Należy uzupełnić inwentaryzację architektoniczno-budowlaną obiektu (jeśli taka istnieje) o pomiary zachowanych części konstrukcji, uwzględniając te elementy, które uwidoczniły się w następstwie po-wstania odkrywek. W przypadku braku inwentaryzacji obiektu inwentaryzacja uszkodzonego zabytku powinna być wykonana w całości (o ile zakres zachowanej konstrukcji to uzasadnia) [1]. Jeśli zapadnie decyzja o rozbiórce pozostałości po obiekcie, powinno się taką rozbiórkę nadzorować i również doku-mentować, poddając oględzinom demontowane elementy, uzupełniając pomiary i opisy oraz zabezpie-czając materiał do innych badań.
opis
Pomiarom i dokumentacji fotograficznej powinien towarzyszyć dokładny opis zachowanych i widocz-nych elementów konstrukcji i wyposażenia obiektu. W opisie należy określić typy konstrukcji, ich układy oraz szczegóły, które ujawniły się w wyniku uszkodzeń warstw konstrukcji, a które mają znaczenie dla utrwalenia i poszerzenia wiedzy o historycznych rozwiązaniach zastosowanych w zabytkowej budowli.
Badania
Uzupełniające badania architektoniczne
Dostarczają istotnych informacji na temat historii budowy obiektu i faz jego rozwoju [2]. Pożar może odsłonić ślady po przebudowach, rozbudowach, translokacjach, ale także po wcześniejszych uszkodze-niach lub zniszczeuszkodze-niach konstrukcji i jej naprawach. Odsłonięty układ konstrukcji ukazuje obecną lo-kalizację okien i drzwi oraz otworów wtórnie zabudowanych lub wykonanych. W całości mogą stać się widoczne podwaliny, połączenia ścian głównych i działowych, połączenia konstrukcji stropów i więźby na poziomie oczepu. Udokumentować można użyte sortymenty drewna (całe drzewa, półdrzewa, drzewa krzyżowe) oraz ustalić metody ich podziału i obróbki (drewno łupane, ciosane, piłowane ręcznie lub tarte mechanicznie). Uwidaczniają się złącza ciesielskie – ich rodzaje np. nakładki, przekładki, czopy i gniaz-da, wręby, zamki ciesielskie, a także występujące w nich tyble (kołki), ich wymiary, średnice otworów
i rozmieszczenie. Na elementach mogą znajdować się dotąd nieudokumentowane ślady po transporcie drewna (np. ślady po spławianiu drewna), ślady po przemieszczaniu materiałów na budowie lub inne ślady świadczące o kolejności montażu konstrukcji. Dostępne mogą stać się znaki ciesielskie, co pozwala określić rodzaje, formy, sposób wykonania i rozmieszczenia znaków montażowych, a także ustalić syste-my znakowania elementów konstrukcji [3]–[6]. Mogą ujawnić się znaki handlowe związane z zakupem i sprowadzeniem drewna na budowę. Oględziny nieuszkodzonych i lekko uszkodzonych powierzchni drewna konstrukcji pozwalają czasem zlokalizować napisy, podpisy, daty i inne ślady z zakresu epigrafii. Dodatkowo na powierzchniach drewna może znajdować się wiele zachowanych ważnych informacji naukowych, a badania z zakresu traseologii umożliwiają dodatkowo ustalenie metod i narzędzi zastoso-wanych do obróbki drewna oraz sposoby montażu na budowie [7]. W wielu przypadkach staje się także możliwa analiza rodzaju i sposobu wbudowania innych materiałów użytych w konstrukcji drewnianej, jak np. rodzaju i układu wypełnień w polach konstrukcji w konstrukcji szkieletowej – sposobu ułożenia materiałów i ich połączenia, kolejnych warstw, rodzajów wykończenia powierzchni, sposobu zamoco-wania. Mogą stać się także widoczne przeprowadzone wcześniej naprawy konstrukcji, dodane elementy drewniane (konstrukcje wzmacniające lub odciążające) i części metalowe (gwoździe, łączniki, klamry, jarzma, wieszaki) zarówno wykonane metodami kowalskimi, jak i przemysłowymi. Nawet zachowane fragmentarycznie szalowanie ścian umożliwia zweryfikowanie i zapisanie informacji o układzie szalun-ków, wymiarach desek, sposobie łączenia, występujących profilach, kolorystyce. Dostępne mogą być do inwentaryzacji i badań uzupełniających elementy stolarki okiennej i drzwiowej wraz z okuciami i innymi zabytkowymi elementami (klameczki, zasuwki, haczyki, zawrotnice, zasuwnice, ograniczniki itp.) oraz profile architektoniczne (gzymsy, opaski, obramienia). Zbadać można konstrukcje podłóg i posadzek na różnych kondygnacjach, konstrukcje stropów i więźby dachowej, a nawet materiał pokrycia dachu,
Il. 4. Mileszki – pomimo znacznych uszkodzeń możliwa jest analiza układu i materiału poszycia dachów nad kruchtami oraz sposobu jego ułożenia (fot. D. Mączyński)
ustalając i odnotowując jego charakterystyczne cechy (rodzaj – deski, wiór, gont, blacha, cechy mate-riału – gatunek drewna, sposób obróbki i ułożenia, rodzaj blachy, sposoby łączenia) [8], [9]. Na poziomie terenu miejscowo powinno się wykonać sondaże fundamentów w celu uzupełnienia opisu konstrukcji obiektu (np. rodzaje użytych kamieni w podmurówkach lub fundamentach, ich układ, sposób obróbki i użyte spoiwo, zastosowane w budowli tradycyjne rozwiązania izolacji). Odkrywki umożliwiają także ustalenie pierwotnych poziomów terenu, wyglądu i ukształtowania jego powierzchni przy obiekcie.
Badania technologiczno-konserwatorskie
Badania takie pozwalają ustalić rodzaje drewna występujące w konstrukcji. Dostępne mogą stać się również te powierzchnie, na których zachowały się warstwy dekoracji malarskich, tynki, wyprawy. Uwidocznić się może pierwotna i wtórna kolorystyka na zewnętrznych i wewnętrznych powierzchniach elementów (badania stratygraficzne warstw).
Inne badania drewna
Zachowane fragmenty ocenia się pod kątem jednorodności i autentyczności konstrukcji, odnosząc się do historii obiektu, oraz analizuje się, dokonując rozwarstwienia chronologicznego, ustalając, które części zabytku były wymieniane, remontowane lub rozbudowane. Te wnioski są niezwykle istotne dla typowa-nia ocalałych fragmentów konstrukcji do przeprowadzetypowa-nia uzupełtypowa-niających badań dendrochronologicz-nych, jeśli takie badania wcześniej nie były wykonywane i jeśli są w danym obiekcie uzasadnione. Jest to ważna szansa uzupełnienia historii obiektu o ścisłe informacje naukowe z zakresu datowania drewna uży-tego w konstrukcji budowli i wykorzystania wyników badań do analizy faz powstania obiektu (stratygra-fii konstrukcji) [10]–[12]. Badania takie pozwalają także dokładnie rozpoznać (ewentualnie potwierdzić)
Il. 5. Mileszki – zachowane fragmenty ścian pozwalają na przeprowadzenie analizy konstrukcji w różnych aspektach – dendrochronologia, układ konstrukcji i jej połączenia, obróbka drewna, naprawy itd. (fot. D. Mączyński)
Il. 6. Mileszki – widoczne są również elementy konstrukcji otworów okiennych, miejsca występowania dodanych do ścian konstrukcji wewnętrznych, naprawy oraz wzmocnienia – badania tych elementów mogą znacznie poszerzyć wiedzę o zabytku
(fot. D. Mączyński)
skład gatunkowy drewna w konstrukcji, a także mogą pomóc określić jego pochodzenie. Do badań den-drochronologicznych pobiera się z konstrukcji obiektu próbki, w formie odwiertów (wykonywanych za pomocą specjalnego wiertła) lub w postaci wyrzynków (plastrów). Najbardziej precyzyjne wyniki dato-wania (tzw. datowanie bezwzględne) uzyskuje się z elementów, które zawierają w swoim przekroju dużą liczbę słojów rocznych i mają zachowany podkorowy słój przyrostu rocznego (tzw. oflis). W przypadku braku możliwości pobrania tego typu próbek w czasie oględzin obiektu bezpośrednio po pożarze należy wyznaczyć elementy konstrukcji obiektu, które rokują przydatność do tego typu badań, trwale je oznako-wać i odpowiednio zabezpieczyć, składając w suchym i zadaszonym miejscu.
Rozwój badań dendrologicznych zaowocował wykształceniem się nowych dziedzin badawczych. Na przełomie XX i XXI w. rozwinęły się takie kierunki jak:
– dendroklimatologia – badająca na podstawie układu słojów rocznych wzorce i zmienność klimatu, – dendrohydrologia – zajmująca się badaniem i rekonstrukcją zjawisk hydrologicznych, jak wylewy rzek, powodzie,
– dendroekologia – badająca przeszłość i teraźniejszość zalesień, występowanie pożarów i aktywność owadów,
– dendromorfologia – obejmująca studia nad procesami geomorfologicznymi, jak trzęsienia ziemi, erupcje wulkanów, ruchy płyt tektonicznych, osuwiska,
– chemia dendroizotopowa – polegająca na badaniu z pobranych próbek drewna izotopów węgla, tle-nu, wodoru i zastosowanie wyników tych badań w dziedzinie klimatologii i hydrologii.
Próbki drewna z dawnych konstrukcji mogą być także wykorzystane do studiów i badań środowisko-wych, w tym analizy zmian chemicznych zachodzących w środowisku, na podstawie badań elementów nieorganicznych zawartych w słojach przyrostów rocznych. Wykorzystuje się tu nowoczesne techniki
analityczne z zastosowaniem np. różnego rodzaju spektrometrów masowych. Ze względu na coraz mniej-sze zasoby zabytków zawierających w swojej konstrukcji drewno pochodzące z bardziej odległych epok oraz mając na uwadze, iż w Polsce część z przytoczonych wyżej badań dendrologicznych jeszcze nie jest na dużą skalę wykonywana, wyselekcjonowane elementy pochodzące z uszkodzonych zabytkowych konstrukcji powinny zostać opisane i zabezpieczone jako niezwykle wartościowy materiał badawczy. Sporządzona powinna zostać także szczegółowa dokumentacja określająca miejsca poboru próbek i wy-niki ich analizy.
Badania archeologiczne
W uzasadnionych przypadkach celowe jest przeprowadzenie badań archeologicznych takich jak usta-lenie przebiegu śladów po fundamentach nieistniejących dzisiaj części budowli lub obiektów towarzy-szących np. dzwonnicy, kostnicy, skarbczyka, kruchty, zakrystii, lokalizacja krypt oraz badania spraw-dzające dawne tereny pochówków w obiekcie i wokół niego. Badania archeologiczne mogą dostarczyć także informacji na temat wcześniejszych rodzajów pokryć dachu (np. odnalezione fragmenty pokryć dachowych), rodzaju szklenia otworów okiennych (kawałki szkła) oraz mogą ujawnić inne ruchome zabytki archeologiczne, ważne dla uzupełnienia historii obiektu (skorupy naczyń, monety, rzemiosło ar-tystyczne itd.) [13].