Skarby brązowe z późnej epoki brązu w Anglii

(1)

J

ACEK

G

RUSZCZYŃSKI

Skarby brązowe z późnej epoki brązu w Anglii

1. Uwagi wstępne

Artykuł niniejszy, będący skróconą wersją pracy magisterskiej napisanej pod kierun- kiem profesora Marka Gedla, stanowi próbę analizy zjawiska deponowania skarbów przedmiotów brązowych w późnej epoce brązu na terenie Anglii. Ma on również na celu przybliżenie problematyki niezwykłej różnorodności wyrobów metalowych późnej epoki brązu w strefi e atlantyckiej Europy, nierzadko zupełnie obcej polskim archeolo- gom. Rozważany obszar ograniczony został do Anglii w rozumieniu krainy historycz- nej, w przybliżeniu na południe od rzek Tweed i Liddel oraz na wschód od linii rzek Dee–Monnow–Wye. Uwzględnione zostały również pojedyncze znaleziska spoza terenu Anglii: Peelhill w Szkocji oraz Pant-y-Maen i Guilsfi eld w Walii, które jednakże są obce metalurgii tych obszarów i wiążą się silnie ze zjawiskami charakterystycznymi dla zachodniej oraz południowej Anglii.

Późną epokę brązu w Anglii dzieli się na trzy odcinki chronologiczne. Pierwsza faza późnej epoki brązu (Late Bronze Age 1, Hawkes 1961a, 63) określana jest również jako faza Wilburton (Burgess 1968b, 9, 36), od nazwy miejsca odkrycia skarbu zabytków brązowych charakterystycznych dla tego okresu. Koreluje się ją z fazą HaB1 w systemie Reineckego i datuje tradycyjnie na X stulecie BC (Burgess 1979, 271). Drugą fazę (Late Bronze Age 2, Hawkes 1961a, 63), określaną jako Ewart Park (Burgess 1968b, 38–39;

Burgess, Coombs 1979: iv) od eponimicznego stanowiska, na którym odkryto typy mieczy dominujących w tym okresie w całej Wielkiej Brytanii, koreluje się z fazami HaB2–

–HaB3, datowanymi zwykle na IX–VIII wiek BC (Burgess 1979, 271–272). Niektórzy badacze dzielą tę fazę na dwa podokresy, odpowiadające fazom Reineckego (Burgess 1988, ryc. 1). Niniejszy artykuł obejmuje fazy Wilburton i Ewart Park. Trzeci okres późnej epoki brązu (Late Bronze Age 3, Hawkes 1961a, 63), określany również jako faza Llynfawr, został celowo pominięty. Wiąże się on bowiem z odmienną problematyką, do- tyczącą początków rozwoju kultury halsztackiej (Burgess 1979, 272–278) i wywołanym przez jej wpływy wprowadzeniem żelaza, gwałtownym zanikiem powszechnych w fazie poprzedniej typów zabytków oraz, co istotniejsze, zakończeniem zwyczaju deponowania skarbów wyrobów metalowych. Schemat chronologiczny dla środkowej i późnej epoki brązu na terenie Anglii zaprezentowany został na ryc. 1.

na pięćdziesięciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków 2007, s. 275–346

(2)

Hawkes 1961 Faza Wiek BC Reinecke

MBA 1 Acton Park 1 XV BrB₁

Acton Park 2 schyłek XV–XIV BrB₂

MBA 2 Taunton XIV–XIII BrC – pocz. BRD

MBA 3 Penard 1 XII BrD–HaA₁

Penard 2 XI BrD–HaA₂

LBA 1 Wilburton X HaB₁

LBA 2 Ewart Park 1 IX HaB₂

Ewart Park 2 VIII HaB₃

LBA 3 Llynfawr VII HaC

Ryc. 1. Chronologia środkowej i późnej epoki brązu w Anglii (za: Hawkes 1961a:63; Burgess, Coombs 1979: iii–iv, ryc. 15.A; Burgess 1988, ryc. 1)

Abb. 1. Chronologie der mittleren und späten Bronzezeit in England (nach: Hawkes 1961a:63; Bur- gess & Coombs 1979: iii–iv, Abb. 15.A; Burgess 1988, Abb. 1)

2. Zarys problematyki późnej epoki brązu w Wielkiej Brytanii

W trakcie wczesnej i środkowej epoki brązu na terenie Wielkiej Brytanii nastąpił gwał- towny rozwój osadnictwa i wzrost demografi czny populacji, któremu sprzyjał klimat bardziej kontynentalny niż obecnie. Rolnictwo oraz osadnictwo rozprzestrzeniło się na obszary marginalne, zwłaszcza wyżynne – obecnie określane mianem moorland, otwar- tych podmokłych płaskowyży porośniętych paprocią, wrzosem i mchami, nadających się jedynie w ograniczonym stopniu do wypasu zwierząt. Począwszy od wyżyn połu- dniowo-zachodniej Anglii, takich jak Bodmin Moor i Dartmoor, poprzez pasmo Pen- nines w środkowej i północnej Anglii, od Walii i wyżyn obszarów granicznych Anglii i Szkocji, po Caithness i Orkady, rozwijały się nowe systemy pól (Spratt, Burgess 1985, 72–80). W wielu aspektach ten wyżynny system osadnictwa w całej Wielkiej Brytanii ma podobny charakter. Są to w większości niewielkie osiedla otwarte, często jednodwor- cze, z owalnymi budynkami słupowymi, niekiedy z kamienną podmurówką, należące prawdopodobnie do pojedynczej lub rozszerzonej rodziny (Burgess 1988, 560). Roz- mieszczone są one luźno wzdłuż zarysów systemu pól. Osady o większych rozmiarach pojawiają się w południowo-zachodniej Anglii w Dartmoor (Fleming 1983, 198–230).

Osadnictwo na nizinach jest słabiej rozpoznane – również dla tej strefy typowe były niewielkie osady, składające się najwyżej z kilku budynków ulokowanych w obrębie systemu pól (Pryor 1980, ryc. 19; Burgess 1980, 199–209). Wykorzystanie na taką skalę słabych gleb, w dodatku w okresie sprzyjającego klimatu, doprowadziło do gwałtowne- go załamania osadnictwa u schyłku drugiego tysiąclecia BC, czego oznaki uwidaczniały się już w późnej fazie Penard (Burgess 1988, 561). Kryzys wywołany został prawdopodobnie przez zmianę klimatu na bardziej wilgotny i chłodniejszy, który przyspieszył proces zabagniania oraz bielicowania i tak już osłabionych intensywną eksploatacją gleb

(3)

obszarów wyżynnych (Burgess 1974, 166–167, 196–197). Żadne ze stanowisk wczesnej i środkowej epoki brązu na obszarach marginalnych nie ma kontynuacji w fazie Wilbur- ton, a stanowiska późnej epoki brązu zajmują nowe tereny w dolinach rzek i są znacznie mniej liczne. Intensywnie uprawiane dotąd obszary wyżynne przekształcają się w bagna i wrzosowiska. Nigdzie również, na obszarach marginalnych, czytelne archeologicznie ślady osadnictwa nie pojawiają się aż do początków wczesnej epoki żelaza w VII i VI wieku BC (Burgess 1988, 561).

W drugim tysiącleciu BC rozwój systemów pól na obszarach nizinnych i kredowych jest równie intensywny jak na wyżynach. Także w tej strefi e wiele spośród wielkich systemów, składających się ze znacznej liczby drobnych poletek, zostaje porzuconych u schyłku środkowej epoki brązu, a ciężar osadnictwa przenosi się w pobliże dolin rzecznych (Burgess 1988, 561). Co więcej, wraz z początkiem późnej epoki brązu część starych systemów niewielkich pól zostaje poprzecinana na masową skalę systemami ciągnących się setki metrów linearnych rowów granicznych, którym na krańcach lub w miejscach krzyżowania towarzyszą często owalne obszary otoczone rowami (ang.

ringworks, enclosures) (Cunliffe 1990, 333). Nasuwa się więc wniosek, iż w począt- kach późnej epoki brązu doszło do koncentracji i dyslokacji osadnictwa oraz rolnictwa, znacznie mniej intensywnie i rygorystycznie zorganizowanego niż poprzednio, co w po- łączeniu z faktem porzucenia znacznych terytoriów świadczyć musi o gwałtownym za- łamaniu populacji, porównywanym przez niektórych badaczy do kryzysu z XIV wieku n.e. (Burgess 1974, 194–197).

Społeczności późnej epoki brązu, które wyłoniły się z tego kryzysu, musiały więc się różnić znacznie od społeczeństw wcześniejszych okresów. Osady zajmowały nowe tereny, różnicowała się również ich struktura i forma, zmianie uległy systemy rolnictwa oraz hodowli, podobnie jak tradycji metalurgicznych, przemianom uległa również sfera duchowa wierzeń i obrzędów (Burgess 1988, 563).

Wszystkie znane osady datowane na późną epokę brązu koncentrują się w dolinach rzecznych i na pobliskich równinach, znacznie rzadziej występują osady ulokowane na szczytach wzniesień. Najlepiej rozpoznana jest struktura osadnicza w dolinie Tamizy.

Na schyłek środkowej epoki brązu datowane są z tego obszaru 23 rozmieszczone stosunkowo równomiernie osady, którym towarzyszą systemy niewielkich pól z kopca- mi kamiennymi, powstałymi w wyniku oczyszczania ziemi pod uprawę (Yates 1999, 158–160). Dalszy rozwój tego regionu nastąpił dość gwałtownie w późnej epoce brązu.

Liczba stanowisk podwaja się, tworząc kilka wyraźnych skupisk regionalnych, wyka- zujących różnice w zakresie stylistyki wyrobów ceramicznych. Dochodzi również do nowych podziałów ziemi, pojawiają się linearne rowy graniczne, czasem uzupełnione nasypami, żywopłotami¹, a nawet ruchomymi płotami z plecionki², służące do kontroli

1 Odkrywane w Dartmoor nieregularne płytkie jamy, ciągnące się wzdłuż rowów lub znajdujące się czasem na szczycie towarzyszących rowom niskich nasypów, identyfi kowane są jako pozostałości wkopów ko- rzeni roślin krzewiastych (Yates 1999, 165). Na stanowisku w Radley odkryto makroskopowe szczątki roślin krzewiastych w jamie uznawanej za pozostałość wodopoju (Yates 1999, 166). Na stanowiskach w Radley, Didcot i Reading Bussiness Park rowy są płytkie i wąskie, stąd też uważa się, że aby mogły służyć do kontroli stad, musiałyby im towarzyszyć dodatkowe żywopłoty lub ogrodzenia (Yates 1999, 166).

2 Na stanowisku Eaton Rowing Lake odkryto płotek z plecionki leżący na dnie rzeki pomiędzy pozo- stałościami słupów mostu datowanego na epokę brązu (Allen, Welsh 1996, 125). Na stanowisku w Yarnton plecionkowy płotek znajdował się wzdłuż brzegu rzeki, w pobliżu rowów granicznych (Yates 1999, 166).

(4)

i przemieszczania stad, zapewne w celu selekcji zwierząt lub odciążenia silniej eksploatowanych pastwisk, co zmniejszało ryzyko infekcji pasożytniczej (Yates 1999, 165).

Podobne systemy pól i pastwisk występują również na innych nizinnych obszarach An- glii, jak i w Dartmoor oraz na fenach wschodniej Anglii (Yates 1999, 166). Świadczy to o niezwykle wyspecjalizowanej i intensywnej hodowli zwierząt. Co więcej, badania na osadach wykazują, iż w ludność w dolinie Tamizy zajmowała się niemal wyłącz- nie hodowlą owiec i bydła, a pozostałości zbóż świadczą, że były one sprowadzane już w oczyszczonej, gotowej formie, prawdopodobnie z dolin rzecznych na obszarach wy- żynnych (Yates 1999, 163–165, 168).

W późnej epoce brązu powszechne były dalej osady otwarte, lecz większe, liczą- ce po kilka, rzadziej do kilkunastu owalnych budynków słupowych, jam użytkowych i studni (Yates 1999, ryc. 4). Znane są obok stałych osad osiedla tymczasowe lub uży- wane w określonych porach roku, prawdopodobnie w związku z okresowym wypasem zwierząt (Burgess 1988, 564–565). Pojawiają się wówczas również stanowiska ulokowane na brzegach jezior i rzek oraz na wyspach rzecznych, niekiedy umocnione drew- nianymi palami. Dość często na tych stanowiskach odkrywane są stosunkowo liczne zabytki brązowe, z których najwcześniejsze datować można na fazę Penard (Burgess 1988, 563). Być może należy liczyć się z faktem, iż znaczna liczba brązów wydoby- tych z rzek, a uważanych powszechnie za depozyty wotywne, mogła w istocie pocho- dzić z tego typu stanowisk, zniszczonych w wyniku zmian klimatycznych, powodzi czy przesunięć koryt rzecznych. Wszystkie zostały porzucone u schyłku epoki brązu w związku ze wzrostem poziomu wód gruntowych (Burgess 1988, 563). Dwa takie stanowiska występują w dolnym biegu rzeki na obrzeżach grup regionalnych w dolinie Tamizy (Yates 1999, 160). Mogły więc to być osady o wysokim statusie, z natury obronne, kontrolujące lokalną produkcję metalurgiczną i żywnościową oraz transport, a także wymianę gotowych wyrobów.

Podobną funkcję spełniać mogły niewielkie stanowiska otoczone rowem (ang. ring- works, enclosures), zwykle pojedynczym, rzadziej podwójnym, o średnicy 45–105 m, choć znane są też większe założenia (Burgess 1988, 565). Niekiedy występuje nasyp ziemny lub palisada. Rozmaicie przedstawia się układ wewnętrzny, często nieczytel- ny ze względu na intensywną orkę, przeprowadzaną w okresach późniejszych. Na ogół nawiązuje on jednak do układu osad otwartych (Burgess 1988, 565). O specjalnym statusie tych stanowisk świadczy nie tylko obecność konstrukcji obronnych, lecz także ich strategiczne umiejscowienie w punktach dogodnych do kontroli linii komunikacyjnych i terytoriów (Burgess 1988, 565; Yates 1999, 160).

Kolejną grupę tworzą stanowiska, które można by zaliczyć do miejsc o wysokim statusie, ulokowane na wierzchołkach wzniesień górujących nad otaczającymi je równi- nami. Mogą to być osady otwarte, lecz występują również duże stanowiska, przeważnie bez śladów konstrukcji mieszkalnych, otoczone rowami i nasypem ziemnym. Umiesz- czone są przeważnie na krańcach linearnych rowów granicznych lub w miejscach ich przecinania się. Uważa się w związku z tym, iż mogły one być częścią systemu kontroli stad należących do dużych wspólnot (Cunliffe 1990, 333) lub pełnić funkcję refugial- ną. Niemal wszystkie spośród stanowisk na szczytach wzniesień przekształciły się na przełomie późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w obronne osady wyżynne, tzw.

hillforts (Cunliffe 1990, 333–335). O ich specjalnym statusie, obok obronnej z natury

(5)

lokalizacji, dogodnej do kontroli szlaków handlowych i rozległych obszarów, świadczyć może również odkrywana na ich obszarze duża liczba zabytków metalowych i odpad- ków metalurgicznych (Burgess 1988, 565).

Przełom w zakresie obrządku pogrzebowego u schyłku środkowej epoki brązu był równie nagły i głęboki, jak w przypadku osadnictwa. Aż do końca fazy Penard prze- ważał ciałopalny obrządek pogrzebowy (spotykane są groby jamowe i popielnicowe, zarówno płaskie, jak i podkurhanowe), wywodzący się jeszcze z tradycji neolitycznej (Burgess 1974, 172–207, 215–221). Jednakże wraz z początkiem późnej epoki brązu ciałopalenie niemal całkowicie zanika. Możliwe, iż przetrwało ono w głąb późnej epoki brązu na izolowanych obszarach północnej Anglii i Szkocji, o czym mogą świadczyć znaleziska z Dalton-in-Furness, Cumbria oraz Bowerhouse, East Lothian (Burgess, Schmidt 1981, 184).

Również obrządek szkieletowy jest niezwykle rzadki, znane są jedynie cztery po- chówki (Burgess 1988, 567) datowane na późną epokę brązu. Większość znalezisk szczątków ludzkich w późnej epoce brązu występuje na terenie osad, zarówno otwartych, jak i wyżynnych, ograniczając się do przypadkowych depozytów pojedynczych kości oraz fragmentów czaszek w jamach odpadkowych lub rozrzuconych po całym stanowisku i noszących ślady zębów zwierzęcych (Burgess 1988, 567). Znaczna część odnaj- dywanych fragmentów szkieletu to czaszki albo ich fragmenty, niekiedy wypolerowane, świadczące o specjalnym zainteresowaniu właśnie tą częścią szkieletu, tak dobrze znaną z wierzeń i sztuki Celtów. Znaleziska pozostałych części szkieletu mogą świadczyć, iż ciała (pozbawione głowy?) były porzucane w jamach odpadkowych lub też pozostawia- ne w otwartym terenie, gdzie mogły być oczyszczone przez ptaki i zwierzęta. Możliwe również, iż część zmarłych wrzucana była do wody, posiadającej w późnej epoce brązu niewątpliwie znaczenie kultowe, o czym może świadczyć powszechne, uznawane często za akt religijny, deponowanie zabytków metalowych w środowisku wodnym.

Podsumowując, należy stwierdzić, że u schyłku środkowej epoki brązu, w fazie Pe- nard, nastąpiło powszechne załamanie osadnictwa i populacji, której liczebność mogła spaść o około 50% w ciągu stulecia (Burgess 1988, 571). Porzucone zostały tereny marginalne, zwłaszcza wyżynne, a osadnictwo przesunęło się w niżej położone żyźniejsze obszary, koncentrując się zwłaszcza w dolinach rzecznych. Pierwszy okres późnej epoki brązu, faza Wilburton, powinna być widziana jako pokłosie tego kryzysu, z odmienną gospodarką, wyłaniającymi się centralnymi osiedlami o specjalnym statusie, odmienny- mi wierzeniami i rytuałem, rozwijającymi się aż do schyłku epoki brązu.

3. Sytuacja kulturowa w późnej epoce brązu na terenie Anglii

Niewielka liczba osad, ubogi inwentarz ceramiczny i niemal zupełny brak pochówków znanych z późnej epoki brązu na obszarze Anglii nie pozwalają na wydzielenie tu jednostek kulturowych. Jedyną obszerną kategorią materiału są zabytki brązowe, na podstawie których wydziela się wiele tradycji metalurgicznych.

W pierwszej fazie późnej epoki brązu w południowej Anglii wyróżnia się tradycję Wilburton (Savory 1958, 60; Burgess 1968b, 9–17; Burgess 1974, 207–209), związa- ną silnie z tradycją Saint-Brieuc-des-Iffs z północno-zachodniej Francji. Charaktery-

(6)

stycznymi typami zabytków metalowych są miecze typu Wilburton w wielu wariantach (ryc. 4:1–4), długie języczkowate trzewiki (ryc. 4:5), rurowate toki (ryc. 4:12), późne siekierki z piętką (ryc. 4:15), wczesne siekierki z tulejką z wielokrotnie profi lowanym kołnierzem typu Wilburton (ryc. 4:13), jak również z łukowatymi wcięciami w bokach – typu Ulleskelf (ryc. 4:14) oraz cała gama grotów broni drzewcowej, zwłaszcza o pustym liściu i z półksiężycowatymi otworami (ryc. 4:6–11) (Burgess 1968b, 36–37). W Anglii północnej natomiast rozwijała się tradycja Wallington (Burgess 1968a, 25–29; Burgess 1968b, 10–17), zakorzeniona silnie jeszcze w metalurgii środkowobrązowej, dla której charakterystyczne są późne typy rapierów (grupy IV z głownią o spłaszczonym przekro- ju poprzecznym, ryc. 3:5), groty o osłoniętych otworach (ryc. 3:6) i z uszkami u podstawy liścia (ryc. 3:7), siekierki z piętką (ryc. 3:1), a także wczesne siekierki z tulejką i płaskim kołnierzem typu Wallington (ryc. 3:2) i kołnierzem profi lowanym typu Ful- ford (ryc. 3:3) (Burgess 1968b, 37–38).

W fazie Ewart Park wyróżniają się wyraźnie trzy strefy: południowo-wschodnia, północna i zachodnia. W zachodniej Anglii rozwija się tradycja Broadward (Burgess 1968b, 17–26; Burgess, Coombs, Davies 1972, 211–235), charakteryzująca się wystę- powaniem skarbów zdominowanych przez różne typy grotów broni drzewcowej (ryc.

5:1–11), a zwłaszcza typowe dla niej groty z zadziorami (ryc. 5:1–4). Wykształciła się ona na gruncie tradycji Wilburton i przy udziale typów charakterystycznych jeszcze dla fazy Penard (Burgess, Coombs, Davies 1972, 222–226), obecne są również wpływy tradycji Carp’s Tongue i Heathery Burn.

Południowo-wschodnia część Anglii zdominowana była przez wywodzącą się z obszarów północnej i zachodniej Francji tradycję Carp’s Tongue (Briard 1965, 31–

–46; Briard 1998, 230–232), nazwaną tak od charakterystycznego typu miecza z tzw.

językiem karpia (ang. carp’s tongue, fr. langue de carp; ryc. 6:1). Charakterystyczne są dla niej torebkowate trzewiki (ryc. 6:7), różne typy noży, zwłaszcza z tuleją typu Thorndon (ryc. 6:17), i noże o wygiętym tylcu (ryc. 6:19), tzw. obiekty trąbkowate (ryc.

6:22) i łódkowate (ryc. 6:23), siekierki z górnymi skrzydełkami (ryc. 6:8), jak również rozmaite odmiany siekierek typu południowo-wschodniego (ryc. 6:9–11) oraz siekierki facetowane typu Meldreth (ryc. 6:12–13), narzędzia (ryc. 6:15–21) i proste groty z tuleją zdobioną ornamentem geometrycznym (ryc. 6:5–6) (Burgess 1968b, 38–39). Zestaw za- bytków tej tradycji po obu stronach kanału La Manche jest niemalże identyczny, przy czym w skarbach francuskich przeważają siekierki ze skrzydełkami oraz obecna jest duża liczba drobnych przedmiotów brązowych, określanych często z języka francuskie- go jako bric-a-brac, czyli „bibeloty”. Charakterystyczny dla Anglii miecz typu Ewart Park (ryc. 6:2–4) występuje w skarbach francuskich wyłącznie w postaci złomu, podobnie jak miecze typu Carp’s Tongue w skarbach angielskich, choć na dużo mniejszą skalę (Burgess 1968b, 39).

W północnej Anglii dominuje tradycja Heathery Burn (Burgess 1968b, 17–26; Bur- gess 1974, 209–214), o repertuarze zabytków metalowych wyraźnie uboższym w po- równaniu z południem. Charakterystyczne są tu przede wszystkim siekierki z tulejką zdobione żeberkami, zwłaszcza typu Yorkshire (ryc. 7:9), niezdobione typu Everthorpe (ryc. 7:10), jak również siekierki facetowane typu Gillespie (ryc. 7:8), posiadające jednak bardziej przysadzistą formę niż smukłe siekierki południowo-wschodnie. Wystę- pują również dość powszechnie narzędzia (ryc. 7:12–15), noże z płytką do rękojeści

(7)

z żeberkiem (ryc. 7:16), groty broni drzewcowej (ryc. 7:4–5) i miecze typu Ewart Park (ryc. 7:1–3) (Burgess 1968b, 39–40).

Z terenu Anglii znany jest również skarb ze Stogursey, Somerset, związany z walij- ską tradycją Llantwit (Burgess 1968b, 19–21; Burgess 1974, 210; McNeil 1973, 51–52), dla której charakterystyczne są siekierki z tulejką typu południowowalijskiego, zdobione trzema zbieżnymi pionowymi żeberkami.

Należy w tym miejscu odnieść się do kultury Deverell-Rimbury, dość powszechnie uważanej za ugrupowanie późnobrązowe, zwłaszcza w archeologii środkowoeuropej- skiej. Kultura Deverell-Rimbury zajmowała tereny południowej Anglii, koncentrując się zwłaszcza w hrabstwach Dorset, Hampshire i Sussex, począwszy od fazy Arreton Down/EBA 2, korelowanej z fazą BrA3 w chronologii środkowoeuropejskiej (Harding 2000, ryc. 1:4) i współczesnej późnym fazom kultury Wessex (Burgess 1974, 214).

Charakterystyczny inwentarz ceramiczny tego ugrupowania stanowiły grubościenne, niestarannie wykonane naczynia jajowate, wiaderkowate i beczułkowate, zdobione li- stwami karbowanymi lub nacinaniem (Burgess 1974, 214). Zmarłych chowano ubo- go wyposażonych, w obrządku ciałopalnym popielnicowym lub rzadziej jamowym, płaskim i podkurhanowym, na dość dużych cmentarzyskach liczących do stu grobów (Burgess 1974, 215–216). Taki obraz kulturowy można jednak prześledzić tylko do schyłku fazy Penard (Burgess 1974, 218; Burgess 1988, 569; Yates 1999, 158). Nowsze badania nad ceramiką (por. Burgess 1988, 569–570) wskazują, iż na stanowiskach datowanych na początki późnej epoki brązu pojawia się masowo zupełnie nowy inwentarz ceramiczny, zwłaszcza w postaci dość cienkościennych misowatych i pucharkowatych naczyń o wyraźnie wyodrębnionych ramionach i wywiniętej na zewnątrz krawędzi wy- lewu, na ogół niezdobionych albo sporadycznie dekorowanych dołkami palcowymi pod lub nad wylewem (Burgess 1988, 569, ryc. 5). Starsze, grubościenne formy, na ogół już niezdobione, mogą jednak przeżywać się sporadycznie w głąb fazy Wilburton (Burgess 1974, 218; Burgess 1988, 569). Wyraźną zmianę widać również w obrządku pogrzebo- wym. Pochówki z ceramiką związaną z kulturą Deverell-Rimbury, o ile wyposażone są w zabytki metalowe, zawierają przedmioty datowane najpóźniej na fazę Penard (Bur- gess 1974, 217). W fazie Wilburton czytelny metodami archeologicznymi obrządek pogrzebowy niemal zupełnie zanika.

Widać więc wyraźnie, iż w świetle nowszych badań nie można mówić o kulturze Deverell-Rimbury w późnej epoce brązu w Anglii. Przy obecnym stanie źródeł ten okres prehistorii angielskiej należy rozpatrywać jedynie w kategoriach tradycji metalurgicznych, przynajmniej do czasu, kiedy stan badań i liczba rozpoznanych osad pozwolą na wydzielenie faktycznych jednostek kulturowych.

4. Analiza typologiczna

Analiza materiału zabytkowego odkrywanego w skarbach późnej epoki brązu na terenie Anglii (ryc. 2) pozwala na podjęcie prób określenia zasięgu terytorialnego poszczegól- nych tradycji metalurgicznych, ich wzajemnych kontaktów oraz chronologii wewnętrz- nej skarbów. W idealnym przypadku w obrębie każdej tradycji metalurgicznej powinna występować kompletna seria skarbów, przedstawiająca przejście od fazy poprzedniej,

(8)

Ryc. 2. Skarby późnej epoki brązu w Anglii z podziałem na tradycje metalurgiczne Abb. 2. Spätbronzezeitliche Schatzfunde in England, nach metallurgischen Traditionen gegliedert

(9)

następnie ewolucję zabytków i technik w trakcie trwania fazy, a wreszcie materiały przejściowe do kolejnej fazy chronologicznej (Northover 1980, 69).

Należy w tym miejscu zauważyć, iż w skarbach angielskich dominują wyraźnie broń i związane z nią akcesoria oraz siekierki i narzędzia, które stanowią łącznie 62,8%

wszystkich przedmiotów brązowych. Kolejną co do wielkości grupą odkrywanych brą- zów są różnego rodzaju odpadki procesu metalurgicznego i półsurowiec, jak choćby czopy i placki odlewnicze, stanowiące aż 32,4%. Ozdoby oraz ich fragmenty odkrywane w skarbach faz Wilburton i Ewart Park na terenie Anglii stanowią natomiast zaledwie 0,6% wszystkich przedmiotów (nieco ponad 60 egzemplarzy), co jest wyraźnym przeci- wieństwem sytuacji znanej z późnej epoki brązu w Europie Środkowej.

W czasie trwania fazy Wilburton, współczesnej fazie HaB1 w chronologii środko- woeuropejskiej, na terenie Anglii rozwijały się dwie tradycje metalurgiczne – Walling- ton i Wilburton.

Zabytki typowe dla tradycji Wallington (ryc. 3) występują wyłącznie w północnej Anglii, tworząc dwie wyraźne koncentracje: południową w południowej części hrabstwa Yorkshire i północną w hrabstwie Northumberland (ryc. 8). Obie koncentracje rozdziela szeroki pas znalezisk luźnych. Powszechnie uważa się, iż tradycja Wallington jest cał- kowicie współczesna tradycji Wilburton z południowej Anglii (Burgess 1968a, 25–29;

1968b, 9–17; 1974, 207–209).

Skład skarbów zachowuje dość wyraźną równowagę pomiędzy bronią i jej elemen- tami, stanowiącymi 45% znalezisk, a występującymi w niewielkiej tylko przewadze sie- kierkami i innymi narzędziami – 51,4%. Za najwcześniejszy w tej grupie należy uznać skarb z Ambleside, zawierający uzbrojenie charakterystyczne dla fazy Penard, jak rów- nież siekierkę przejściową z piętką, typową również dla tego okresu. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w szeregu innych skarbów, których wyposażenie można datować całkowicie w obrębie późnej fazy środkowej epoki brązu. Niemniej jednak istnieje grupa skarbów koncentrujących się zwłaszcza w południowej części zasięgu tradycji Walling- ton, wśród których obok zabytków o rodowodzie środkowobrązowym, jak np. rapiery, groty z uszkami i siekierki przejściowe z piętką, pojawiają się przedmioty charakterystyczne dla początków późnej epoki brązu, jak choćby wczesne typy siekierek z tulejką oraz późne siekierki z piętką. Wprowadzenie metalurgii Wallington w obręb późno- brązowych rozwiązań konstrukcyjnych należy przypisać wpływom tradycji Wilburton, idącym prawdopodobnie dwiema drogami – z Anglii wschodniej i Walii (por. s. 287).

Trudności nastręcza również określenie daty końcowej dla tradycji Wallington. Pewną wskazówką wydaje się obecność w skarbach z Wallington, Haydon Bridge i Danes Dy- kes siekierek „sznurowatych” (ryc. 3:8). Podobny zabytek znany jest ze skarbu tradycji Wilburton z Guilsfi eld, zawierającego już niektóre elementy charakterystyczne dla fazy Ewart Park. W skarbie z Churwell-Beeston, obok późnej siekierki z piętką, wystąpił grot broni drzewcowej z tuleją zdobioną w konwencji przypominającej ornamentykę znaną z Isleham. Można więc przypuszczać, choć brak na to bezpośrednich dowodów, iż metalurgia tradycji Wallington – podtrzymująca rozwiązania wywodzące się ze środkowej epoki brązu, poszerzone w niewielkim stopniu o zasób form charakterystycznych dla późnej epoki brązu – przetrwała do schyłku fazy Wilburton.

Zabytki charakterystyczne dla tradycji Wilburton (ryc. 4) koncentrują się w trzech wyraźnych grupach (ryc. 8): we wschodniej Anglii w hrabstwie Cambridgeshire, w do-

(10)

Ryc. 3. Zabytki charakterystyczne dla tradycji Wallington: 1. Siekierka z piętką przejściowa, 2. Sie- kierka typ Wallington, 3. Siekierka typ Fulford, 4. Dłuto z kolcem do rękojeści, 5. Rapier grupa IV, 6. Grot z osłoniętymi otworami, 7. Grot z uszkami u podstawy liścia, 8. Siekierka „sznurowata”, 9. Grot z pojedynczym uszkiem, 10. Bransoleta. (1–6, 10. Wallington; 4. Doncaster; 7. Shelf; 8. Hay-

don Bridge; 9. Snape; za: Burgess 1968a, ryc. 7; Burgess 1968b, ryc. 11)

(11)

Abb. 3. Für die Wallington-Tradition charakteristische Funde: 1. Beil mit Übergangsabsatz, 2. Beil vom Typ Wallington, 3. Beil vom Typ Fulford, 4. Meissel mit Griffdorn, 5. Rapier Gruppe IV, 6. Lan- zenspitze mit freigelegten Öffnungen, 7. Pfeile mit Ösen am Blattansatz, 8. „Schnur”-Beil, 9. Spitze mit Einzelöse, 10. Armring (1–6, 10. Wallington; 4. Doncaster; 7. Shelf; 8. Haydon Bridge; 9. Snape;

nach: Burgess 1968a, Abb. 7; Burgess 1968b, Abb. 11)

linie środkowej i dolnej Tamizy oraz w Hampshire. Istotny jest również skarb z Guils- fi eld, znajdujący się w hrabstwie Powys na terenie Walii, przy granicy z Anglią. Po- nadto rozproszona grupa niewielkich skarbów z materiałem Wilburton występuje we wschodniej części hrabstwa Lincolnshire oraz w Yorkshire, w północnej Anglii. Skarby zdominowane są przez obecność broni i jej elementów, zwłaszcza grotów broni drzewcowej, stanowiącej aż 48,1% wszystkich zabytków, podczas gdy siekierki i narzędzia to zaledwie 4,3%.

Próbując określić sekwencję chronologiczną skarbów tradycji Wilburton, za stosunkowo wczesny w obrębie pierwszej fazy późnej epoki brązu należy uznać skarb z An- dover. Zawiera on wyłącznie broń lub elementy z nią związane, takie jak trzewiki i toki, w formie fragmentarycznej, stanowiąc niewielki skarb złomu. Wszystkie zabytki są typowe lub powszechne dla tradycji Wilburton, lecz najlepszą wskazówkę dla datowania stanowią miecze typu Wilburton, wariantu A (ryc. 4:1), uznawane za najwcześniejsze w sekwencji rozwojowej tego rodzaju broni (Burgess, Colquhoun 1988, 42–43). Brak jednak w tym depozycie materiału charakterystycznego dla poprzedniej fazy Penard, którego obecności należałoby się spodziewać w zespole z pogranicza dwóch faz chronologicznych. O taką pozycję chronologiczną można podejrzewać skarb z Nettleham, któ- ry obok zabytków typowych dla tradycji Wilburton zawiera grot z uszkami u podstawy liścia. Interpretację tego zespołu utrudnia jednak jego północna lokalizacja na terenie Lincolnshire. Może ona wskazywać na związek tego skarbu raczej z tradycją Walling- ton, w której obecne były jeszcze rozwiązania środkowobrązowe. Wczesny miecz wariantu A znany jest również ze skarbu z Ugley, jednakże wystąpiły tam również brzy- twy, dla których najbliższe analogie znajdują się w skarbie z Isleham. Problematyczne jest także odkrycie z Dainton w Devon (Needham 1980), gdzie badania wykopaliskowe dostarczyły znacznej liczby fragmentów form glinianych do wyrobu mieczy prawdopodobnie typu Wilburton, toków rurowatych, grotów z półksiężycowatymi otworami, lecz również grotów z uszkami u podstawy liścia. Ponieważ stanowisko to znajduje się w znacznej odległości od koncentracji skarbów Wilburton, możliwe, iż mamy tu do czynienia ze zjawiskiem obecnym w tradycji Wallington – przeżywaniem się starszej metalurgii i wprowadzeniem nowych rozwiązań dopiero pod wpływem oddziaływań metalurgii Wilburton. Co ciekawe, wydaje się, że większość skarbów tradycji Wilburton koncentruje się u schyłku fazy. Przede wszystkim na podstawie typologii mieczy za póź- ne należy uznać skarby z Wicken Fen, Guilsfi eld, Wilburton i Isleham. Późną pozycję chronologiczną ma zapewne również skarb ze Sturry, zawierający wczesne typy siekierek z górnymi skrzydełkami. Prawdopodobnie najpóźniejszym skarbem, przejściowym do kolejnej fazy chronologicznej, jest Blackmoor, w którym wystąpiły wczesne warianty mieczy typu Ewart Park, krótkie trzewiki oraz toki z dyskowatą stopką. Podobny charakter ma także niewielki skarb z Houghton.

(12)

(13)

Dość interesująco przedstawia się również północna grupa skarbów związanych z tradycją Wilburton. W skarbach z River Ribble i Ulleskelf, obok zabytków typowych dla tradycji Wilburton, wystąpiły siekierki typu Fulford (ryc. 3:3), znane m.in. ze skarbu z Wallington. Ponadto we wspominanym już skarbie z Nettleham znaleziony został grot z uszkami u podstawy liścia, również charakterystyczny dla zespołów Wallington.

Mamy więc do czynienia z powstaniem strefy przemieszania wpływów obu tradycji metalurgicznych, przy czym wydaje się, że impuls wyszedł ze strony tradycji Wilbu- rton. Do kontaktów dojść mogło dwiema drogami. Pierwszą z nich można prześledzić na podstawie rozmieszczenia występowania siekierek z wcięciami poniżej tulei, zalicza- nych do typu Ulleskelf. Wydaje się, iż obszarem macierzystym była wschodnia Anglia, a dokładniej hrabstwo Cambridgeshire, gdzie siekierki typu Ulleskelf wystąpiły w skarbach z Isleham i Wilburton, skąd prawdopodobnie doszło do ich przemieszczenia na północ wzdłuż rzeki Great Ouse do zatoki The Wash, a następnie w górę rzeki Witham do Lincolshire, gdzie pojawiają się w skarbie z Nettleham, oraz wzdłuż dolin rzek Trent i Humber do Yorkshire (skarb z Ulleskelf) – aż do Lancashire (River Ribble). Możliwe również, że do pewnych kontaktów doszło poprzez Walię, o czym może świadczyć wy- stępowanie siekierek późnych z piętką typu Great Orme (ryc. 4:15) w skarbach z Guils- fi eld i River Ribble. Chronologia wspomnianych skarbów tradycji Wilburton świadczy, iż do kontaktów owych doszło późno, być może już u schyłku fazy Wilburton, czego jaskrawym dowodem jest współwystępowanie z siekierką typu Wilburton w skarbie z Lowthorpe siekierki typu Everthorpe, charakterystycznej dla fazy Ewart Park. Kontak- ty pomiędzy oboma ugrupowaniami wydają się zdecydowanie jednostronne, a impuls do nich wyszedł ze strony tradycji Wilburton.

Z powyższych rozważań wyłania się ciekawy obraz kulturowy początków późnej epoki brązu na terenie Anglii. Metalurgia tradycji Wilburton pojawia się nagle, zajmując wyizolowane obszary (ryc. 3), od razu z szeroką gamą rozwiniętych typów zabytków, przede wszystkim broni. Wskazuje to na obcy i intruzyjny charakter tego ugrupowania, a wrażenie to pogłębia jeszcze bardziej niemalże zupełny brak kontaktów z lokalną tra- dycją metalurgiczną. Możliwe, że w wyniku kryzysu ekologicznego, załamania populacji i koncentracji osadnictwa w dolinach rzecznych, u schyłku II tysiąclecia BC doszło

Ryc. 4. Zabytki charakterystyczne dla tradycji Wilburton: 1. Miecz typ Wilburton A, 2. Miecz typ Wil- burton B, 3. Miecz typ Saint Nazaire, 4. Miecz typ Wilburton G, 5. Długi trzewik języczkowaty, 6. Grot z półksiężycowatymi otworami, 7. Grot o stopniowanym liściu, 8. Grot krępy, 9, 11. Grot o pustym liściu, 10. Grot z żeberkami po obu stronach tulei, 12. Długi tok rurowaty, 13. Siekierka typ Wilburton, 14. Siekierka typ Ulleskelf, 15. Siekierka z piętką późna, 16. Złom płytkowy (1, 5–11, 13–14. Wilbu- rton; 2–4. Isleham; 12, 16. Guilsfi eld; 15. River Ribble; za: Burgess, Colquhoun 1988, tabl. 145–153;

Savory 1966, ryc. 4, 7; Burgess 1968a, ryc. 21.2)

Abb. 4. Für die Wilburton-Tradition charakteristische Funde: 1. Schwert vom Typ Wilburton A, 2. Schwert vom Typ Wilburton B, 3. Schwert vom Typ Saint Nazaire, 4. Schwert vom Typ Wilbur- ton G, 5. Langes zungeförmiges Ortband, 6. Lanzenspitze mit halbmondförmigen Öffnungen, 7. Lan- zenspitze mit stufenförmigem Blatt, 8. Kurze und breite Lanzenspitze, 9, 11. Lanzenspitze mit hohlem Blatt, 10. Auf beiden Tüllenseiten gerippte Lanzenspitze, 12. Langer röhrenförmiger Lanzenschuh, 13. Beil vom Typ Wilburton, 14. Beil vom Typ Ulleskelf, 15. Absatzbeil, 16. Plattenschrott (1, 5–11, 13–14. Wilburton; 2–4. Isleham; 12, 16. Guilsfi eld; 15. River Ribble; nach: Burgess & Colquhoun

1988, Taf. 145–153; Savory 1966, Abb. 4, 7; Burgess 1968a, Abb. 21.2)

(14)

do zasiedlenia powstałej pustki osadniczej przez grupy ludności z terenu północnej, a zwłaszcza północno-wschodniej Francji, wypieranej przez ludność kultur pól popiel- nicowych (Burgess 1988, 570). Pojawienie się nowych grup ludności mogło stanowić bodziec do rozwinięcia nowej metalurgii na podstawie rozwiązań ze schyłku fazy Pe- nard. Za przykład może tu służyć obecność w uważanym za wczesny skarbie z Saint- -Brieuc-des-Iffs prostych, niezdobionych, długich trzewików języczkowatych o prostej krawędzi otworu (Northover 1980, 71), które mogły zainspirować bardziej rozwinięte formy angielskie o łukowato wyciętym otworze, zdobione żeberkami. Podobnie, już najwcześniejsze typologicznie formy mieczy typu Wilburton (wariant B, ryc. 4:2) wy- kazują obecność silnych wpływów francuskich. Co więcej, na bliskie związki z Francją wskazywać może rozmieszczenie najwcześniejszej metalurgii Wilburton w pobliżu południowego wybrzeża Anglii, w Hampshire i w dolinie dolnej Tamizy, czyli obszarach najłatwiej dostępnych z kontynentu, jak również o dużym znaczeniu strategicz- nym i handlowym. W takim kontekście nie dziwiłby wyizolowany charakter tradycji Wilburton, otoczonej przez wrogo nastawione grupy lokalnej ludności kultywującej starsze, środkowobrązowe tradycje metalurgiczne i z pewnych względów odrzucającej nowe rozwiązania technologiczne. Wnioski takie wspierają ponadto wyniki analiz metalurgicznych (por. s. 310). Dość zagadkowo przedstawia się również koniec tradycji Wilburton. U schyłku pierwszej fazy późnej epoki brązu dochodzi do dość gwałtowne- go deponowania znacznej ilości materiału na głównych obszarach tradycji Wilburton oraz wyraźnego przesunięcia zasięgu jej metalurgii (a być może migracji ludności?) na północ, widocznej zarówno w obecności skarbów takich jak Thirsk czy Lowthorpe, jak również głównie północnego zasięgu występowania najbardziej rozwiniętych typologicznie mieczy wariantu G (ryc. 4:4) (Burgess, Colquhoun 1988, 52), które wykazują wiele cech charakterystycznych dla mieczy typu Ewart Park. Możliwe, iż zjawisko to tłumaczyć należy pojawieniem się w południowo-wschodniej Anglii skarbów związa- nych z tradycją Carp’s Tongue.

W północnej Anglii początek późnej epoki brązu miał zapewne mniej dramatyczny przebieg. Rozmieszczenie skarbów tradycji Wallington wskazuje, iż tutaj również do- szło do koncentracji osadnictwa w dolinach rzecznych. Wywołana tym faktem izolacja wspierała przeżywanie się starej metalurgii charakterystycznej dla fazy Penard, aż do pojawienia się u schyłku pierwszej fazy późnej epoki brązu wpływów tradycji Wilbur- ton. Prawdopodobnie na tym gruncie wykształciła się tradycja Heathery Burn, o czym może świadczyć rodowód charakterystycznych dla tego ugrupowania mieczy typu Ewart Park, wywodzących się od późnych form mieczy typu Wilburton (Burgess, Colquhoun 1988, 68). W jej genezie duże znaczenie miało jednak także powstanie, w południowej Anglii, tradycji Carp’s Tongue.

W czasie trwania fazy Ewart Park, współczesnej fazom HaB2–HaB3 w chronologii środkowoeuropejskiej, na terenie Anglii rozwijały się trzy tradycje metalurgiczne:

Broadward, Carp’s Tongue i Heathery Burn.

Zabytki charakterystyczne dla tradycji Broadward (ryc. 5) występują łukiem wzdłuż doliny Tamizy poprzez pogranicze walijsko-angielskie, aż po Yorkshire (ryc. 9). Znale- ziska ze Szkocji (Peelhill, West of Scotland), Walii (Pant-y-Maen) i Kornwalii (Bloody Pool) uznać należy za odgałęzienia głównych kierunków dystrybucji metalurgii Broad- ward. Wyróżniają się dwie koncentracje materiału: w dolinach rzek Tamizy i Kennet,

(15)

gdzie obok skarbów występuje wiele znalezisk luźnych, wraz z południowym odga- łęzieniem w Hampshire, oraz na pograniczu walijsko-angielskim, w dorzeczu rzeki Severn, zwłaszcza w Shropshire. Skarby tradycji Broadward zdominowane są przez obecność stanowiącej aż 88,1% wszystkich zabytków broni, zwłaszcza grotów broni drzewcowej (67,2%), w tym charakterystycznych grotów z zadziorami. Zarówno fakt zdominowania przez broń, jak i przejęcie znacznej części repertuaru zabytków świad- czy o bliskim pokrewieństwie tradycji Broadward i Wilburton. Jednakże całkowity brak grotów z zadziorami nawet w najpóźniejszych skarbach Wilburton sugeruje, że obie tradycje nie zazębiały się chronologicznie, lecz tradycja Broadward jest naturalnym, kolejnym etapem rozwoju tendencji zapoczątkowanych przez znaleziska typu Wilbur- ton, przy silnym wpływie ze strony starszej metalurgii (Burgess, Coombs, Davies 1972, 225). Uważa się, iż do rozwoju grotów z zadziorami doszło w dolinie Tamizy (Burgess, Coombs, Davies 1972, 225), skąd następnie rozprzestrzeniły się na zachód i północ opisaną powyżej drogą, co częściowo potwierdzałaby sugerowana poniżej sekwencja chronologiczna skarbów.

Skarby tradycji Broadward nie dostarczają zbyt wielu informacji, które mogłyby posłużyć do określenia wewnętrznej chronologii tej grupy znalezisk. Jedynie przy za- łożeniu, iż rozwój typologiczny grotów z zadziorami odzwierciedla również zmiany chronologiczne, można dojść do pewnych wniosków. Za najwcześniejsze należałoby więc uznać skarby z Ashley, Bishop’s Castle i Bloody Pool, w których wystąpiły groty z zadziorami typu I (ryc. 5:1), co sugeruje także obecność w skarbie z Ashley najwcześ- niejszego wariantu mieczy Ewart Park. O wczesną datę podejrzewać można również skarb z Pant-y-Maen, w którym wystąpiły groty krępe, obecne już w przejściowym skarbie z Blackmoor. Za najpóźniejsze uznać z kolei można skarby z Broadward i Thames Street, zawierające groty typu III (ryc. 5:3). Niemniej problematyczne jest określenie, jak długo tradycja Broadward przetrwała w głąb fazy Ewart Park. W skarbach występu- ją jedynie miecze typu Ewart Park w swoich wczesnych odmianach (stopień 1 i 2), co sugerowałoby, iż jej koniec nastąpił około połowy tego okresu, choć niektórzy badacze uważają, że mogła ona dotrwać aż do wprowadzenia żelaza w fazie Llynfawr (Burgess, Coombs, Davies 1972, 235). Pewnych wskazówek dostarczają, datowane wyłącznie na fazę Ewart Park, siekierki typu Sompting, wariantu Roseberry Topping (ryc. 6:14), bę- dące najprawdopodobniej wcześniejszym stadium rozwoju właściwego typu Sompting, związanego już z wpływami halsztackimi fazy Llynfawr (Burgess, Schmidt 1981, 244, 246). Tak więc za długą chronologią tradycji Broadward przemawiać może pośrednio obecność fragmentu grotu typu II (ryc. 5:2) wraz z siekierką typu Sompting wariant Roseberry Topping, w skarbie tradycji Carp’s Tongue z Carleton Rode – jednakże moż- liwe, iż mamy tu do czynienia z okazami antykwarycznymi.

Zestaw zabytków w skarbach tradycji Broadward wskazuje na kontakty zarówno z tradycją Carp’s Tongue, jak i Heathery Burn. Za kontaktami z tradycją Heathery Burn przemawia obecność w skarbie z Kirk Deighton siekierki typu Everthorpe, a w Broad- ness – noża z płytką do rękojeści z żeberkiem. Obecność w skarbie z Yattendon fragmentu miecza typu Carp’s Tongue oraz obiektu trąbkowatego w Broadward wskazuje jasno na kontakty z metalurgią Carp’s Tongue. Świadczą o tym ponadto fragmenty gro- tów z zadziorami w części skarbów tej tradycji, które wystąpiły również w depozycie ze Stogursey, związanym z walijską tradycją metalurgiczną Llantwit.

(16)

Ryc. 5. Zabytki charakterystyczne dla tradycji Broadward: 1. Grot z zadziorami typ I, 2. Grot z zadziorami typ II, 3. Grot z zadziorami typ III, 4. Grot z zadziorami typ IV, 5. Grot z żeberkami po obu stronach tulei, 6. Grot prosty o liściu ostrołukowym, 7. Grot o pustym eliptycznym liściu, 8. Grot prosty o lancetowatym liściu, 9. Grot prosty o eliptycznym liściu, 10. Grot o płomienistym liściu, 11. Prosty grot o zdobionym liściu, 12–13. Miecz typ Ewart Park, 14. Tok rurowaty, 15–16. Drobny trzewik ję- zyczkowaty (1. Bloody Pool; 2, 5–10, 14, 16. Broadness; 3, 11–13, 15. Broadward; 4. Hatfi eld Broad

Oak; za: Burgess, Coombs, Davies 1972, ryc. 4–14, 22; Davies 1979, tabl. 8. 1–5)

(17)

Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na dość nietypową formę grotów z zadziorami, charakterystycznych dla tradycji Broadward. Zadziory tych grotów nie mogły speł- niać swojej funkcji, to znaczy uniemożliwiania wyrwania wbitej broni. Ze względu na znaczną długość i szerokość tej broni konieczne byłoby niezwykle silne pchnięcie, aby doszło do penetracji poza zadziory. Ponadto uniemożliwiałby ją szeroki wystający nit, umieszczony tuż poniżej zadziorów. Co więcej, sam kształt grotów z zadziorami, a przynajmniej typów II i III (ryc. 5:2–3), nie nadaje się do głębokiej penetracji ze względu na dużą szerokość liścia o równoległych bokach i szerokim wierzchołku, a zarazem bardzo małą grubość ścianek odlewu (Burgess, Coombsm, Davies 1972, 226). Tuleja jest bardzo krótka jak na groty o takich rozmiarach, a w wielu przypadkach jej poszerzone przedłużenie w liściu zapełnione było nieusuniętymi pozostałościami glinianego rdzenia odlewniczego (Burgess, Coombs, Davies 1972, 227). Sugestia, iż groty takie mogły być używane na zasadzie rzymskiego pilum – czyli jak przymocowany rzemieniami brązo- wy grot, który przy wbiciu w skórzaną lub drewnianą tarczę przeciwnika miałby oddzie- lać się od drewnianego drzewca, połączonego dalej rzemieniami, i przeciążałby tarczę, uniemożliwiając jej dalsze wykorzystanie (Barlett, Hawkes 1965, 372) – nie wydaje się wiarygodna. Przemawiają za tym badania Colesa, wykazujące, iż skórzane tarcze mog- ły wytrzymywać wiele silnych cięć specjalnie ostrzonym brązowym mieczem (Coles 1966–1967, 19). Możliwe więc, iż groty z zadziorami pełniły funkcję dekoracyjną i pa- radną, podobnie jak brązowe tarcze (Coles 1962, 185). Nie można również wykluczyć i takiej możliwości, że miały one znaczenie rytualne lub wotywne (Burgess, Coombs, Davies 1972, 228), za czym przemawiałby fakt odkrywania grotów z zadziorami niemal wyłącznie w kontekście związanym ze środowiskiem wodnym.

Skarby zabytków charakterystycznych dla tradycji Carp’s Tongue (ryc. 6) występują na terenie południowo-wschodniej Anglii, wykazując wiele koncentracji w dolinie środ- kowej i dolnej Tamizy, w centralnej części Anglii wschodniej na pograniczu hrabstw Cambridgeshire Norfolk i Suffolk, w północno-wschodnim Norfolk, w południowo- -wschodnim Suffolk, na północno-wschodnim wybrzeżu Kent oraz na wybrzeżu obu hrabstw Sussex (ryc. 9). Ponadto w południowym Dorset i dorzeczu rzek Avon oraz Stour występuje rozproszona grupa znalezisk luźnych. Pojedyncze skarby i znaleziska luźne sięgają również w kierunku północno-zachodnim. W składzie skarbów tradycji Carp’s Tongue dominują siekierki i narzędzia stanowiące 58,6% wszystkich zabytków.

Broń oraz jej elementy występują rzadko (16,5%), niemal wyłącznie w postaci złomu, zwłaszcza w przypadku mieczy; kompletne groty broni drzewcowej pojawiają się nieco częściej. Brytyjska odmiana tradycji Carp’s Tongue wykształciła się pod wpływem

Abb. 5. Für die Broadward-Tradition charakteristische Funde: 1. Speerspitze mit Widerhaken vom Typ I, 2. Speerspitze mit Widerhaken vom Typ II, 3. Speerspitze mit Widerhaken vom Typ III, 4. Speer- spitze mit Widerhaken IV, 5. Auf beiden Tüllenseiten gerippte Speerspitze, 6. Gerade Speerspitze mit spitzbogenförmigem Blatt, 7. Speerspitze mit hohlem elliptischem Blatt, 8. Gerade Speerspitze mit lan- zettförmigem Blatt, 9. Gerade Speerspitze mit elliptischem Blatt, 10. Speerspitze mit feuerstrahlförmi- gem Blatt, 11. Gerade Speerspitze mit verziertem Blatt, 12–13. Schwert vom Typ Ewart Park, 14. Röh- renförmiger Lanzenschuh, 15–16. Kleiner zungenförmiger Lanzenschuh (1. Bloody Pool; 2, 5–10, 14, 16. Broadness; 3, 11–13, 15. Broadward; 4. Hatfi eld Broad Oak; nach: Burgess&Coombs&Davies

1972, Abb. 4–14, 22; Davies 1979, Taf. 8.1–5)

(18)

(19)

francuskiej tradycji metalurgicznej, która w okresie Bronze Final IIIb zastąpiła metalur- gię Saint-Briuc-des-Iffs (Burgess 1968b, 17; Harding 2000, 15, ryc. 1:4). W metalurgii widoczny jest bardzo bliski związek tradycji Carp’s Tongue po obu stronach kanału La Manche (Burgess 1968b, 17), choć istnieją pewne regionalne różnice, np. skarby francuskie zawierają większą liczbą siekierek z górnymi skrzydełkami oraz znaczny odsetek drobnych przedmiotów brązowych, podczas gdy w skarbach angielskich dominują różne typy siekierek z tulejką (Burgess 1968b, 38–39).

Niezwykle trudno ustalić wewnętrzną sekwencję chronologiczną skarbów tradycji Carp’s Tongue na terenie Anglii. Przeważająca liczba zabytków pozwala jedynie na ogólne ich datowanie w obrębie fazy Ewart Park. Nieco bardziej szczegółowych wska- zówek udziela występowanie pewnych typów mieczy i siekierek z tulejką. Niestety, miecze typu Ewart Park znajdują się w skarbach tradycji Carp’s Tongue niemal wy- łącznie w postaci złomu, niepozwalającego na określenie przynależności do poszcze- gólnych stopni typologiczno-chronologicznych. Wyjątkiem jest tutaj fragment miecza stopnia 4 ze skarbu z Bexley Heath (ryc. 6:3), który poprzez szereg nawiązań do mieczy typu Gündlingen wskazuje na depozycję już u schyłku fazy Ewart Park. Jako stosunkowo wczesne można natomiast traktować skarby z Isle of Harty, Wilmington i Rayne, w których wystąpiły siekierki, uznawanego za wczesny w obrębie fazy Ewart Park typu południowo-wschodniego, wariantu Isle of Harty (ryc. 6:9) (Burgess, Schmidt 1981, 216–217) oraz skarb z Worthing, w którym obecne są również późne siekierki z piętką.

Siekierki owych typów pojawiają się jeszcze w kilku innych skarbach, jednakże współ- występują w nich z niewątpliwie późnymi formami, stąd stanowią w tych przypadkach jedynie terminus post quem. Co ciekawe, w większości skarbów tradycji Carp’s Tongue występują siekierki typu Sompting, wariantu Roseberry Topping (ryc. 6:14), pokrewne-

Ryc. 6. Zabytki charakterystyczne dla tradycji Carp’s Tongue: 1. Miecz typ Carp’s Tongue, 2. Miecz typ Ewart Park stopień 2, 3. Miecz typ Ewart Park, stopień 4, 4. Miecz typ Ewart Park stopień 3, 5–6. Groty proste zdobione, 7. Trzewik łódkowaty, 8. Siekierka z górnymi skrzydełkami, 9–11. Sie- kierki typ południowo-wschodni, 12–13. Siekierki typ Meldreth, 14. Siekierka typ Sompting wariant Roseberry Topping, 15–16. Dłuta z kolcem, 17. Nóż typ Thorndon, 18. Szydło, 19. Nóż z wygiętym tylcem, 20. Dłuto wklęsłe, 21. Młotek, 22. Obiekt trąbkowaty, 23. Obiekt łódkowaty, 24. Blacha zdo- biona, 25. Płytka zębata, 26. Brązowa forma do siekierek typ południowo-wschodni (1. Rz. Tamiza;

2, 5–6, 22–25. Watford; 3. Bexley Heath; 4, 12–14. Meldreth; 8–11. Worthing; 7, 15–16, 19. Eaton;

17, 20–21. Thorndon; 26. Isle of Harty; za: Burgess, Colquhoun 1988, tabl. 99; Coombs 1979, tabl.

11.1–6; Britton 1960: GB. 53; Hawkes, Smith 1955: GB. 11, GB. 13; BAMNCM 1966, ryc. 59–86;

Smith 1956: GB. 18)

Abb. 6. Für die Carp’s Tongue-Tradition charakteristische Funde: 1. Schwert vom Typ Carp’s Tongue, 2. Schwert vom Typ Ewart Park Stufe 2, 3. Schwert vom Typ Ewart park, Stufe 4, 4. Schwert vom Typ Ewart Park Stufe 3, 5–6. Gerade verzierte Lanzenspitzen, 7. Bootsförmiges Ortband, 8. Beil mit oberständigen Lappen, 9–11. Beil vom südöstlichen Typ, 12–13. Beile vom Typ Meldreth, 14. Beil vom Typ Sompting Var. Roseberry Topping, 15–16. Meißel mit Dorn, 17. Messer vom Typ Thorndon, 18. Pfriem, 19. Messer mit geschwungenem Rücken, 20. Konkaver Meißel, 21. Hammer, 22. Trompe- tenförmiger Gegenstand, 23. Bootsförmiger Gegenstand, 24. Verzierter Blech, 25. Gezähnte Platte, 26.

Bronzene Gußform für die Beile vom südöstlichen Typ (1. Themse; 2, 5–6, 22–25. Watford; 3. Bex- ley Heath; 4, 12–14. Meldreth; 8–11. Worthing; 7, 15–16, 19. Eaton; 17, 20–21. Thorndon; 26. Isle of Harty; za: Burgess&Colquhoun 1988, Taf. 99; Coombs 1979, Taf. 11.1–6; Britton 1960: GB. 53;

Hawkes&Smith 1955: GB. 11, GB. 13; BAMNCM 1966, Abb. 59–86; Smith 1956: GB. 18)

(20)

go siekierkom właściwego typu Sompting, charakterystycznego już dla fazy Llynfawr.

Wskazywałoby to, iż do depozycji zdecydowanej większości materiału Carp’s Tongue doszło u samego schyłku fazy Ewart Park. Możliwe, że zjawisko to reprezentuje proces masowego porzucania zasobów brązu, którego znaczne ilości stały się zbędne w obliczu gwałtownego rozprzestrzenienia się żelaza (Burgess, Coombs 1979, v).

Wiele skarbów tradycji Carp’s Tongue wskazuje na dość intensywne kontakty z tradycją Heathery Burn z północnej Anglii, wyrażające się w występowaniu charakterystycznych typów siekierek, jak Yorkshire, Everthorpe i Gillespie. Do kontaktów dochodziło głównie na terenie Anglii wschodniej, wyraźnych zwłaszcza na pograniczu hrabstw Cambridgeshire i Suffolk, oraz na wschodnim wybrzeżu hrabstw Norfolk i Suf- folk, gdzie skarby obu tradycji występują obok siebie. Obszar ten stanowił strefę przemieszania kulturowego, oczywiście jedynie w ograniczonym rozumieniu, odnoszącym się do zjawisk związanych z metalurgią. W skarbie ze Stogursey odkryto fragmenty mieczy typu Carp’s Tongue oraz noży z tuleją typu Thorndon, wskazujących na kontakty z walijską tradycją Llantwit. Dwukierunkowość tych powiązań potwierdzają znaleziska siekierek typu południowowalijskiego w wielu skarbach tradycji Carp’s Tongue. Kon- takty z tradycją Broadward omówione zostały powyżej.

Skarby oraz znaleziska luźne tradycji Heathery Burn (ryc. 7) występują na terenie pół- nocnej Anglii, grupując się wyraźnie w pobliżu wybrzeża Morza Północnego. Rysują się cztery koncentracje znalezisk: w hrabstwie Northumberland, w Yorkshire, w Lincolshire oraz na terenie Anglii wschodniej w hrabstwach Norfolk i północnym Suffolk (ryc. 9).

Ponadto rozproszona grupa skarbów tradycji Heathery Burn występuje w Cumbrii. Naj- bardziej na południe wysuniętym skarbem tej tradycji jest zespół z Marden w hrabstwie Kent. Związek tego skarbu z tradycją Heathery Burn jest jednak niepewny, gdyż jedynym zabytkiem wskazującym na taką przynależność jest nóż z płytką do rękojeści z żeber- kiem; pozostałe zabytki mogą występować również w skarbach tradycji Carp’s Tongue.

Ryc. 7. Zabytki charakterystyczne dla tradycji Heathery Burn: 1. Miecz typ Ewart Park stopień 1, 2. Miecz typ Ewart Park stopień 2, 3. Miecz Ewart Park stopień 3, 4. Grot prosty, 5. Grot z półksiężyco- watymi otworami i żeberkami, 6. Krótki trzewik języczkowaty, 7. Tok z dyskowatą stopką, 8. Siekier- ka typ Gillespie, 9. Siekierka typ Yorkshire, 10. Siekierka typ Everthorpe, 11. Siekierka typ Sompting wariant Roseberry Topping, 12. Młotek, 13. Dłuto gniazdowe, 14. Dłuto wklęsłe, 15. Sierp z tuleją, 16. Nóż z płytką do rękojeści z żeberkiem (1. Dalton-in-Furness; 2–3. Marston St. Lawrence; 4, 16.

Winmarleigh; 5. Stogursey; 8–9. Guide Post; 10. Everthorpe; 11–15. Roseberry Topping; za: Burgess, Colquhoun 1988, tabl. 173.A; Hawkes, Smith 1955: GB. 12; Burgess, Schmidt 1981, tabl. 148.A, 148.

D, 149.C, 152.D; McNeil 1973, ryc. 5)

Abb. 7. Für die Heathery Burn-Tradition charakteristische Funde: 1. Schwert vom Typ Ewart Park Stufe 1, 2. Schwert vom Typ Ewart Park Stufe 2, 3. Schwert vom Typ Ewart Park Stufe 3, 4. gerade Lanzenspitze, 5. Lanzenspitze mit halbmondförmigen Öffnungen und Rippen, 6. kurzes zungenför- miges Ortband, 7. Lanzenschuh mit scheibenförmiger Ferse, 8. Beil vom Typ Gillespie, 9. Beil vom Typ Yorkshire, 10. Beil vom Typ Everthorpe, 11. Beil vom Typ Sompting Var. Roseberry Topping, 12. Hammer, 13. Nestmeißel, 14. konkaver Meißel, 15. Sichel mit Tülle, 16. Messer mit gerippter Griffplatte (1. Dalton-in-Furness; 2–3. Marston St. Lawrence; 4, 16. Winmarleigh; 5. Stogursey; 8–9.

Guide Post; 10. Everthorpe; 11–15. Roseberry Topping; nach: Burgess&Colquhoun 1988, Taf. 173.

A; Hawkes&Smith 1955: GB. 12; Burgess&Schmidt 1981, Taf. 148.A, 148.D, 149.C, 152.D; McNeil 1973, Abb. 5)

(21)

(22)

Podobnie jak w przypadku tradycji Carp’s Tongue, w skarbach przeważają znaleziska siekierek i narzędzi (60,2%), choć nieco częściej pojawia się broń i jej elementy (23,9%), zwłaszcza miecze, które stosunkowo często są kompletne lub niemal kompletne. Trady- cja Heathery Burn wykształciła się najprawdopodobniej na miejscowym podłożu tradycji Wallington, przy udziale późnych wpływów ze strony tradycji Wilburton (widocznych wyraźnie w sekwencji rozwojowej mieczy typu Ewart Park) oraz wpływów z południo- wo-wschodniej Anglii, objętej przez metalurgię Carp’s Tongue (zwłaszcza charakterystyczne siekierki typu Everthorpe i Yorkshire wydają się północnym odpowiednikiem siekierek typu południowo-wschodniego, zwłaszcza wariantu Worthing, por. Burgess, Schmidt 1981, 218, 237–238).

Podobnie jak w przypadku tradycji Carp’s Tongue, trudno określić wewnętrzną chronologię skarbów tradycji Heathery Burn. Ponownie jedynymi użytecznymi narzę- dziami analizy wydają się typologia mieczy typu Ewart Park oraz obecność późnych siekierek typu Sompting wariant Roseberry Topping. Za najwcześniejsze należy więc uznać skarby zawierające miecze stopnia 1 (ryc. 7:1), tj. zespół z Dalton-in-Furness, Stoke Ferry i Welby. Niewykluczone, iż o wczesnej pozycji chronologicznej świad- czyć może obecność w skarbach z Waterden i Mildenhall krępych grotów broni drzewcowej (ryc. 4:8), znanych z przejściowego skarbu tradycji Wilburton z Blackmoor, w którym wystąpiły również miecze stopnia 2 (ryc. 7:2), pochodzące ze skarbów Ewart Park, Bilton i Tosson. Możliwe jednak, że typ ów miał na północy stosunkowo długą chronologię, ponieważ w skarbach związanych z tradycją Heathery Burn wystąpił tylko jeden miecz stopnia 3 (Marston St. Lawrence, ryc. 7:3), natomiast miecze stopnia 4 w ogóle nie są z północy znane. W skarbie z Westow wystąpiła, zapewne jako import z południowej Anglii, siekierka typu południowo-wschodniego wariant Isle of Harty, również sugerująca wczesną datę w obrębie fazy Ewart Park. Na późną pozycję chro- nologiczną skarbów z North Elmham, East Dereham, Roseberry Topping, Scalby Cliffs i Everthorpe wskazuje obecność siekierek typu Sompting wariant Roseberry Topping (ryc. 7:11).

Inwentarz metalowy wielu skarbów tradycji Heathery Burn wskazuje na obecność kontaktów z tradycją Carp’s Tongue, wyrażających się zwłaszcza występowaniem siekierek typu południowo-wschodniego. Obok wzmiankowanego skarbu z Westow nale- ży tu wymienić zespoły z Bilton, East Dereham, Gorleston II, Kirkby Malzeard, North Elmham, Sproatley. Co ciekawe, znaczna część importowanych zabytków to siekierki wariantu Worthing, o formie bardzo podobnej do siekierek typu Everthorpe. Możliwe, iż mamy tu do czynienia z sytuacją, w której ludność północnej Anglii chętniej spro- wadzała formy nawiązujące do obecnych we własnym inwentarzu narzędzi, choć niewykluczone, iż sytuacja była odwrotna, tj. właśnie ten typ siekierek południowych do- prowadził do wykształcenia takich a nie innych form na północy. Skarby tradycji Hea- thery Burn z materiałem charakterystycznym dla tradycji Carp’s Tongue koncentrują się wyraźnie na obszarze Anglii wschodniej, skąd najprawdopodobniej drogą morską trafi ały do ujścia rzeki Humber, w której dolnym biegu tworzą kolejną koncentrację.

Zwraca uwagę fakt, iż skarby datowane na schyłek fazy Ewart Park są znacznie mniej liczne niż w przypadku tradycji Carp’s Tongue, a co więcej, grupują się one na tych samych terenach co importy. Możliwe więc, iż schyłek drugiej fazy późnej epoki brązu miał na północy znacznie mniej dramatyczny przebieg niż na południowym wschodzie;

(23)

tradycyjna metalurgia brązowa mogła utrzymać się nieco dłużej w głąb fazy Llynfawr, a pojawienie się żelaza nastąpiło za sprawą oddziaływań południowych i był to zapewne proces bardziej stopniowy.

5. Analiza metalurgiczna

Brytyjska literatura archeologiczna stosunkowo często zawiera analizy metalurgiczne zabytków datowanych na epokę brązu, a zwłaszcza na jej późny odcinek (Allen, Britton, Coghlan 1970, tabl. 6; Coghlan 1970, tabl. I; Coombs 1979, 233, tabl. I; Dalwood 1987, tabl. I; Hawkes 1955, GB. 8; Northover 1982a, tabl. I; Northover 1988, 141–146; Tyle- cote 1968, 56). Pozwalają one na określenie pierwiastków śladowych obecnych w anali- zowanych zabytkach brązowych, a przez to typów metali oraz ich pochodzenia. Poprzez analizę głównych elementów stopowych możliwe jest określenie zmian w praktykach metalurgicznych. Analizy chemiczne i metalografi czne pozwalają również na podjęcie próby określenia technik wytwarzania przedmiotów brązowych w omawianym okresie.

W niniejszym artykule przedstawione zostały wyniki postępowania analitycznego opartego w znacznej części na założeniach metodologicznych programu badawczego Department of Metallurgy and Science of Materials University of Oxford (Northover 1982a).

Analizy składu chemicznego zabytków brązowych wskazują na obecność pierwiast- ków śladowych (Tylecote 1970, 20), z których za najistotniejsze należy uznać: arsen (As), antymon (Sb), nikiel (Ni), srebro (Ag), jak również kobalt (Co), wykazujące mak- sima w obrębie czterech grup:

a) Głównym pierwiastkiem śladowym jest As na poziomie pomiędzy 0,10% a 0,50%;

Ni pomiędzy 0,10% a 0,20%; Co pomiędzy 0,05% a 0,10% oraz śladowe ilości Sb. Poja- wiają się warianty z Ni poniżej 0,10% i śladowym Co.

b) Znaczącymi pierwiastkami śladowymi są As, Sb, Ni, Ag; As i Sb zwykle po- wyżej 0,30%, często przy większej zawartości Sb niż As; Ni i Ag w granicach 0,10–

–0,50% oraz Co pomiędzy 0,01% a 0,10%. Występują również warianty z Ni i Ag po- wyżej 0,50% oraz z Co sięgającym aż 0,40% (niekiedy nawet więcej).

c) Głównym zanieczyszczeniem jest As sięgający 0,50%, natomiast Sb, Ni, Ag oraz Co występują w ilościach śladowych, zawsze poniżej 0,10%.

d) Wszystkie zanieczyszczenia kształtują się poniżej 0,40 %, choć pojawiają się warianty o podwyższonej zawartości As i Ni.

Wszystkie cztery powyższe grupy mogą być przypisane w przybliżeniu typom metali w systemie opracowanym dla metalurgii epoki brązu na terenie Walii (Northover 1980, 229–232), stosowanym również dla metalurgii z obszaru Anglii (Northover 1982a, 72;

Northover 1982b, 51–67). Są to odpowiednio metale typu „P”, „S”, „H” i „T”.

Metal typu „P” jest w zasadzie charakterystyczny dla fazy Penard (Northover 1980, 231). W późnej epoce brązu pojawia się wyłącznie w skarbach związanych z tradycją Wallington z północnej Anglii, co potwierdza jej silne związki z miejscową metalurgią, zakorzenioną w środkowej epoce brązu. W skarbie z Nettleham, związanym z tradycją Wilburton z południowej Anglii, obok siekierek i toku, wykonanych z charakterystycznego dla niej metalu „S”, wystąpiły również dwa groty o składzie „P”, w tym grot z usz-

(24)

kami u podstawy liścia, co potwierdza sugerowane powyżej kontakty pomiędzy obiema tradycjami. Jeszcze dobitniej na mieszanie się technik metalurgicznych obu tradycji wskazuje fakt, iż jeden z grotów, w typie z żeberkami, charakterystycznym dla tradycji Wilburton, wykonany jest z metalu „P”, zmodyfi kowanego przez znaczny dodatek ołowiu (15,1%), który jest charakterystyczny dla metalurgii Wilburton, lecz zupełnie obcy metalurgii wcześniejszych faz (Brown, Blin-Stoyle 1959, 193–200) i tradycji Wal- lington (Tylecote 1968, 53–54). Należy jednak podkreślić, iż kontakty te były spora- dyczne i nastąpiły najprawdopodobniej dopiero u schyłku pierwszej fazy późnej epoki brązu. Przyczyny wprowadzenia metalu typu „P” oraz źródła jego pochodzenia nie są znane. Występuje on również na terenie Francji w grupie Rosnöen (Northover 1982b, 59), znany jest także ze znaleziska wraku z Dover (Northover 1980, 234), uważanego za transport importowanego z Francji złomu brązowego z początków fazy Penard, stąd też sugeruje się jego kontynentalne pochodzenie. Możliwe jednak, iż ma on prowenien- cję brytyjską, za czym mogą przemawiać analizy mineralogiczne złóż miedzi z terenów Walii, północnej Anglii i południowej Irlandii (Ixer, Budd 1998, 23–34).

Metal typu „S” pojawia się najwcześniej u schyłku środkowej epoki brązu w dolinie Tamizy, we wczesnych typach mieczy o liściowatej głowni (Northover 1982b, 52;

Northover 1988, 141–143). Charakterystyczny jednak staje się dla metalurgii tradycji Wilburton, występując we wszystkich związanych z nią skarbach. Skład metalu typu

„S” jest niezwykły dla całej epoki brązu Wysp Brytyjskich, zarówno ze względu na ilość, jak i wysoki poziom zanieczyszczeń (Northover 1980, 230–231). Jego miejsco- wemu pochodzeniu zaprzecza wiele czynników. Najwcześniejsze pojawienie się metalu

„S” nastąpiło w dolinie Tamizy, obszarze odległym od źródeł miedzi brytyjskiej. Nawet w czasie największego upowszechnienia w obrębie tradycji Wilburton jedynym miej- scem kontaktu z obszarami miedzionośnymi jest obszar górnego dorzecza rzeki Severn, skąd pochodzi skarb z Guilsfeld. Jednakże żadne ze znanych stanowisk kopalnianych na tym obszarze nie mogło dostarczać miedzi o takim zestawie zanieczyszczeń (Ixer, Budd 1998, 26–30), a złoża z terenu Kornwalii znajdują się głęboko pod powierzchnią i dostępnych jest tylko kilka wychodni, na których nie odnaleziono dowodów na pra- dziejową eksploatację (Northover 1982a, 81). Wszystkie te fakty, wykluczające źródła brytyjskie, wskazują na kontynentalne pochodzenie metalu typu „S”, co potwierdza- ją nieliczne analizy europejskie (Northover 1982a, tabl. II, tabl. III; Northover 1982b, tabl. 1). Dowodzą one, że w epoce brązu w kontynentalnej Europie istniały dwie duże strefy z charakterystycznymi typami metali: grupa wschodnio- i środkowoeuropejska, charakteryzowana przez As, Sb, Ni i Ag jako główne zanieczyszczenia, oraz grupa zachodnia, atlantycka z As i Ni jako głównymi zanieczyszczeniami (Northover 1982a, 81).

Metal typu „S” należy zatem do grupy wschodniej, powszechnej w środkowej Europie już od początku epoki brązu (Northover 1982a, 81). Na podstawie dostępnych analiz wydaje się, iż metal „S” pochodzi ze strefy alpejskiej lub, co bardziej prawdopodobne, z terenów Europy Środkowej położonych dalej na wschód (Northover 1982b, 59). Poja- wia się on w dolnej Nadrenii, jak również we Francji w fazie Bronze Final II w tradycji Saint-Brieuc-des-Iffs oraz w dolinie Sekwany i Basenie Paryskim, jednakże brak go już w związanej z metalurgią atlantycką grupie St-Denis-de-Pile z południowo-zachodniej Francji (Northover 1982b, 59). Najprawdopodobniej istniały dwa szlaki (Northover 1988, 137; Northover 1987, 35), którymi metal „S” wędrował na Wyspy Brytyjskie. Je-

(25)

den prowadził przez Szwajcarię i Jurę do Basenu Paryskiego, następnie dorzeczem Sek- wany przez kanał La Manche do południowej Anglii. Drugi, ze środkowych Niemiec, przez dorzecze Renu i południowe wybrzeża Morza Północnego do Anglii wschodniej.

Ze względu na najwcześniejszą obecność metalu „S” w dolinie Tamizy, nieco wcześniej- szy wydaje się szlak reński, choć drugi, bardziej zachodni szlak, rozwinął się zapewne niewiele później, o czym świadczy obecność metalu „S” w najwcześniejszych skarbach tradycji Wilburton z Hampshire oraz w skarbie z Saint-Brieuc-des-Iffs.

Metal typu „S” pojawia się sporadycznie jeszcze w fazie Ewart Park, występując w zabytkach tradycji Carp’s Tongue z Meldreth, Isle of Harty (Northover 1982a, 80) i Heathery Burn z Marston St. Lawrence, Heathery Burn, jak również ze Szkocji (Nort- hover 1988, 145–146), koncentrując się w pobliżu wybrzeża Morza Północnego. Co ciekawe, większość z tych znalezisk stanowią miecze oraz inne elementy uzbrojenia, a także przedmioty świadczące prawdopodobnie o wysokim statusie właściciela, takie jak elementy rzędu końskiego i wyposażenia wozu (Northover 1982b, 67).

Wydaje się, iż stopniowy zanik występowania metalu „S” nastąpił najpierw na połu- dniowym, a następnie wschodnim wybrzeżu Wielkiej Brytanii (Northover 1982b, 63).

Spowodowane to było najprawdopodobniej rozwojem prowincji Carp’s Tongue w kierunku północnym, do północnej Francji i południowo-wschodniej Anglii. Związana z atlantyckim typem metalu tradycja Carp’s Tongue odcięła całkowicie południowo-zachodni szlak transportu metalu „S” przez Jurę, dorzecze Sekwany oraz południowe wy- brzeże i prawdopodobnie stopniowo wpływała na zmniejszenie transportu przez Nadre- nię do wschodniej Anglii. W fazie Ewart Park metal „S” obecny jest w Owernii i strefi e alpejskiej (Northover 1982b, 67). W bardzo ograniczonym stopniu docierał jeszcze dorzeczem Renu do wschodniej, a zwłaszcza północno-wschodniej Anglii i Szkocji.

Dość ciekawie przedstawia się zjawisko importowania metalu „S” z odległych ob- szarów w świetle badań etnografi cznych, które wskazują, że im dalej od rdzennego obszaru kulturowego występowały przedmioty metalowe, tym częściej traciły one swoje znaczenie funkcjonalne, a stawały się bardzo cenionymi zasobami surowca (Rowlands 1971, 220).

Metal typu „H” występuje wyłącznie w późnych skarbach tradycji Wilburton z Isle- ham, Guilsfi eld i Blackmoor. Co ciekawe, związany jest on w większości przypadków ze złomem płytkowym (ryc. 4:16), choć znane są również kompletne zabytki wykonane z tego metalu. Najprawdopodobniej owa zmiana odzwierciedla stopniowe przekształca- nie się systemu dystrybucji metalu w obrębie schyłkowej tradycji Wilburton. Dotych- czas, jeśli złom pojawiał się w skarbach, to zawsze występował w formie uszkodzonych i połamanych przedmiotów brązowych.

Wyjątkowo niska zawartość zanieczyszczeń w złomie płytkowym, przy podwyższo- nym udziale jedynie arsenu, może wskazywać na brytyjskie pochodzenie metalu „H”.

Analizy mineralogiczne złóż miedzi eksploatowanych w pradziejach z Great Orme, Pa- rys Mountain i Cwmystwyth (Ixer, Budd 1998, 26–32) wskazują, iż metal ten mógł po- chodzić z obszaru Walii. Jednocześnie złom płytkowy znany jest z dorzecza Sekwany ze skarbu z Canteleu (Northover 1982a, 84). Z metalu „H” wykonana jest również znaczna część zabytków z francuskiego skarbu z Luzarches (Northover, inf. ust.). Co więcej, wiele zabytków o takiej kompozycji, znanych ze skarbu z Isleham, to trzewiki o prostej kra- wędzi otworu oraz miecze typu St. Nazaire, charakterystyczne bardziej dla bretońskiej