Możliwości interpretacji skarbów - Skarby brązowe z późnej epoki brązu w Anglii

W niniejszej pracy zebrane zostały informacje o 156 skarbach z późnej epoki brązu na terenie Anglii, zawierających przeszło 10 000 kompletnych zabytków lub ich frag-mentów. Uwzględniono również dwa skarby z terenu Walii oraz dwa ze Szkocji

(Pant-y--Maen, Guilsfi eld, Peelhill, West of Scotland), jak również zespół z Dalton-in-Furness, będący najprawdopodobniej pochówkiem w skrzyni kamiennej. W fazie Wilburton zna-ne są 34 skarby, związazna-ne z tradycją Wilburton (17) i Wallington (17). W kolejzna-nej fazie Ewart Park liczba znalezisk wzrasta do 122. Niestety, nie jest możliwe określenie, do jakiego stopnia miał na to wpływ zdecydowanie dłuższy okres trwania tej fazy, szaco-wany na około 200 lat, a jak duże znaczenie miały inne czynniki, jak chociażby zmiany w zakresie struktur społecznych lub kultury duchowej, czy przekształcenia w systemach dystrybucji metalu. Należy jednak liczyć się z tym, iż zdecydowana większość skar-bów została zdeponowana u samego schyłku drugiej fazy późnej epoki brązu w obliczu wprowadzenia żelaza. Z tradycją Broadward związanych jest 19 skarbów, Heathery Burn – 42, a z Carp’s Tongue – 60. W Stogursey wystąpił jedyny skarb z obszaru Anglii z materiałem związanym z walijską tradycją metalurgiczną Llantwit.

Znaczna część zespołów omawianych w niniejszym artykule została odkryta w XIX wieku, często jeszcze w pierwszej jego połowie, stąd też stosunkowo rzadko pojawiają się informacje o dokładnych okolicznościach odkrycia oraz lokalizacji. Nawet w przy-padku podanych okoliczności znalezienia wiele użytych sformułowań jest ogólniko-wych lub nieprecyzyjnych. Niemniej jednak zdecydowana większość skarbów, których opracowania pozwalają na określenie tych okoliczności, deponowana była w środowi-sku suchym, które sprawiało, że depozyt był technicznie odwracalny. Pochodzą z niego 83 skarby na 101 o znanych okolicznościach odnalezienia. Ze środowiska wodnego, zwłaszcza torfowisk, pochodzi 18 skarbów⁶, z czego zdecydowana większość związa-na jest z tradycją Broadward; tego rodzaju depozycja związa-natomiast nie występuje zupełnie w tradycji Heathery Burn. Zwykle skarby deponowane były bezpośrednio w ziemi, lecz część z nich ze względu na bardzo zbity, a często regularny układ znalezisk wskazuje na możliwość użycia jakiegoś rodzaju organicznych pojemników⁷, które w skarbach ze Stuntney i Winmarleigh zachowały się częściowo do dzisiejszych czasów. Znana jest również grupa 11 skarbów zdeponowanych w naczyniach ceramicznych⁸, natomiast w Isleham, jama, w której znajdował się skarb, wyłożona była skorupami ceramicznymi.

Zwyczaj składania zabytków brązowych w różnego rodzaju pojemnikach, czy to orga-nicznych czy ceramicznych, wydaje się – z nielicznymi wyjątkami – ograniczać niemal wyłącznie do fazy Ewart Park i tradycji Carp’s Tongue oraz Heathery Burn, zwłaszcza w przypadku naczyń glinianych. Poświadczone jest również występowanie skarbów pod dużymi kamieniami, znane z Eastgate i Tosson z tradycji Heathery Burn. Niezlokali-zowany bliżej skarb z zachodniej Szkocji (West of Scotland) zdeponowany został pod kopcem kamiennym, powstałym w wyniku oczyszczania pól (ang. cairn). Ze względu na bardzo słaby stan rozpoznania i niewielką liczbę przebadanych osad brak w zasadzie skarbów odkrywanych na ich terenie; jedynym wyjątkiem jest skarb z Minnis Bay. Po-dobnie z powodu niemal całkowitego braku możliwych do uchwycenia metodami

ar-6 Tradycja Wallington: Corbridge, Wallington; tradycja Wilburton: Andover, Wicken Fen; tradycja Broadward: Bishop’s Castle, Bloody Pool, Broadness, Broadward, Lea Bridge, Pant-y-Maen, Peelhill, Speen, Willow Moor 1780 i 1834, Yattendon; tradycja Carp’s Tongue: Aveley, Reach, Stuntney, Wilmington.

7 Tradycja Wallington: Ambleside; tradycja Wilburton: Guilsfi eld; tradycja Carp’s Tongue: Arkesden, Ellesborough, Gorleston I, Stuntney; tradycja Heathery Burn: Winmarleigh.

8 Tradycja Wilburton: Sturry; tradycja Heathery Burn: Exning, Marden, Waterden, Westow; tradycja Carp’s Tongue: Hatfi eld Broad Oak, Southchurch, Stourmouth, Wilmington, Worthing.

cheologicznymi pochówków i cmentarzysk w późnej epoce brązu w Anglii, nie są rów-nież znane skarby z nimi związane. Jedynie zaginiony obecnie skarb z Greensborough Farm odkryty został w pobliżu grobu. Całkowity jednak brak wyposażenia oraz relacji stratygrafi cznych nie pozwala na chronologiczne powiązanie obu znalezisk (Coombs 1968, 7–10). Na tle pozostałych znalezisk dość szczególnie potraktowany został skarb z Ewart Park, gdzie trzy brązowe miecze zostały wbite pionowo w ziemię na szczycie górującego nad okolicznymi łąkami pagórka. Również na wzgórzu złożony został skarb z Everthorpe.

W literaturze archeologicznej problematyka skarbów ma długą historię, poczynając od końca XIX wieku, a ze względu na motywy deponowania przedmiotów metalowych proponuje się cały szereg podziałów (por. Mogielnicka-Urban 1997, 17–20; Blajer 2001, 21–28). Generalnie można jednak wyróżnić trzy zasadnicze kierunki interpretacji skar-bów z epoki brązu: „polityczne”, charakterystyczne dla Europy Środkowej, „kultowe”

– w Europie Północnej i „ekonomiczne” w Europie Zachodniej, zależne nie tylko od charakteru źródeł, ale również od historii poszczególnych regionów (Bradley 1987, 352;

1990, 15). W pracy niniejszej największy nacisk położony został właśnie na tę ostatnią, ekonomiczną interpretację, choć zjawisko składania skarbów zostało również rozważone pod kątem zagadnienia depozycji rytualnej, jak i w kontekście zachowań społecznych.

Skarby późnej epoki brązu z terenu Anglii podzielone zostały według schematu za-proponowanego jeszcze przez Evansa w 1881 roku, a poszerzonego przez Eogana (Eo-gan 1964, 311). Opierając się na strukturze inwentarza, skarby podzielono na (ryc. 8, 9):

kowala – zawierające znaczne ilości fragmentów przedmiotów w postaci złomu, odpad-ki odlewnicze, jak np. placodpad-ki i czopy, nieudane lub niewykończone odlewy oraz wiele narzędzi, zwłaszcza dłuta i młotki, jak również formy odlewnicze; kupca – zawierające znaczną liczbę wykończonych przedmiotów, jednego lub niewielu typów; wyspecjali-zowanego rzemieślnika – zawierające znaczny odsetek wyspecjalizowanych narzędzi;

osobiste – zawierające niewielką liczbę kompletnych zabytków różnych typów, jak np.

narzędzia i broń należące do osobistego wyposażenia.

Według polskiej terminologii archeologicznej, pierwszą kategorię skarbów określa się mianem skarbów odlewców, zgodnie z dosłownym tłumaczeniem z języka angiel-skiego (ang. founders hoards). Zdaniem autora, określenie takie jest jednak zbyt wąskie znaczeniowo. Sugeruje ono bowiem, iż jedyną czynnością produkcyjną wykonywaną przez omawianą grupę ludności było odlewanie przedmiotów ze stopów brązowych.

Choć faktycznie była to metoda dominująca, analizy metalurgiczne i zestaw zabytków odkrywanych w skarbach wskazują, że znana była technika kucia oraz umiejętność skomplikowanej obróbki termicznej i mechanicznej. Należy pamiętać również o czaso-chłonnym i trudnym procesie wstępnego przygotowania glinianych form odlewniczych oraz modeli wykonywanych przedmiotów. Dlatego też, zdaniem autora, określenie

„skarb kowala” lepiej charakteryzuje zespoły przedmiotów związanych z produkcją metalurgiczną, odzwierciedlając zakres umiejętności i technik produkcyjnych pradzie-jowych wytwórców.

Granica pomiędzy skarbami kupców i kowali mogła być dość płynna, nie można bo-wiem wykluczyć, iż kupiec podczas zawierania transakcji odbierał zapłatę np. w formie złomu brązowego ani że kowal sam prowadził wymianę czy handel własnymi wyroba-mi. Niektóre źródła etnografi czne wskazują również, iż podczas produkcji

metalurgicz-nej klient musiał dostarczyć zarówno surowiec, często w postaci zużytych lub uszko-dzonych narzędzi, jak i/lub opał i/lub pracę fi zyczną przy miechach, podczas gdy kowal oferował swe umiejętności, a część dostarczonego surowca zachowywał jako zapłatę (Rowlands 1971, 211).

Interesujący jest fakt, że zdecydowana większość skarbów odkrywanych w naczy-niach ceramicznych lub organicznych, bądź też ze względu na zwarty układ przedmiotów o takie potraktowanie podejrzewana, to skarby kowali. Świadczyć to może o bardziej uważnym traktowaniu przedmiotów brązowych przez tę sugerowaną grupę wyspecja-lizowanych rzemieślników, którzy w ten właśnie sposób zabezpieczali przechowywane w ziemi zasoby metalu przed szkodliwym działaniem wody i kwasów organicznych.

Ponadto zastosowanie pojemnika świadczy o chęci późniejszego wydobycia, tym bar-dziej że tylko dwa z tych znalezisk wiążą się ze środowiskiem wodnym (Wilmington, Stuntney).

Podział depozytów na skarby kowala, kupca, rzemieślnika i osobiste pozwala na wyciągnięcie wniosków co do systemów dystrybucji metalu. Należy mieć jednak na uwadze, iż są to jedynie hipotezy autora oparte na założeniu, że struktura inwentarza zabytkowego odzwierciedla proces cyrkulacji metalu. Niemniej jednak interesujący jest fakt, iż w znacznej mierze poniższe rozważania zdają się zgadzać z wynikami analiz metalurgicznych.

Skarby poszczególnych tradycji metalurgicznych przy wykorzystaniu powyższego podziału naniesione zostały na mapy (ryc. 8 i 9). Ponadto, w celu uzupełnienia obrazu rozprzestrzenienia przedmiotów metalowych, na mapy naniesione zostały pojedynczo znajdowane brązy (znaleziska luźne) typów charakterystycznych dla poszczególnych tradycji. Następnie poprzez szrafowanie wyznaczone zostały granice zwartego zasięgu każdej tradycji metalurgicznej oraz podkreślone koncentracje produkcji metalurgicznej.

W tradycji Wallington (ryc. 2, 8) zdecydowana większość zespołów to niewielkie skarby osobiste, tworzące dwie koncentracje w północnej i południowej części zasięgu, rozdzielone pasmem znalezisk luźnych. Co ciekawe, skarby kupców gromadzą się wy-raźnie w pobliżu południowej granicy grupy w hrabstwie Northumberland i północnej granicy grupy Yorkshire. Może to oznaczać, iż system dystrybucji metalu oparty był na przepływie gotowych już wyrobów wzdłuż osi północ–południe, a następnie jego redys-trybucji koncentrującej się na zaspokajaniu potrzeb wewnętrznych, za czym przemawia również całkowity brak znalezisk związanych z metalurgią Wallington poza zwartym obszarem jej występowania.

Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku współczesnej tradycji Wilbu-rton (ryc. 2, 8) w południowej Anglii. Zdecydowana większość zabytków metalowych koncentruje się w skarbach kowali, często o znacznych rozmiarach, w Isleham sięga-jących przeszło 6500 całych zabytków i fragmentów. Nie występują tu zespoły, które można by interpretować jako skarby kupców. Sytuacja taka wskazuje na silnie wyizolo-wany charakter metalurgii Wilburton, gdzie zasoby brązu, uzależnione niemal wyłącz-nie od dostaw z kontynentu, musiały podlegać intensywnej i zcentralizowanej kontroli, którą ułatwiała koncentracja znacznych ilości metalu w stosunkowo nielicznych punk-tach, gdzie najprawdopodobniej dochodziło do produkcji i dystrybucji gotowych wyro-bów na potrzeby lokalnej populacji. Skarby osobiste pojawiają się u schyłku pierwszej fazy późnej epoki brązu niemal wyłącznie na północy, zdominowanej przez metalurgię

Ryc. 8. Tradycje metalurgiczne fazy Wilburton/LBA 1 (HaB1) (Znaleziska luźne za: Burgess 1968a, ryc. 1, 19; Burgess 1968b, ryc. 8; Burgess, Colquhoun 1988, tabl. 116–117)

Abb. 8. Metallurgische Traditionen der Stufe Wilburton/LBA 1 (HaB1) (Einzelfunde nach: Burgess 1968a, Abb. 1, 19; Burgess 1968b, Abb. 8; Burgess&Colquhoun 1988, Taf. 116–117)

tradycji Wallington. W obliczu nawiązania kontaktów pomiędzy obiema tradycjami na obszarze północnej Anglii należałoby się spodziewać w tej strefi e raczej obecności skarbów kupców z dużymi seriami typów południowych. Możliwe więc, iż mamy tu do czynienia z fi zycznymi przesunięciami niewielkich grup ludności Wilburton, prawdo-podobnie o charakterze pokojowym, o czym mógłby świadczyć stosunkowo niewielki odsetek broni w północnej grupie skarbów tej tradycji.

Podobny antagonizm pomiędzy systemami dystrybucji metalu w północnej i połu-dniowej Anglii wydaje się kontynuować w zbliżonej formie w głąb fazy Ewart Park.

Zespoły związane z tradycją Carp’s Tongue (ryc. 2, 9) w południowo-wschodniej Anglii zdominowane są wyraźnie przez bardzo liczne, duże skarby kowali, tworzące szereg koncentracji. Wydaje się, iż podobnie jak w przypadku tradycji Wilburton, meta-lurgia Carp’s Tongue uzależniona była w znacznym stopniu od dostaw metalu z terenu Francji. W związku z tym zdecydowanie gęstsza w tradycji Carp’s Tongue sieć skarbów kowali wskazywać może, iż proces kontroli i redystrybucji metalu był zdecydowanie mniej scentralizowany niż w tradycji Wilburton, a produkcja metalurgiczna zaspokaja-jąca zapotrzebowanie poszczególnych grup ludności, w tym zapewne i elit (na co wska-zywać mogą znaleziska fragmentów naczyń brązowych i haków do mięsa), odbywała się lokalnie. Co ciekawe, nieliczne skarby, które można określić jako skarby kupców, występują wyłącznie w północnej części zasięgu tradycji Carp’s Tongue, w obszarze przemieszania „kulturowego” z tradycją Heathery Burn. Może to wskazywać, że wy-miana z północą odbywała się w sposób zorganizowany, być może nawet w postaci swoistych faktorii handlowych, o czym mogłoby świadczyć współwystępowanie w tych skarbach zabytków charakterystycznych dla obu tradycji. Z Husbands Bosworth i Car-leton Rode znane są również skarby, które można określić mianem skarbów rzemieślni-ków. Dominują w nich narzędzia, zwłaszcza różne typy dłut, wskazujące na intensywną i wyspecjalizowaną obróbkę drewna i skór.

W tradycji Heathery Burn (ryc. 2) widoczne są dość znaczne podobieństwa z sy-stemem dystrybucji metalu tradycji Wallington z poprzedniej fazy chronologicznej.

W dalszym ciągu dominują małe skarby osobiste (ryc. 9), tworzące kilka koncentracji, którym towarzyszy duże natężenie pojedynczych znalezisk przedmiotów brązowych.

Podobnie również w obrębie tych koncentracji występują stosunkowo niewielkie skarby kupców. Wydaje się więc, iż w dalszym ciągu w obrębie tradycji Heathery Burn utrzy-mywał się system lokalnej dystrybucji metalu w postaci gotowych wyrobów. Jednakże pojawienie się szeregu niewielkich skarbów kowali oraz złomu brązowego wskazuje na stopniową reorganizację metalurgii w kierunku zwiększenia znaczenia wielokrot-nego przetapiania metalu, a przez to zwiększenia liczby dostępnych jego źródeł. Fakt koncentrowania się skarbów kowali wzdłuż wschodniego wybrzeża i głównych szla-ków komunikacyjnych, a także w Anglii wschodniej, sugeruje, iż dość duże znaczenie w przemianach organizacji metalurgii północnoangielskiej miały kontakty z tradycją Carp’s Tongue, jak i wpływy podłoża schyłkowej tradycji Wilburton, manifestujące się m.in. poprzez podtrzymywanie kontaktów ze środkowoeuropejskimi źródłami brązu.

Skarb z Cottesmore interpretować można jako zestaw narzędzi rzemieślnika specjali-zującego się w obróbce drewna.

W tradycji Broadward (ryc. 2) równowaga pomiędzy skarbami osobistymi a skarba-mi kowali występującyskarba-mi w zasadzie na obszarach o większej koncentracji metalurgii

Ryc. 9. Tradycje metalurgiczne fazy Ewart Park/LBA 2 (HaB2–B3) (Znaleziska luźne za: Burgess 1968b, ryc. 14; Burgess, Colquhoun 1988, tabl. 116–117; Burgess, Schmidt 1981, tabl. 112–113;

Bur-gess, Coombs, Davies 1972, ryc. 1)

Abb. 9. Metallurgische Traditionen der Stufe Ewart Park/LBA 2 (HaB2–B3) (Einzelfunde nach: Bur-gess 1968b, Abb. 14; BurBur-gess&Colquhoun 1988, Taf. 116–117; BurBur-gess&Schmidt 1981, Taf. 112–113;

Burgess&Coombs&Davies 1972, Abb. 1)

wskazuje, że produkcja metalurgiczna, oparta w znacznej mierze na przetopie złomu, następowała w kilku centrach w dolinie Tamizy, Hampshire i na pograniczu walijskim, skąd następnie gotowe wyroby były dystrybuowane na znacznym obszarze (ryc. 9).

W literaturze archeologicznej dotyczącej problematyki skarbów znaczną uwagę przy-wiązuje się do religijnych motywów ich zdeponowania. Zwłaszcza w nowszej literatu-rze niemieckiej znaczny nacisk położony został na tego typu interpretację, stosowaną do niemal wszystkich skarbów (por. Harding 2000, 361; Mogielnicka-Urban 1997, 17–18).

Bardziej słuszna wydaje się koncepcja Bradleya (1987, 360), iż jedynie w przypadku konkretnego i pewnego kontekstu (złożenie w środowisku wodnym lub eksponowanym miejscu, specjalne potraktowanie przedmiotów itp.) skarby można określić jako zdepo-nowane w wyniku zabiegów o podłożu religijnym.

Rosnąca stopniowo od schyłku fazy Penard liczba znalezisk luźnych z rzek, jezior, bagien, torfowisk itp. na Wyspach Brytyjskich, zwłaszcza mieczy i naczyń metalowych, czyli przedmiotów o znacznej wartości materialnej, jak i prestiżowej, sugeruje istnienie w późnej epoce brązu w Anglii specjalnego zainteresowania szeroko pojętym środowi-skiem wodnym, mającego prawdopodobnie podłoże kultowe (Coombs 1975, 70). Wie-le spośród znaWie-lezisk broni pochodzących z rzek to najpiękniejsze znane egzemplarze, a ich umiejscowienie i koncentracja wykluczają możliwość zagubienia podczas prze-prawy przez rzekę, ze względu na brak znanych brodów (Coombs 1975, 70). Należy jednak pamiętać, iż przynajmniej część z tych znalezisk mogła zostać przetransportowa-na z osad lub cmentarzysk w wyniku przesunięć koryt rzecznych, powodzi czy innych katastrofalnych zjawisk przyrodniczych. Jak wspomniano na początku rozdziału, ze

śro-Miecze Trzewiki Groty proste Groty złożone Toki Siekierki Narzędzia Noże Ozdoby Fragmenty naczyń Blacha Złom płytkowy

Nettleham ?15,1 11,3 23,9

Andover 22,7 27,1 24,4 16,8

Ivinghoe ?14,0 26,6

Wilburton 24,0 25,2 15,5 12,4

Guilsfi eld 23,7 28,0 24,8 29,2 25,2 27,0 26,2

Isleham 24,7 11,8 23,1 29,1 10,7 11,0 5,7 11,0 13,0 1,4 12,6

Blackmoor 20,9 11,6 22,7 26,3

Yattendon 24,4 24,7 22,3 26,6 7,5 0,1

Willow Moor 24,8 25,2 10,9

Watford 29,3 29,5 11,4

Ryc. 10. Średnia zawartość ołowiu w poszczególnych kategoriach zabytków Abb. 10. Mittlerer Bleigehalt bei den einzelnen Fundkategorien

dowiskiem wodnym wiąże się wiele skarbów późnej epoki brązu w Anglii. Szczególnie uderzający jest związek z tym kontekstem niemal wszystkich zespołów tradycji Broad-ward, jak również, charakterystycznych dla niej, luźnych znalezisk grotów z zadziorami o nikłych walorach użytkowych (Burgess, Coombs, Davies 1972, 226–228). Możliwe, że mamy tu do czynienia z całkowicie rytualnym charakterem tego ugrupowania, które ze względu na zdominowanie przez broń, zwłaszcza groty broni drzewcowej, zarów-no o użytkowym, jak i paradnym/kultowym przeznaczeniu, może poniekąd świadczyć o istnieniu, wspólnego dla ludności związanej z wszystkimi tradycjami metalurgicznymi fazy Ewart Park, zwyczaju składania pewnych typów broni w określonych, być może uświęconych miejscach poza rodzimymi obszarami. Niestety, w przypadku skarbów po-zostałych tradycji metalurgicznych zdeponowanych w środowisku wodnym nie zauwa-żono żadnych prawidłowości w strukturze ani rozmiarach inwentarza metalowego – są to zarówno niewielkie skarby osobiste, jak i duże skarby kowali, związane z przewagą narzędzi i odpadków metalurgicznych, a także broni. Jeśli więc w tym przypadku depo-zycja w środowisku wodnym miała znaczenie rytualne, to na podstawie dostępnych da-nych nie jest możliwe określenie czynników, które mogłyby o niej przesądzać. Co wię-cej, w przypadku skarbów ze Stuntney i Wilmington zdeponowanie ich w pojemnikach może świadczyć o chęci ponownego ich odzyskania, tym bardziej że bagna i moczary nie zawsze były powtórnie niedostępne (Mogielnicka-Urban 1997, 19, 24).

Niekiedy jako specjalną lokalizację traktuje się składanie skarbów w grobowcach starszych kultur, jednakże jedyny skarb odkryty pod nasypem kurhanu z West of Scot-land, zawierający uszkodzony grot oraz tok, wydaje się nie mieć znaczenia wotywnego.

Zdeponowany on został bowiem w kamiennym kopcu, tzw. cairn, powstałym w wyni-ku oczyszczania pól z utrudniających uprawę głazów i otoczaków, a co więcej, źród-ła nie wspominają nic o pozostałościach jakichkolwiek szczątków ludzkich (Burgess, Coombs, Davies 1972, 243; Coles 1959–1960, 134). Jeżeli więc nawet depozyt w takim miejscu miałby znaczenie wotywne związane zapewne z zabiegami dotyczącymi zwięk-szenia urodzaju itp., to należałoby się spodziewać raczej obecności narzędzi związanych z uprawą roli, a nie uzbrojeniem. Wydaje się więc raczej, iż w tym przypadku nasyp kopca wybrany został ze względu na stosunkową łatwość ponownego odnalezienia miej-sca, w którym skarb zdeponowano. Podobnie tłumaczyć zapewne można złożenie skar-bów z Tosson i Eastgate pod dużymi głazami.

Prawdopodobnie kultowe znaczenie miał zespół z Ewart Park, gdzie odkryto trzy brązowe miecze wbite pionowo w ziemię na szczycie, górującego nad okolicznymi łą-kami, pagórka.

Skarby odkrywane na osadach łączone są powszechnie z motywem ochrony i za-bezpieczenia mienia (Mogielnicka-Urban 1997, 19). Możliwe, że tak właśnie interpre-tować należy jedyny skarb odkryty na osadzie późnej epoki brązu w Anglii, pochodzą-cy z Minnis Bay. Jednakże fakt zdeponowania go we wnętrzu kamiennego falochronu może sugerować, iż była to ofi ara zakładzinowa konstrukcji tak niezwykle istotnej dla prosperowania osady zlokalizowanej nad brzegiem morza.

Dość duże spory budzi obecność w skarbach przedmiotów uszkodzonych lub ich fragmentów, interpretowanych przez wielu badaczy jako rytualne łamanie i niszczenie darów przed złożeniem lub jako wyraz działania zasady pars pro toto, podobnie jak występowanie fragmentów surowca brązowego oraz miedzianego, mających być

przed-miotem czci (Mogielnicka-Urban 1997, 20; Blajer 2001, 22–23). W obliczu takiej inter-pretacji kultowe znaczenie można by przypisać 75 ze 156 skarbów późnej epoki brązu w Anglii, biorąc również pod uwagę, iż część z nich, związanych zwłaszcza z tradycją Wilburton, zdeponowana została na podmokłych fenach wschodniej Anglii. Jednakże takiemu ujęciu przeczy wiele czynników. Po pierwsze, wśród zdecydowanej części po-łamanych zabytków niezwykle rzadko udaje się odkryć fragmenty pochodzące z jednego przedmiotu, np. w Isleham na ponad 306 fragmentów mieczy udało się zrekonstruować jedynie 3 kompletne zabytki. Po drugie, należy pamiętać, iż zdecydowana większość skarbów kowali (88%) koncentruje się w południowo-wschodniej Anglii, która była uzależniona niemal wyłącznie od importu metalu z kontynentu w postaci złomu i pla-cków odlewniczych. Wydaje się więc bardziej prawdopodobne, że w przypadku angiel-skich skarbów złomu mamy do czynienia ze składami metalu, z których kowale czerpali potrzebne do produkcji ilości brązu. Na tym tle wyróżnia się skarb z Blackmoor, gdzie wystąpiło wiele połamanych, lecz w znacznej mierze kompletnych egzemplarzy broni oraz akcesoriów z nią związanych, noszących liczne ślady użycia, być może w walce, i bez widocznych prób napraw. Możliwe więc, iż mamy tu do czynienia z rytualnym zdeponowaniem w uświęconym miejscu łupów wojennych, podobnie jak u galijskich Celtów, opisywanych przez Juliusza Cezara.

W przypadku niewielkich skarbów osobistych możemy mieć do czynienia z samowy-posażaniem, czyli z obecnością ofi ar zastępczych za dar grobowy, polegających na skła-daniu przedmiotów potrzebnych zmarłemu w przyszłym życiu pozagrobowym, w spe-cjalnie wybranych miejscach (Mogielnicka-Urban 1997, 18; Blajer 2001, 21). Wydaje się, iż taka interpretacja ma bardzo istotne znaczenie w późnej epoce brązu w Anglii, gdzie praktycznie nie są znane pochówki uchwytne za pomocą metod archeologicznych.

W dokumencie Skarby brązowe z późnej epoki brązu w Anglii (Stron 38-55)