METODOLOGIA BADAŃ NAD TABLOIDYZACJĄ *
3. JAK ANALIZOWAĆ I PO CO?
Wyjaśnienia dotyczące przydatności prowadzenia analizy zawartości znaleźć można w pierwszej części naszego opracowania, podobnie jak i w zamieszczonym w tym tomie artykule Pawła Ścigaja i Michała Bukowskiego23. Stosowanie analizy zawartości w badaniach tabloidyzacji pozwala nam nie tylko na opis określonej struktury i śledzenie trendu, jeśli taki jest. Pozwala również, co wielokrotnie
22 Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, (red.) A. Duszak, N. Fairclough, Kraków 2008.
23 P. Ścigaj, M. Bukowski, op.cit., s. 11–27.
podkreślamy, na analizę jakościową zjawiska i procesu (jako że tabloidyzacja może określać zarówno jedno, jak i drugie)24. W konsekwencji umożliwić to powinno refl eksję na temat znaczenia zjawisk i procesów zachodzących w praktyce dzien-nikarzy i mediów, w tym zajmujących się polityką, a więc tworzących arenę i ramy dyskursu politycznego (Esserowski poziom mikro) dla poziomu stanowienia polityki, poszukiwania poparcia dla rozmaitych programów i propozycji, a więc de facto dla procesu demokratycznego (poziom makro tabloidyzacji).
Nie jest naszym zamiarem prezentowanie ogólnych założeń metody prowadze-nia badań zawartości, bo w wielu innych źródłach jest ona opisana obszernie25. Chcemy natomiast na przykładzie własnych badań pokazać możliwość zastosowa-nia tej metody do rozstrzygazastosowa-nia problemów szczegółowych, związanych z dziedzi-nami z natury swojej interdyscyplinarnymi, których podmioty, gdyby przyjąć nomenklaturę stosowaną przez Pierre’a Bourdieu, funkcjonują w różnych polach, które jednak na siebie zachodzą i wzajemnie się warunkują.
Często punktem wyjścia do formułowania celów i stawiania pytań badawczych, a następnie konstruowania hipotez są partykularne zainteresowanie badacza i wiedza zdroworozsądkowa. Będąc uważnymi odbiorcami mediów, szczególnie ich oferty informacyjno-publicystycznej, doszliśmy do wniosku, że jej jakość się pogarsza. Zauważalnie, naszym zdaniem, zmienia się dobór tematów prezentowa-nych w programach informacyjprezentowa-nych i publicystyczprezentowa-nych, sposób relacjonowania wydarzeń przez dziennikarzy, a także zachowania prowadzących i gości programów publicystycznych. W konsekwencji zmienia się sposób prowadzenia dyskursu publicznego, warunki do którego tworzą dziennikarze i politycy. Zgodnie z zało-żeniami teorii framingu, sposób przedstawiania polityki przez media wpływa, oczywiście w dużym uproszczeniu, na sposób postrzegania polityki przez odbior-ców mediów masowych. To zaś jest jednym z czynników decydujących
o dokony-24 Wynika to z jej dyskursywnej natury. Zob. Dyskurs jako struktura i proces, red. T. van Dijk, Warszawa 2001.
25 Najnowsze, bodaj, anglojęzyczne opracowania omawiające m.in. interesującą nas analizę za-wartości to książka A Handbook of Media and Communication Research, red. K.B. Jensen, London–
–New York 2012; Th e Handbook of Comparative Communication Research, red. F. Esser, T. Hanitzsch, New York–London 2012. Warto dodać, że szczególnie to ostatnie opracowanie jest przydatne, kiedy badamy styk pola mediów i polityki. Najlepszym, w naszym odczuciu (potwierdzonym licznymi pozytywnymi recenzjami), polskim przewodnikiem po analizie zawartości jest książka M. Lisowskiej--Magdziarz, Analiza zawartości mediów, Kraków 2004, natomiast Analiza tekstów w dyskursie me-dialnym tej samej Autorki stanowi bardzo dobre ogólne wprowadzenie w metodę jakościowych badań zawartości (wyd. Kraków 2006).
waniu przez odbiorców-wyborców trzech podstawowych wyborów. Pierwszy to dylemat, czy uczestniczyć w polityce aktywnie, tzn. głównie przez realizację czynnego prawa wyborczego. Jeśli odpowiedź na to pytanie jest pozytywna, to pojawia się wybór drugi: czy udzielić poparcia któremuś z rywalizujących pod-miotów politycznych. Wbrew pozorom, decyzja o wzięciu udziału w głosowaniu nie oznacza automatycznie udzielenia poparcia konkretnej partii czy politykowi, lub poparcia konkretnego stanowiska, gdy mowa o referendum. W literaturze przedmiotu mówi się o występowaniu zjawiska konformizmu rozumianego jako zaufanie do reguł gry politycznej i akceptacja obowiązującego systemu politycz-nego26. W takim przypadku sam wybór jest wtórny, a jego ewentualny brak (tzw.
głos nieważny) może być interpretowany jako zaufanie do reguł, ale nie do uczest-ników. Wreszcie trzeci dylemat występuje w sytuacji, gdy wyborca chce udzielić poparcia (lub zamanifestować niechęć): komu udzielić poparcia. Klasyczne kon-cepcje zachowań wyborczych omawiają szczegółowe przesłanki, które mogą wpłynąć na rozwiązywanie powyższych dylematów. My jednak koncentrujemy się na czynnikach związanych z mediatyzacją polityki i jej nieodłącznym towarzyszem – tabloidyzacją dyskursu politycznego będącego efektem tabloidyzacji mediów.
W tabeli 1 przedstawiamy problem badawczy oraz możliwe hipotezy.
Tabela 1. Założenia badania
Problem badawczy: W jaki sposób przebiega proces tabloidyzacji programów informacyjnych w serwisach informacyjnych (na przykładzie „Faktów” TVN i „Wiadomości” TVP1)?
Cele poznawcze badania:
1. Ustalenie występowania i skali zjawiska tabloidyzacji programów informacyjnych na przykła-dzie „Faktów” TVN i „Wiadomości” TVP1.
2. Ustalenie, czy istnieje, a jeśli tak, to jakiego rodzaju związek pomiędzy tabloidyzacją progra-mów informacyjnych i tabloidyzacją dyskursu politycznego.
26 Jak pisał S.M. Lipset, „Nawet jeśli ludzie nie są świadomi osobistej stawki w swych decyzjach wyborczych, mogą i tak być nakłaniani do udziału w wyborach przez nacisk społeczny oraz we-wnętrzne poczucie społecznych zobowiązań. Warianty zachowań wyborczych […] mogą być również powiązane z różnym stopniem konformizmu wobec dominujących norm w poszczególnych społe-czeństwach”. Zob. S.M. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Warszawa 1995, s. 214.
Na marginesie warto zauważyć, że właśnie różny stopnień konformizmu wobec dominujących norm może być jednym z wyjaśnień, dlaczego mimo powszechnej krytyki polityków i deklaracji braku zaufania do nich, obecnej we wszystkich praktycznie demokracjach pośrednich, różny jest jednak poziom uczestnictwa obywateli w wyborach.
3. Ustalenie, czy tabloidyzacja dyskursu politycznego ma wpływ na postrzeganie polityki i poli-tyków przez wyborców.
Konceptualizacja: tabloidyzacja, rozumiana jako zmiana standardów dziennikarskich jest efektem przeobrażeń w systemie mediów, będących z kolei konsekwencją zmian technologicznych i komer-cjalizacji funkcjonowania instytucji medialnych. Zmiana standardów dziennikarskich widoczna jest w programach informacyjnych, i polega m.in. na zwiększaniu się liczby wiadomości tzw. miękkich, tzn. nie mających istotnego znaczenia dla funkcjonowania systemu społecznego. W zachodnich sys-temach medialnych proces ten rozpoczął się na dobre w latach 80. XX w., w Polsce obserwowany jest od początku XXI w. Tabloidyzacja, będąca konsekwencją komercjalizowania się mediów, dotyka nie tylko mediów komercyjnych, ale również publicznych, gdyż one także funkcjonują na rynku, na którym muszą rywalizować, jeśli nie o pieniądze, to o uwagę odbiorców. Podstawowe publiczne funkcje mediów, jak ujmował to John Reith, czyli informowanie, edukowanie i dostarczanie rozryw-ki, pełnione są w odwrotnej kolejności. Obecnie dominuje funkcja rozrywkowa, której standardy wpływają na realizację dwóch pozostałych. Dobrze odzwierciedlają to nazwy nowych gatunków medialnych, tj. infotainment i edutainment. Pierwotne przejmowanie standardów rozrywkowych do upowszechniania treści ważnych systemowo zmieniło się jednak w konieczność podporządko-wania wszystkich treści efektowi komercyjnemu, co oznacza nie tylko zmianę formy, ale ma wpływ także i na treści informacyjne i edukacyjne. Zgodnie z koncepcjami framingu, a także założeniem F.
Essera o dwupoziomowym przebiegu procesu tabloidyzacji oraz przekonaniem, wyrażonym m.in.
przez C. Sparksa, o wpływie tabloidyzacji na praktykę demokracji, przyjmujemy, że tabloidyzacja programów informacyjnych ma wpływ na tabloidyzację dyskursu politycznego, co w konsekwencji kształtuje określony sposób postrzegania polityki przez obywateli.
Hipotezy badawcze:
1. Tabloidyzacja programów informacyjnych, jako zjawisko i proces, dotyczy nadawców komer-cyjnych, jak i publicznych, choć różny może być stopień jej nasilenia.
2. Standardy tworzenia informacji politycznej (logika mediów) wpływają na zachowania polity-ków w komunikacji politycznej.
3. Telewizyjne programy informacyjne, stanowiące podstawowe źródło informacji na temat poli-tyki, kształtują sposób jej postrzegania przez odbiorców.
Operacjonalizacja:
1. Tabloidyzacja programów informacyjnych rozumiana jest jako zmiana standardów dzienni-karstwa informacyjnego, tj. dominacja informacji miękkich, personalizacja wydarzeń, lokalny charakter wydarzeń, mniej sformalizowany język. Może być defi niowana jako zjawisko, tzn. coś, co ma miejsce w określonym miejscu i czasie, a także jako proces, tj. dający się uporządkować chronologicznie ciąg zmian i stanów zachodzących po sobie.
2. Logika mediów oznacza proces selekcji, prezentowania i transmitowania informacji przez media w taki sposób, który realizuje w pierwszym rzędzie interesy instytucji me-dialnych.
3. Kształtowanie przez media ram poznawczych odbiorców oznacza, że sposób, w jaki media opisują, relacjonują i interpretują wydarzenia, tworzy zbiór uwarunkowań, które są potencjalnie ważne dla odbiorców, gdy konstruują oni swoje opinie na temat wyda-rzenia.
Zmienne:
1. Rodzaj informacji (twarda, miękka, ważna), czas trwania, temat 2. Aktor wydarzenia (polityk, osoba urzędowa, tzw. zwykły człowiek, itp.)
3. Lokalizacja wydarzenia (krajowe, zagraniczne; lokalne, regionalne, ogólnokrajowe)
4. Język relacji dziennikarskiej, w tym podsumowania (tzw. stand-up); narracja bajki, tzn. skon-trastowanie postaci
Metoda: analiza zawartości.
Okres badania: w zależności od tego, czy badamy zjawisko, czy proces; w pierwszym przypadku okres badania wybrany losowo, minimum dwutygodniowy, w drugim przypadku badamy szeregi czasowe, np. pierwszy tydzień każdego miesiąca przez określony okres (np. półroczny lub roczny) Próba: programy informacyjne o największej oglądalności, reprezentujące nadawców o różnym statusie: komercyjnego i publicznego
Jednostka analizy: jednostka informacji Źródło: opracowanie własne.
Przyjęcie założeń oraz określenie próby badawczej prowadzi do opracowania książki kodowej obejmującej kategorie, których zbadanie umożliwi weryfi kację hipotez. Pytania zawarte w książce winny spełniać warunki zgodności, zupełności, jednoznaczności, rozłączności, a także muszą być dostosowane do specyfi cznego problemu badawczego. W opisywanym przypadku, stosowne kategorie to: rodzaj newsa, temat newsa, długość newsa, aktor newsa, lokalizacja wydarzenia, język relacji, materiały ilustracyjne, zapowiedź newsa, stand-up, narracja bajki27. Przy-kładową strukturę zestawu pytań obrazuje tabela 2.
Tabela 2. Książka kodowa – przykład
Kolumna A – Numer kodera
Kolumna B – Tytuł programu informacyjnego. Wypełniamy według tytułów:
• Fakty – kod 1
• Wiadomości – kod: 2
Kolumna C – Data wydania. Kodujemy dzień wydania
Kolumna D – Czas trwania wydania. Kodujemy czas trwania w sekundach
27 Szczegółowe omówienie zob. D. Piontek, Tabloidyzacja dyskursu politycznego w Polsce na przykładzie programów informacyjnych. Uwagi metodologiczne, [w:] Profesjonalizacja i mediatyzacja kampanii politycznych w Polsce, red. K. Churska-Nowak, S. Drobczyński, Poznań 2011, s. 184–200.
Kolumna E – numer newsa. Kolejne numery odnoszą się do jednego wydania.
Kolumna F – rodzaj newsa:
• twardy – 1
• miękki – 2
• ważny – 3
Kolumna G – temat newsa:
• Bieżąca polityka krajowa – 1
• Bieżąca polityka zagraniczna – 2
• Gospodarka – 3
• Sprawy społeczne – 4
• Sprawy zwykłych ludzi – 5
• Zdarzenia dramatyczne – 6
• Kultura popularna
Kolumna H – długość newsa. Kodujemy w sekundach.
Kolumna I – aktor newsa, czyli bohater (bohaterowie) relacjonowanych wydarzeń.
Kodowany jest każdy aktor bez względu na rodzaj udziału i znaczenie dla historii.
• Polityk – 1
• Ekspert – 2
• Osoba urzędowa – 3
• Zwykły człowiek – 4
• Przedstawiciel show biznesu (celebryta) – 5
• Inny – 6 Źródło: opracowanie własne.
Tematyka newsów dzielona może być, zgodnie z istniejącymi już badaniami zawartości mediów, na główne obszary tematyczne, takie jak: polityka, gospodarka, sprawy społeczne, sprawy zwykłych ludzi, zdarzenia dramatyczne (wypadki, katastrofy, klęski żywiołowe), kultura popularna, sport. W zależności od potrzeb konkretnego badania, obszary te mogą być wyznaczone bardziej szczegółowo, np.
gospodarkę można podzielić na rynek pracy, informacje giełdowe, ująć sektorowo, itp. Sprawy społeczne dotyczą najczęściej kwestii, mają znacznie makrospołeczne (np. edukacja, służba zdrowia, wymiar sprawiedliwości, zmiany obyczajowości, itp.), choć i tu tworzy się specyfi kację wynikającą z celów konkretnego badania.
Sprawy zwykłych ludzi to historie o zwykłych ludziach, ich codziennym życiu, wydarzeniach wyjątkowych, dramatycznych, tragicznych, czy skandalicznych.
Niezależnie od wymowy, czy społecznej reperkusji takich historii, dotyczą one pojedynczych, zdefi niowanych i specyfi cznych przypadków, nie skutkują zwykle żadnymi zmianami instytucjonalnymi. Osobną kategorię tematów stanowią wypadki, zdarzenia losowe o dramatycznym przebiegu, klęski żywiołowe, itp. Ich
cechą wyróżniającą jest zwykle duża liczba uczestników, negatywny wydźwięk i konieczność interwencji służb publicznych28. Podobnych szczegółowych uściśleń można dokonać w obrębie każdej kategorii, w zależności od konceptualizacji konkretnego badania.
Istnieją sytuacje, szczególnie gdy w kodowaniu bierze udział większa liczba osób, w tym koderzy nie uczestniczący w konceptualizacji badania, kiedy należy sporzą-dzić książkę kodową wyjaśniającą sposób interpretacji poszczególnych wymiarów kategorii. W tabeli 2 znajduje się na przykład kategoria newsa ważnego. Jest to informacja o wydarzeniu, które:
1. dotyczy aktualnych kwestii ekonomicznych, społecznych czy kulturalnych, które powinny być opublikowane, ale niekoniecznie natychmiast;
2. dotyczy ważnych danych demografi cznych, raportów eksperckich, odkryć naukowych czy wynalazków technologicznych, które powinny być upublicz-nione, ale niekoniecznie natychmiast;
3. dotyczy wydarzeń ważnych i znaczących, ale nie dla społeczeństwa jako całości, lecz dla określonej jego części;
4. zawiera informacje ważne dla odbiorcy osobiście, które jednak nie muszą być relacjonowane natychmiast (np. zmiany w prawie podatkowym)29.
Może wystąpić również sytuacja, w której trudno jest określić jeden temat wiodący newsa. Z badań przeprowadzonych przez nas wcześniej wynika, że wystę-puje tendencja do wielowątkowego relacjonowania wydarzeń, zatem konieczne jest rozstrzygnięcie, który wątek jest wiodący, bądź klasyfi kowania newsa do więcej niż jednej kategorii. Każdy wybór dokonany przez badaczy musi być jasno wyartykułowany, aby zestawienia danych były czytelne i umożliwiały interpretację.
Konieczne może być również doprecyzowanie w książce kodowej, jak rozumiane są poszczególne kategorie aktorów i jak dokładnie ich kodować. Na użytek prowa-dzonych przez nas badań przyjmowaliśmy, że np. ekspert to osoba mająca legity-mizację do zabierania głosu w sprawie, wynikającą np. z wykształcenia czy znajo-mości tematu, teoretycznie nie związana z żadną ze stron biorących udział w relacjonowanym wydarzeniu, a osoba urzędowa to taka, która pełni różne funkcje w organach administracji, organizacjach społecznych, przedstawiciele instytucji państwowych, stowarzyszeń, związków zawodowych, reprezentanci
28 Ibidem.
29 S. Lehman-Wilzing, M. Seletzky, Hard news, soft news, „general” news: Th e necessity and utility of an intermediate classifi cation, „Journalism” 2010, no 11, s. 47–48.
prawni, itp. Jeśli w materiale ta sama osoba pojawia się więcej niż jeden raz, kodo-wana jest jednorazowo.
4. PODSUMOWANIE
Sformułowane powyżej uwagi dotyczące wykorzystania analizy zawartości do badania konkretnego problemu tabloidyzacji wynikają z naszych doświadczeń30. Analiza literatury poświęconej tabloidyzacji mediów, czy też mikrotabloidyzacji, pozwala na sformułowanie pewnych ogólnych założeń dotyczących tego zjawiska/
procesu. I tak, przyjmujemy, że o tabloidyzacji można mówić, gdy:
1. występuje przewaga informacji miękkich nad twardymi, nie tylko w liczeb-ności informacji, ale także czasu im poświęcanego; jest to istotne zastrzeże-nie, bowiem czas poświęcony danemu wydarzeniu może być przesłanką oceny jego znaczenia;
2. dominuje tematyka związana z historiami zwykłych ludzi, sprawami społecz-nymi, wypadkami, kulturą popularną, mniejsza jest liczba relacji dotyczących polityki, ekonomii, spraw zagranicznych;
3. wśród aktorów wydarzeń dominują tzw. zwykli ludzie, osoby urzędowe, nie zaś politycy i eksperci;
4. dominuje tematyka krajowa, a w tematyce zagranicznej dominują informacje miękkie;
5. materiały ilustracyjne służą budowaniu emocji i narzucają interpretację wydarzenia, podobnie jak język relacji, rodzaj narracji i (ewentualna) ścieżka muzyczna;
6. poszczególne jednostki informacji opatrzone są zapowiedziami i tytułami, których zasadniczą funkcją jest przyciągnięcie uwagi i zaintrygowanie odbiorcy31.
30 Przeprowadziliśmy dotychczas i opublikowaliśmy m.in. D. Piontek, Political discourse in Polish commercial television. Case of „Fakty” TVN, „Central European Journal of Communication” 2009, s. 351–366; idem, B. Hordecki, Tabloidization in Polish television news programs. Fakty TVN and Wiadomości TVP, artykuł przygotowany na Międzynarodową Konferencję Komunikacji Społecznej
“Channels of Transition”, Brno, 7–9.05. 2009; B. Hordecki, D. Piontek, Tabloidyzacja czy tabloidyzacje telewizyjnych programów informacyjnych, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2010, nr 2, s. 19–32.
31 D. Piontek, Komunikowanie polityczne…, s. 214.
Jednak, jak pisaliśmy we wcześniejszej części prezentowanego artykułu, bardziej obiecujący niż analiza ilościowa wydaje się być jej jakościowy wymiar.
Na zakończenie należy raz jeszcze podkreślić, że badania nad tabloidyzacją nie stanowią ostro wyodrębnionego obszaru w ramach nauki o komunikowaniu.
Rozwijają się one wspólnie z refl eksją nad wieloma innymi zjawiskami z zakresu m.in. komunikacji politycznej. Należy zatem pamiętać, że tabloidyzacja oraz takie zjawiska jak np. merkantylizacja sfery medialnej, ewolucja logiki mediów, ich konwergencja i dywergencja, infotainment, celebrytyzm polityczny, personalizacja polityki, karnawalizacja przestrzeni publicznej – wszystkie te zjawiska tworzą konglomerat o bardzo niewyraźnych granicach, zmieszany ze stale przenikających się i wzajemnie na siebie oddziałujących elementów. Stąd, chcąc uchwycić sens jednego z nich, np. tabloidyzacji, trzeba również badać oraz starać się zrozumieć pozostałe.
Methodology of Tabloidization Research
I
N PAST FEW years tabloidization became a popular and widely used term, describing particular phenomena and processes occurring in media and its discourse. It also went on to be an interesting subject of studies that facilitates assessment of state not only journalism as a profession, but also contemporary media systems and societies, as well as comprehen-sion of mechanisms that put them in motion. Th esis stating that tabloids and tabloid-like media strongly aff ect mentality of millions of audience, shaping their memories, opinions and knowledge was commonly approved.Article presents original project of use of content analysis to research tablodization basing on the example of Polish newscasts. It includes also exemplary set of variables and propositions of how a key should look. Authors present their arguments in favour of tab-loidization research and demonstrate its indicators.
P
ODSTAWOWYM KRYTERIUM PODZIAŁU metod badawczych jest rozróżnienie metod jakościowych i ilościowych. Pierwsze z nich charakteryzują się całościowym podejściem do przedmiotu badania, indywidualnym jego traktowaniem i dążeniem do uzyskiwania możliwie najgłębszych rezultatów badawczych, docierania i zro-zumienia samej istoty badanych zjawisk. Nadają się zatem w politologii do takich celów jak analiza subiektywnych doświadczeń, znaczeń, motywacji i interpretacji uczestników systemu politycznego czy holistyczne rekonstruowanie przebiegu określonych praktyk społecznych1. Z drugiej natomiast strony mamy metody ilo-ściowe, oparte na zupełnie odmiennej logice, założeniach i celach badania. Stosując je musimy bowiem pogodzić się z faktem, iż uzyskane wyniki nie będą tak głębokie jak w przypadku badań jakościowych, siłą rzeczy pominięte zostaną pewne niuanse i subtelności, zaś badane zjawiska potraktowane zostaną aspektowo i bez zindywi-dualizowanego podejścia. W zamian jednak wyniki badań mogą być bardziej wiarygodne (w sensie – nie obciążone subiektywnością podmiotu poznania), bardziej jednoznaczne, precyzyjne i łatwiejsze w interpretacji, dające równocześnie większe możliwości generalizacji.Te potencjalne korzyści z zastosowania podejścia ilościowego mogą być osią-gnięte jednak tylko w przypadku, gdy badanie zostaje przeprowadzone starannie, metodycznie i przy ścisłej kontroli procesu badawczego. Kluczowym elementem jest tu pomiar zmiennych. Stanowi on bowiem nić łączącą kategorie teoretyczne z badaniami empirycznymi i środek za pomocą którego te pierwsze mogą zostać
1 F. Devine, Metody jakościowe, [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red. D. Marsh, G. Stoker, Kraków 2006, s. 197–200.