% a 0,10%. Występują również warianty z Ni i Ag po-wyżej 0,50% oraz z Co sięgającym aż 0,40% (niekiedy nawet więcej).

c) Głównym zanieczyszczeniem jest As sięgający 0,50%, natomiast Sb, Ni, Ag oraz Co występują w ilościach śladowych, zawsze poniżej 0,10%.

d) Wszystkie zanieczyszczenia kształtują się poniżej 0,40 %, choć pojawiają się wa-rianty o podwyższonej zawartości As i Ni.

Wszystkie cztery powyższe grupy mogą być przypisane w przybliżeniu typom metali w systemie opracowanym dla metalurgii epoki brązu na terenie Walii (Northover 1980, 229–232), stosowanym również dla metalurgii z obszaru Anglii (Northover 1982a, 72;

Northover 1982b, 51–67). Są to odpowiednio metale typu „P”, „S”, „H” i „T”.

Metal typu „P” jest w zasadzie charakterystyczny dla fazy Penard (Northover 1980, 231). W późnej epoce brązu pojawia się wyłącznie w skarbach związanych z tradycją Wallington z północnej Anglii, co potwierdza jej silne związki z miejscową metalurgią, zakorzenioną w środkowej epoce brązu. W skarbie z Nettleham, związanym z tradycją Wilburton z południowej Anglii, obok siekierek i toku, wykonanych z charakterystycz-nego dla niej metalu „S”, wystąpiły również dwa groty o składzie „P”, w tym grot z

usz-kami u podstawy liścia, co potwierdza sugerowane powyżej kontakty pomiędzy obiema tradycjami. Jeszcze dobitniej na mieszanie się technik metalurgicznych obu tradycji wskazuje fakt, iż jeden z grotów, w typie z żeberkami, charakterystycznym dla trady-cji Wilburton, wykonany jest z metalu „P”, zmodyfi kowanego przez znaczny dodatek ołowiu (15,1%), który jest charakterystyczny dla metalurgii Wilburton, lecz zupełnie obcy metalurgii wcześniejszych faz (Brown, Blin-Stoyle 1959, 193–200) i tradycji Wal-lington (Tylecote 1968, 53–54). Należy jednak podkreślić, iż kontakty te były spora-dyczne i nastąpiły najprawdopodobniej dopiero u schyłku pierwszej fazy późnej epoki brązu. Przyczyny wprowadzenia metalu typu „P” oraz źródła jego pochodzenia nie są znane. Występuje on również na terenie Francji w grupie Rosnöen (Northover 1982b, 59), znany jest także ze znaleziska wraku z Dover (Northover 1980, 234), uważanego za transport importowanego z Francji złomu brązowego z początków fazy Penard, stąd też sugeruje się jego kontynentalne pochodzenie. Możliwe jednak, iż ma on prowenien-cję brytyjską, za czym mogą przemawiać analizy mineralogiczne złóż miedzi z terenów Walii, północnej Anglii i południowej Irlandii (Ixer, Budd 1998, 23–34).

Metal typu „S” pojawia się najwcześniej u schyłku środkowej epoki brązu w doli-nie Tamizy, we wczesnych typach mieczy o liściowatej głowni (Northover 1982b, 52;

Northover 1988, 141–143). Charakterystyczny jednak staje się dla metalurgii tradycji Wilburton, występując we wszystkich związanych z nią skarbach. Skład metalu typu

„S” jest niezwykły dla całej epoki brązu Wysp Brytyjskich, zarówno ze względu na ilość, jak i wysoki poziom zanieczyszczeń (Northover 1980, 230–231). Jego miejsco-wemu pochodzeniu zaprzecza wiele czynników. Najwcześniejsze pojawienie się metalu

„S” nastąpiło w dolinie Tamizy, obszarze odległym od źródeł miedzi brytyjskiej. Nawet w czasie największego upowszechnienia w obrębie tradycji Wilburton jedynym miej-scem kontaktu z obszarami miedzionośnymi jest obszar górnego dorzecza rzeki Severn, skąd pochodzi skarb z Guilsfeld. Jednakże żadne ze znanych stanowisk kopalnianych na tym obszarze nie mogło dostarczać miedzi o takim zestawie zanieczyszczeń (Ixer, Budd 1998, 26–30), a złoża z terenu Kornwalii znajdują się głęboko pod powierzchnią i dostępnych jest tylko kilka wychodni, na których nie odnaleziono dowodów na pra-dziejową eksploatację (Northover 1982a, 81). Wszystkie te fakty, wykluczające źródła brytyjskie, wskazują na kontynentalne pochodzenie metalu typu „S”, co potwierdza-ją nieliczne analizy europejskie (Northover 1982a, tabl. II, tabl. III; Northover 1982b, tabl. 1). Dowodzą one, że w epoce brązu w kontynentalnej Europie istniały dwie duże strefy z charakterystycznymi typami metali: grupa wschodnio- i środkowoeuropejska, charakteryzowana przez As, Sb, Ni i Ag jako główne zanieczyszczenia, oraz grupa za-chodnia, atlantycka z As i Ni jako głównymi zanieczyszczeniami (Northover 1982a, 81).

Metal typu „S” należy zatem do grupy wschodniej, powszechnej w środkowej Europie już od początku epoki brązu (Northover 1982a, 81). Na podstawie dostępnych analiz wydaje się, iż metal „S” pochodzi ze strefy alpejskiej lub, co bardziej prawdopodobne, z terenów Europy Środkowej położonych dalej na wschód (Northover 1982b, 59). Poja-wia się on w dolnej Nadrenii, jak również we Francji w fazie Bronze Final II w tradycji Saint-Brieuc-des-Iffs oraz w dolinie Sekwany i Basenie Paryskim, jednakże brak go już w związanej z metalurgią atlantycką grupie St-Denis-de-Pile z południowo-zachodniej Francji (Northover 1982b, 59). Najprawdopodobniej istniały dwa szlaki (Northover 1988, 137; Northover 1987, 35), którymi metal „S” wędrował na Wyspy Brytyjskie.

Je-den prowadził przez Szwajcarię i Jurę do Basenu Paryskiego, następnie dorzeczem Sek-wany przez kanał La Manche do południowej Anglii. Drugi, ze środkowych Niemiec, przez dorzecze Renu i południowe wybrzeża Morza Północnego do Anglii wschodniej.

Ze względu na najwcześniejszą obecność metalu „S” w dolinie Tamizy, nieco wcześniej-szy wydaje się szlak reński, choć drugi, bardziej zachodni szlak, rozwinął się zapewne niewiele później, o czym świadczy obecność metalu „S” w najwcześniejszych skarbach tradycji Wilburton z Hampshire oraz w skarbie z Saint-Brieuc-des-Iffs.

Metal typu „S” pojawia się sporadycznie jeszcze w fazie Ewart Park, występując w zabytkach tradycji Carp’s Tongue z Meldreth, Isle of Harty (Northover 1982a, 80) i Heathery Burn z Marston St. Lawrence, Heathery Burn, jak również ze Szkocji (Nort-hover 1988, 145–146), koncentrując się w pobliżu wybrzeża Morza Północnego. Co ciekawe, większość z tych znalezisk stanowią miecze oraz inne elementy uzbrojenia, a także przedmioty świadczące prawdopodobnie o wysokim statusie właściciela, takie jak elementy rzędu końskiego i wyposażenia wozu (Northover 1982b, 67).

Wydaje się, iż stopniowy zanik występowania metalu „S” nastąpił najpierw na połu-dniowym, a następnie wschodnim wybrzeżu Wielkiej Brytanii (Northover 1982b, 63).

Spowodowane to było najprawdopodobniej rozwojem prowincji Carp’s Tongue w kie-runku północnym, do północnej Francji i południowo-wschodniej Anglii. Związana z atlantyckim typem metalu tradycja Carp’s Tongue odcięła całkowicie południowo-za-chodni szlak transportu metalu „S” przez Jurę, dorzecze Sekwany oraz południowe wy-brzeże i prawdopodobnie stopniowo wpływała na zmniejszenie transportu przez Nadre-nię do wschodniej Anglii. W fazie Ewart Park metal „S” obecny jest w Owernii i strefi e alpejskiej (Northover 1982b, 67). W bardzo ograniczonym stopniu docierał jeszcze do-rzeczem Renu do wschodniej, a zwłaszcza północno-wschodniej Anglii i Szkocji.

Dość ciekawie przedstawia się zjawisko importowania metalu „S” z odległych szarów w świetle badań etnografi cznych, które wskazują, że im dalej od rdzennego ob-szaru kulturowego występowały przedmioty metalowe, tym częściej traciły one swoje znaczenie funkcjonalne, a stawały się bardzo cenionymi zasobami surowca (Rowlands 1971, 220).

Metal typu „H” występuje wyłącznie w późnych skarbach tradycji Wilburton z Isle-ham, Guilsfi eld i Blackmoor. Co ciekawe, związany jest on w większości przypadków ze złomem płytkowym (ryc. 4:16), choć znane są również kompletne zabytki wykonane z tego metalu. Najprawdopodobniej owa zmiana odzwierciedla stopniowe przekształca-nie się systemu dystrybucji metalu w obrębie schyłkowej tradycji Wilburton. Dotych-czas, jeśli złom pojawiał się w skarbach, to zawsze występował w formie uszkodzonych i połamanych przedmiotów brązowych.

Wyjątkowo niska zawartość zanieczyszczeń w złomie płytkowym, przy podwyższo-nym udziale jedynie arsenu, może wskazywać na brytyjskie pochodzenie metalu „H”.

Analizy mineralogiczne złóż miedzi eksploatowanych w pradziejach z Great Orme, Pa-rys Mountain i Cwmystwyth (Ixer, Budd 1998, 26–32) wskazują, iż metal ten mógł po-chodzić z obszaru Walii. Jednocześnie złom płytkowy znany jest z dorzecza Sekwany ze skarbu z Canteleu (Northover 1982a, 84). Z metalu „H” wykonana jest również znaczna część zabytków z francuskiego skarbu z Luzarches (Northover, inf. ust.). Co więcej, wie-le zabytków o takiej kompozycji, znanych ze skarbu z Iswie-leham, to trzewiki o prostej kra-wędzi otworu oraz miecze typu St. Nazaire, charakterystyczne bardziej dla bretońskiej

metalurgii Saint-Brieuc-des-Iffs. Metal „H”, występujący w kompletnych zabytkach już o rodowodzie Wilburton, pochodzi również z przejściowego skarbu z Blackmoor, a jego lokalizacja w pobliżu południowego wybrzeża Wielkiej Brytanii w Hampshire również może wskazywać na import z terenu Francji. Choć za brytyjskim pochodzeniem przemawia stosowanie w większości przypadków domieszki znacznej ilości ołowiu, to w skarbie z Blackmoor przeważająca liczba zabytków wykonanych z metalu „H” po-siada niewiele ołowiu w stopie, co jest również cechą francuskiej metalurgii, w której znaczna zawartość ołowiu pojawia się dopiero wraz z siekierkami typu armorykańskie-go. Wydaje się więc, iż metal „H” w skarbach brytyjskich związany z niską zawartością ołowiu pochodził z terenu Francji. Niemniej jednak możliwe jest, że w istocie pochodził on ze źródeł miejscowych, jednakże został zdeponowany w momencie, w którym jesz-cze nie osiągnął tego punktu w brytyjskim systemie metalurgicznym, gdzie ołów był dodawany do stopu. Złom płytkowy, podobnie jak i obecność metalu „H” w gotowych wyrobach brązowych, był niewątpliwie krótkotrwałym epizodem w historii metalurgii brytyjskiej. Pojawia się on nagle u schyłku tradycji Wilburton i zanika wraz z jej upad-kiem bądź też staje się elementem nowego, mieszanego typu metalu „T” (Northover 1982a, 85–86).

Zestaw zanieczyszczeń obecnych w metalu „T” jest bardzo podobny do kompozycji metalu „S”, jednakże poziom zanieczyszczeń, choć różni się znacznie pomiędzy ana-lizowanymi zabytkami, jest wiele niższy. Metal „T” pojawia się najpierw w późnych skarbach tradycji Wilburton z Isleham, Guilsfi eld i Blackmoor, w których jego udział stopniowo rośnie, aż staje się on charakterystyczny dla metalurgii fazy Ewart Park na całym obszarze Anglii (Northover 1980, 235).

Najprawdopodobniej metal typu „T” powstał w wyniku mieszania starszego złomu, o wyższym poziomie zanieczyszczeń typu „S”, z nowymi zasobami bardziej czystego metalu, jak np. metal „H” (Northover 1980, 235). Proces ten można zaobserwować wy-raźnie właśnie w późnych skarbach tradycji Wilburton, w których obok typowego me-talu „S” oraz występującego najczęściej w postaci płytkowego złomu o składzie „H”, zaczyna stopniowo pojawiać się w coraz większych ilościach metal „T”, o uśrednionej zawartości zanieczyszczeń. W fazie Ewart Park brak jednak dowodów na obecność talu typu „H”. Możliwe, iż doszło w tym okresie do sytuacji, kiedy ten czystszy me-tal dodawany był do silnie zanieczyszczonego złomu „S” – wprowadzonego do obie-gu jeszcze przez metalurgię Wilburton – już na etapie przygotowywania stopu, a nie w momencie wykonywania gotowych zabytków, jak to miało prawdopodobnie miejsce w fazie Wilburton. Niewątpliwie znaczny udział w rozprzestrzenieniu się nowego typu metalu miało pojawienie się – zwłaszcza w kontekście skarbów związanych z tradycją Carp’s Tongue – płasko-wypukłych placków odlewniczych. Tego typu przedmioty od-kryto w skarbach późnej fazy Wilburton, przy czym wykonane są one ze stopu brązu o składzie podobnym do towarzyszących gotowych przedmiotów, stanowiąc zapewne nadwyżkę metalu przechowywaną w zestandaryzowanej formie przez kowala. W fazie Ewart Park tego typu placki odlewnicze zrobione są z czystej miedzi o bardzo niskim poziomie zanieczyszczeń, z podwyższoną zawartością As i Ni, charakterystycznych dla metalurgii atlantyckiej, i nie wiążą się z brytyjskimi źródłami metalu (Northover 1980, 235; Northover 1982b, 67; Charles 1975, 22). Ze względu na niewielką ilość analiz z fazy Ewart Park trudno jednak określić stopień zależności poszczególnych tradycji

metalurgicznych od dostaw miedzi z objętej wpływami tradycji Carp’s Tongue konty-nentalnej części Europy.

Nie można jednak wykluczyć, iż w okresie tym znaczenia zaczęły nabierać lokal-ne złoża miedzionoślokal-ne, istotlokal-ne zwłaszcza dla metalurgii tradycji Heathery Burn, której metal typu „T” mógł się wywodzić z mieszania zanieczyszczonego złomu związanego z metalurgią tradycji Wilburton oraz lokalnego złomu lub świeżego metalu o kompozycji zbliżonej do typu „P”, powszechnego na tym terenie w fazie Wilburton w obrębie tradycji Wallington i prawdopodobnie istotnego również w fazie Ewart Park (Northover 1988, 139). Za mieszanym charakterem typu „T” świadczyć może dość duża rozbieżność po-ziomów zanieczyszczeń w poszczególnych zabytkach, nawet w obrębie jednego skarbu, sugerująca, iż składniki w postaci czystszego nowego metalu i starszego zanieczyszczo-nego złomu mieszane były w różnych proporcjach. Analiza zawartości zanieczyszczeń wskazuje, że z biegiem czasu metal typu „T” stawał się coraz czyściejszy, ze względu zapewne na obecność wielokrotnego przetapiania oraz utraty zanieczyszczeń przez paro-wanie i utlenianie, a także mieszanie z czystą miedzią lokalną, jak i importowaną.

W wyniku analiz zawartości cyny w przedmiotach brązowych późnej epoki brązu, wyróżnić można trzy szerokie grupy: z niską zawartością Sn do 9%, średnią od 9% do 13% i z wysoką zawartością Sn powyżej 13%. Uważa się, że średni przedział jest cha-rakterystyczny zwłaszcza dla metalurgii brytyjskiej. Wysoka zawartość cyny związana jest zwłaszcza z atlantycką Francją, podczas gdy najniższa zawartość charakterystyczna jest dla Europy Środkowej (Northover 1982a, 89). Metal typu „P” w skarbach tradycji Wallington związany jest wyraźnie z umiarkowaną zawartością cyny, średnio wynoszą-cą 10,7%, z wyjątkiem najwcześniejszego skarbu z Ambleside, gdzie zawartość cyny jest nieco podwyższona, oscylując w granicach 13%. Sprawia to obecność importowa-nego z terenu Francji miecza typu Rosnöen oraz miecza z pełną rękojeścią, wykonaimportowa-nego z podobnego stopu. W skarbie z Nettleham, związanym z tradycją Wilburton, wystąpi-ły dwa zabytki o kompozycji „P” i dość rozbieżnej zawartości Sn. W przypadku grotu z żeberkami niska zawartość cyny wiąże się ze znacznym dodatkiem ołowiu do stopu, zgodnie ze zwyczajem metalurgii Wilburton.

Metal typu „S” wiąże się z niską zawartością cyny w stopie, stanowiącą średnio 8,7%, co widać wyraźnie w przypadku wczesnego skarbu z Andover, podczas gdy w skarbach późniejszych zawartość Sn przesunięta jest w kierunku wartości niższych i wyższych. Zmniejszenie zawartości cyny spowodowane mogło być zmianami w ob-szarach produkcji metalu w Europie Środkowej, gdzie najprawdopodobniej dostępność cyny uległa ograniczeniu (Northover 1982a, 89). Może to się wiązać pośrednio z fak-tem pojawiania się w fazie Ewart Park czystej miedzi w postaci placków odlewniczych, stanowiących być może nadwyżkę metalu, która nie mogła być przekształcona w brąz.

Wyraźny związek metalu „S” z niską zawartością cyny wspiera sugestię o jego środko-woeuropejskim pochodzeniu. Wyższa zawartość cyny wiąże się z kolei zapewne z fak-tem, iż podczas swej wędrówki na zachód Europy metal „S” w postaci brązu mieszany był w różnym stopniu z zachodnioeuropejskimi typami, zwłaszcza na terenie Francji, które podwyższały ogólną zawartość cyny (Northover 1982a, 90).

Metal typu „H” związany jest raczej z wyższą zawartością cyny w porównaniu z metalem typu „S” (średnia wartość 10,9%), jednakże istnieją tu znaczne wahnięcia.

W wielu przypadkach złomu płytkowego zawartość cyny przekracza 13%, co zdaje się

potwierdzać sugestię, iż przynajmniej część tego metalu mogła mieć pochodzenie fran-cuskie. Generalnie poziom zawartości cyny dobrze wpisuje ten typ metalu w ramy me-talurgii zachodnioeuropejskiej (Northover 1982a, 90).

Metal typu „T” wiąże się również z umiarkowaną zawartością cyny w stopie, wyno-szącą średnio 9,5%. W wielu jednak przypadkach udział zawartości Sn przesunięty jest zarówno w kierunku wyższych, jak i niższych wartości. Obniżona zawartość cyny wy-nika zapewne z domieszki starszego złomu typu „S” oraz prawdopodobnie, zwłaszcza dla metalurgii Carp’s Tongue, z dodawania czystej miedzi pojawiającej się w skarbach w postaci placków odlewniczych. Istnienie zabytków o podwyższonej zawartości mie-dzi związane jest zapewne z dodawaniem metalu typu „H” lub pokrewnych kompozycji, być może w północnej Anglii zbliżonych do „P”.

Choć na terenie Wielkiej Brytanii ślady pradziejowej eksploatacji cyny meto-dą kopalnianą pochodzą jedynie z Kornwalii (Gedl 1980, mapa 1), w istocie mogła być ona w pradziejach nieco szerzej dostępna (Charles 1975, 23). Cyna nie występu-je w przyrodzie w postaci metalicznej, lecz występu-jedynie w formie mineralnej pod postacią kasyterytu lub rzadziej staninu. Występowanie kasyterytu wiąże się z depozytami alu-wialnymi lub elualu-wialnymi, gdzie procesy naturalne doprowadziły do erozji macierzy-stej skały granitowej (Charles 1975, 21), stąd też na terenie Wielkiej Brytanii nielicz-ne potencjalnielicz-ne, powierzchniowe złoża cyny mogły występować w Szkocji, północno--zachodniej Anglii i Walii. Możliwe więc, iż cyna wkraczała w obieg metalu dwoma sposobami. Po pierwsze, mogła być ona dodawana do miedzi już we wstępnym eta-pie w centralnych ośrodkach wydobycia oraz produkcji – wówczas jej zawartość bez-pośrednio uzależniona była od tychże centrów – i już w formie brązu dostawać się w obieg zarówno w postaci gotowych wyrobów, złomu, jak i zapewne brązowych placków odlewniczych, pochodzących np. z Guilsfi eld. Jednakże placki odlewni-cze wykonane z brązu są niezwykle rzadkie, a zdecydowana ich większość znana ze skarbów fazy Ewart Park, zwłaszcza tradycji Carp’s Tongue, wykonana jest z czystej miedzi. W skarbach fragmenty miedzianych placków odlewniczych występują obok brązowego złomu i kompletnych zabytków, co sugeruje, że kowal – aby wykonać stop o pożądanym składzie (Charles 1975, 22) – mógł posiadać cynę w jakiejś for-mie, najprawdopodobniej mineralnej, nie są bowiem znane znaleziska cyny metalicz-nej (Northover 1988, 130). Bardziej jednak prawdopodobne, iż czystą miedź z płasko--wypukłych placków odlewniczych, występujących nader często we fragmentach, doda-wano do stopu pochodzącego z przetapiania złomu brązowego i poprzez odpowiednie proporcje obu składników osiągano pożądaną zawartość cyny w nowych przedmiotach.

Powszechne użycie ołowiu jako składnika stopu w późnej epoce brązu w Wielkiej Brytanii wykazały badania Brown i Blyn-Stoyle’a (1959, 200–208). Badacze ci stwier-dzili, że zawartość tego pierwiastka w stopie wynosiła od 1% do 20%, a nawet więcej.

Po raz pierwszy technika dodawania ołowiu pojawiła się na niewielką skalę w walijskiej tradycji metalurgicznej Cemmaes w fazie Taunton (Northover 1982a, 90), a następnie zanikła zupełnie aż do jej ponownego wprowadzenia przez metalurgię tradycji Wilbur-ton w początkach późnej epoki brązu, kiedy to zawartość ołowiu w zabytkach przekracza niekiedy 20%, stając się charakterystycznym dodatkiem stopowym również w kolejnej fazie Ewart Park. Francuska seria analiz (Northover 1982a, tabl. II, tabl. III; Northover 1982b, tabl. 1) wskazuje, iż ołów był również używany w tradycji Saint-Brieuc-des-Iffs.

Porównanie jednak poziomów ołowiu w skarbie Saint-Brieuc-des-Iffs i skarbach an-gielskich współczesnej tradycji Wilburton wskazuje na znacznie niższą zawartość tego pierwiastka w metalu francuskim, nieprzekraczającą 4–6%. Jest to widoczne również w importowanych gotowych przedmiotach francuskich, takich jak trzewiki z prostą kra-wędzią otworu oraz miecze typu St. Nazaire, znajdujące się w skarbach brytyjskich.

Metal typu „P”, związany zarówno z fazą Penard, jak i tradycją Wallington z póź-nej epoki brązu w północpóź-nej Anglii, jest wolny od dodatków ołowiu, którego poziom sporadycznie przekracza 1%, co uznaje się za zanieczyszczenie mogące samoistnie występować w rudach miedzi (Brown, Blin-Stoyle 1959, 191). Jedyne odstępstwo od tej zasady stanowi omawiany powyżej grot ze skarbu z Nettleham, w którym zawar-tość ołowiu należy traktować jako wpływ tradycji Wilburton. Związany z nią metal

„S” wskazuje na wysoki poziom zawartości ołowiu, wzrastający stopniowo od skar-bu z Andover do załamania w przejściowym skarbie z Blackmoor, wskazującego na zmianę orientacji w dystrybucji metalu na początku kolejnej fazy Ewart Park. Metal typu „H” wiąże się na ogół z wysoką zawartością ołowiu, jednakże nie jest to regu-łą. Ciekawie przedstawia się zawartość ołowiu w tej kompozycji w złomie płytkowym ze skarbu z Guilsfi eld, występując zarówno w bardzo niskiej (około 3%), jak i bardzo wysokiej proporcji (około 22%) oraz kształtując się podobnie w przypadku odpowied-nio uszkodzonych i kompletnych trzewików. Wskazywać to może na fakt, iż właśnie w regionie Guilsfi eld ołów wchodził w system dystrybucji metalu tradycji Wilburton.

Potwierdzają to analizy izotopów ołowiu Pb²⁰⁶/Pb²⁰⁷/Pb²⁰⁸ wskazujące, iż pochodził on w większości przypadków z jednego obszaru, najprawdopodobniej z terenu północno--wschodniej Walii (Northover 1982a, 92, ryc. 6; 1982b, ryc. 12; Northover, Gale 1983, 286, ryc. 3), gdzie odkryto zespół z Guilsfi eld. Ponadto na tym samym obszarze, w do-rzeczu górnej Severn, w regionie Llangollen występują bogate złoża ołowiu oraz wiele kopalń (Northover 1982a, 92). Metal typu „T” charakterystyczny dla fazy Ewart Park wiąże się z niższą zawartością ołowiu niż w poprzednim okresie, co widać już wyraźnie w skarbie z Blackmoor. Najprawdopodobniej ołów występujący w zabytkach tradycji Carp’s Tongue, Heathery Burn i Broadward pochodził wyłącznie ze starego,

W dokumencie Skarby brązowe z późnej epoki brązu w Anglii (Stron 23-31)