Prezbiterium oraz nawa w większości są wykonane z cegły w wątku wendyjskim. Cokół prezbiterium zbudowano z otoczaków, a cokół nawy – z cegły ułożonej w nieregularny sposób jako średniowieczne przemurowanie. Przypory są wykonane z cegły układanej w dwóch powtarzających się rzędach – w jed-nym rzędzie znajdują się same główki, w drugim – same wozówki. Wieżę w całości wzniesiono z cegły w układzie gotyckim. Opaski okienne oraz gzyms przygotowano z tynków. Uskoki przypór są przykryte dachówkami o formach współczesnych.
Elewację zachodnią tworzy czołowa część wieży. Podobnie jak elewacja wieży ze strony południowej oraz północnej powstała z cegły w układzie gotyckim. Okna są zakończone łękiem odcinkowym z cegły. Otwór wejściowy ma zakończenie łękowe z cegieł ułożonych w powtarzającej się kombinacji: jedna wozówka – dwie główki. Górny element jest zakończony podcięciem poprzez brak kontynuacji linii łuku po przejściu na linię prostą.
Elewacja wschodnia składa się z cegły ułożonej w wątku wendyjskim. Cokół wykonano z ciosów kamiennych. Przypory mają przewiązania z murem prezbiterium. Środkowy otwór okienny oraz część muru nad nim są zamurowane cegłą w układzie główkowym. W narożnikach górnej części widoczne są uzupełnienia z cegły podobnej do tej z zamurowanego okna, dołożone pod kątem do pierwotnych rzędów cegły (zmiana przebiegu linii szczytowej). W górnej części elewacji znajduje się gzyms.
Elewacja północna przy prezbiterium i nawie w dużej części jest wykonana z cegły w układzie wen-dyjskim. Cokół wymurowano z cegły w układzie główkowym. W górnej części całej elewacji znajduje się gzyms. W dużej mierze zniszczone opaski na oknach są wykonane z tynku. Zamurowane okno wypeł-niają cegły w układzie główkowym. Wieżę w całości wzniesiono z cegły w układzie gotyckim. Kruchta północna jest najlepiej zachowanym elementem kościoła. Powstała z cegły w układzie główkowym od fasady oraz w układzie dwóch rzędów: jednym główkowym, drugim wozówkowym na elewacjach bocz-nych. Brak przewiązania, różny rodzaj cegły oraz widoczna szczelina pomiędzy nawą a kruchtą północną pokazują, że kruchta jest dostawiona do bryły kościoła.
wnioski
Podczas analiz stratygraficznych układu wątków ceglanych na elewacjach udało się wyodrębnić kilka podstawowych faz architektoniczno-budowlanych. Poniżej znajduje się opis poszczególnych elewacji. Obecny kościół powstawał w czterech zasadniczych fazach.
W pierwszej fazie – późnoromańskiej – datowanej na 2. połowę XIII w. powstały prezbiterium i nawa. W fazie drugiej, określonej jako faza gotycka, zbudowano wieżę zachodnią z kruchtą. W fazie trzeciej, barokowej, przypadającej na XVIII w., nastąpiła zmiana kształtu okien oraz otworu wejściowego do kruchty północnej, zamurowanie okna na wschodniej elewacji prezbiterium, zmiana wysokości (pod-wyższenie) dachu oraz zmiana zakończenia elewacji szczytowej (wschodniej), dostawienie przypory do narożnika kościoła oraz narożnika prezbiterium od strony południowej. Ostatnia, czwarta faza, to neogo-tycka przebudowa z XIX w., podczas której została dostawiona kruchta północna.
W pierwszej fazie powstało prezbiterium z dwoma przyporami oraz nawa. Mury wzniesiono wów-czas z cegieł o regularnym układzie wendyjskim. Z tego okresu prawdopodobnie pochodzi zamurowane obecnie okno w prezbiterium oraz zamurowane okno na elewacji północnej. Według wendyjskiego wąt-ku można datować ściany nawy oraz prezbiterium do połowy okien na najwcześniejszy etap budowy. Z analizy detalu portali, jak również zgodnie z dostępną literaturą przedmiotu etap ten można umieścić w 2. połowie XIII w.
Kruchtę zachodnią (wieżę) wybudowano z cegły w wątku gotyckim. Można umownie przyjąć ją za drugą fazę powstawania kościoła. Cegła jest ułożona w staranny, równy sposób i wygląda podobnie na wszystkich trzech stronach wieży. Jednocześnie z wieżą wzniesiono dwie przypory, po przekątnej wspie-rające jej zachodnie narożniki.
Kolejną fazą była barokowa przebudowa datowana według istniejących opracowań na wiek XVIII. W tym czasie zostały przekształcone otwory okienne wraz z utworzeniem barokowych opasek tynkowych. Wtedy również podwyższono mury. Świadczy o tym zmiana układu szczytu widoczna na elewacji wschod-niej oraz inny rodzaj wątku, zaczynający się w połowie okien elewacji południowej i północnej. Wtedy także dostawiono przypory do narożnika kościoła oraz narożnika prezbiterium od strony południowej.
Kruchta północna jest najnowszym elementem kościoła. Według źródeł powstała w XVIII lub pod ko-niec XIX w. W całości wykonana jest z tej samej cegły oraz ewidentnie dostawiona do muru nawy kościoła. Na podstawie przeprowadzonych badań oprócz przedstawienia faz budowlanych można zapropono-wać kilka rozwiązań konserwatorskich.
Biała Karta Zabytku z 2000 r. jako najpilniejsze postulaty konserwatorskie wymienia: założenie izo-lacji od fundamentów oraz uzupełnienie tynkowych opasek okiennych [6]. Założenie izoizo-lacji od funda-mentów sugerowano również w ekspertyzie z 1957 r. Na dziś wydaje się to podstawowym zaleceniem.
Uzupełnienie tynków opasek okiennych będzie sposobem na zachowanie jednych z ciekawszych ele-mentów ozdobnych kościoła.
Zaleca się również konsultacje z konstruktorem w celu ustalenia, czy pionowe uszkodzenie muru (szczelina) przy przyporze między prezbiterium a nawą przy elewacji południowej, szczelina pod oknem prezbiterium od strony południowej oraz pionowe uszkodzenie muru przebiegające pośrodku ściany szczytowej prezbiterium nie wymagają założenia pasów lub elementów ściągających w celu uniknięcia dalszego rozchodzenia się ścian.
Nie ma jednoznacznej propozycji co do przyszłego wyglądu ścian zewnętrznych kościoła. Kościół pw. św. Anny w Szewcach jest oryginalnym przykładem zachowanej w większej części późnoromańskiej świątyni. Ślady jej historii są wpisane w wygląd elewacji. Stwarza to oryginalny i urokliwy wygląd, atrakcyjny dla turystów, znawców architektury oraz miłośników dziejów Śląska. Doczyszczenie spoin oraz uzupełnienie ubytków w cegle pomoże zachować i przekazać historię kościoła potomnym.
Inną propozycją może być otynkowanie murów, przez co kościół może utracić swoją oryginalność i niepowtarzalność. Zaleca się uzupełnienie drewnianych przyklejonych szprosów do części okien. Jest to oryginalne oraz ekonomiczne rozwiązanie.
Bibliografia
[1] Panzram B., Geschichtliche Grudlagen der ältesten Schlesischen Pfarrorganisation, Breslau 1940.
[2] Mandziuk J., Pater J., Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej, Kuria Metropolitalna Wrocławska, Archiwum Archidiece-zjalne we Wrocławiu, Wrocław 1979.
[3] Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne na Śląsku (miejscowości S–Ż) i na Łużycach, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 1994.
[4] Malinowski Z., Ekspertyza wstępna kościoła 1957 r., Archiwum Dolnośląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Wrocław 1957.
[5] Faryna-Paszkiewicz H., Omilanowska M., Pasieczny R., Atlas zabytków architektury w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
[6] Dymarska E., Biała Karta Zabytku, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu, Wrocław 2000.
Streszczenie
Przedmiotem opracowania są badania architektoniczne kościoła w Szewcach przeprowadzone w 2017 r. Podczas prac spo-rządzono inwentaryzację fotograficzną i rysunkową elewacji kościoła, wykonano badania stratygraficzne wątków ceglanych na elewacjach oraz analizę poszczególnych faz budowlanych. W wyniku tych działań ustalono, że w fazie pierwszej (w 2. połowie XIII w.) powstały prezbiterium oraz nawa, w fazie drugiej (XV w.) została dobudowana wieża z kruchtą od zachodu, w fazie trzeciej (XVIII w.) nastąpiła zmiana kształtu otworów okiennych, został zmieniony układ dachu, a ściany podniesiono, w ostat-niej zaś fazie (XIX w.) od strony północnej została dobudowana kruchta.
Słowa kluczowe: kościół, Szewce, Schebitz, architektura sakralna, badania architektoniczne
Abstract
Analysis of the architectural layers of the church in Szewce
The subject of the study were architectural studies of the church in Szewce, carried out in 2017. During the research a pho-tographic and drawing inventory of the church façade was prepared, stratigraphic tests of brick motifs on elevations were carried out and an analysis of individual building phases was carried out. During the work it was established that in the first phase (in the 2nd half of the 13th century) a presbytery and nave were built, in the second phase (15th century) a tower with a porch was added from the west, in the third phase (18th century) there was a change in the shape of window openings, roof layout was changed, and the walls were raised, in the last phase (19th century) from the north side a porch was added.
Wydział Architektury, Politechnika Wrocławska