WYZWANIE KONCEPTUALIZACJI

Jednym z wyznaczników wiedzy naukowej jest wysoki stopień jej teoretyczno-ści²⁴. Niekiedy wskazuje się nawet, że w badaniu politologicznym teoria jest pier-wotna względem podmiotu poznania, chociażby w tym sensie, że konstytuuje ona jego przedmiot²⁵. Konsekwencją tego jest wymóg, by wszelkie analizy empiryczne miały silne umocowanie teoretyczne, zaś narzędzia naukowego poznania polityki były budowane o teorię politologiczną. Skala demokracji nie może więc być kon-struowana w oderwaniu od teorii demokracji, wprost przeciwnie – winny istnieć między nimi ścisłe relacje i jak największy stopień odpowiedniości.

Problemem w tym kontekście może być fakt, iż nie istnieje tylko jedna koncep-cja demokracji, nie istnieje nawet taka jej defi nikoncep-cja, która byłaby przez wszystkich uznawana i na dodatek stanowiła jeszcze dogodną podstawę do badań empirycz-nych. Najbardziej rozpowszechnione ujęcia są albo zbyt minimalistyczne (jak na przykład defi nicja J. Schumpetera²⁶) albo zbyt ogólnikowe (jak określenie demo-kracji przez A. Lincolna²⁷) i muszą zostać rozbudowane, doprecyzowane oraz

23 G.L. Munck, J. Verkuilen, Conceptualizing and Measuring Democracy: Evaluating Alternative Indices, „Comparative Political Studies” 2002, Vol. 35, No. 1, s. 7–27.

24 J. Such, M. Szcześniak, Filozofi a nauki, Poznań 2000, s. 37; T. Sozański, Co to jest nauka?, [w:]

Nauka. Tożsamość i tradycja, red. J. Goćkowski, S. Marmuszewski, Kraków 1995, s. 25–29.

25 T. Klementewicz, Politologia tradycyjna a politologia teoretyczna w poszukiwaniu modelu me-todologicznego nauki o polityce, „Studia Polityczne” 1992, nr 1, s. 98–101.

26 Demokracja (metoda demokratyczna) jest „rozwiązaniem instytucjonalnym dochodzenia do decyzji politycznych, w którym jednostki uzyskują moc decydowania poprzez walkę konkurencyjną o głosy wyborców” Zob. J.A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Warszawa 1995, s. 336–337.

27 Demokracja to „rządy ludu, przez lud i dla ludu”. A. Lincoln, Th e Gettysburg Address, za:

R.C. White, Jr., Th e Words Th at Moved a Nation, [w:] Abraham Lincoln. A Legacy of Freedom, Wa-shington 2008, s. 58.

wyrażone w bardziej konkretnych, ale i złożonych kategoriach. Dodatkowo, na etapie konceptualizacji badacz konstruujący skalę demokracji winien odpowiedzieć sobie na pytanie o to, do jakich celów będzie ona służyła oraz jaki będzie zasięg czasowy i przestrzenny zbioru obiektów poddawanych pomiarowi. Inaczej bowiem będzie konstruowana skala mająca zmierzyć poziom demokratyczności np. krajów Europy Zachodniej w ostatnich 30 latach (zasadniczo do siebie podobnych pod względem instytucjonalnego instrumentarium demokracji), a inaczej gdybyśmy chcieli objąć pomiarem kraje z różnych kręgów cywilizacyjnych i/lub dużo szerszy horyzont czasowy – wtedy musielibyśmy uwzględnić w większym stopniu zróżni-cowanie form demokracji.

Wyzwanie konceptualizacji oznacza zatem dla badacza wymóg wyboru jednej z koncepcji demokracji, a następnie „rozłożenie jej na czynniki pierwsze” w postaci drzewka koncepcyjnego. Służy ono do tego, by wyodrębnić w zmiennej wielowy-miarowej poszczególne zmienne/wymiary jakie się na nią składają, z kolei w odnie-sieniu do nich powtórzyć ten zabieg na niższym piętrze drzewka i tak dalej, aż do momentu dojścia do zmiennych prostych (jednowymiarowych)²⁸. Niekiedy – w przypadku najprostszych konceptualizacji – stanie się to już na drugim poziomie drzewka (np. w Indeksie Demokratyzacji Tatu Vanhanena²⁹), niekiedy zaś będzie ono bardziej rozbudowane i obejmować będzie kilka pięter (na przykład w anali-zach Freedom House)³⁰. Istotnym w tym miejscu jest zadbanie o to, by zmienne na poszczególnych piętrach drzewka po pierwsze były rozłączne, a po drugie znajdo-wały się na tym samym poziomie abstrakcji³¹.

28 Procedura taka przejrzyście została przedstawiona na przykładzie konceptualizacji kategorii alienacji przez M. Seemana w: D. Nachmias, Ch. Frankfort-Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 48–50. Rozrysowane całe drzewko konceptualizacyjne dla jednej ze skali demokracji (opartego na skali Bollena indeksu demokracji dla państw Ameryki Centralnej) można znaleźć w: K. Bowman, F. Lehoucq, J. Mahoney, Measuring Political Democracy. Case Exper-tise, Data Adequacy, and Central America, „Comparative Political Studies” 2005, Vol. 38, No. 8, s. 952–953.

29 T. Vanhanen, Prospects of Democracy. A Study of 172 Countries, London–New York 2004, s. 34 i n.; T. Vanhanen, A New Dataset for Measuring Democracy, 1810–1998, „Journal of Peace Research”

2000, Vol. 37, No. 2, s. 252–255.

30 A. Puddington, Freedom in the World 2012: Th e Arab Uprisings and Th eir Global Repercussions, [Freedom House] 2012, s. 34–35.

31 G.L. Munck, J. Verkuilen, op.cit., s. 13–14.

Przykład: konceptualizacja skali Bollena

Defi nicja teoretyczna demokracji: „demokracja to stopień w jakim władza polityczna elit jest zminimalizowana, a zmaksymalizowana ta, która elitom nie przynależy”.

Konceptualizacja: Ponieważ nie istnieje wiarygodny sposób bezpośredniego pomiaru władzy, de-mokracja jest konceptualizowana poprzez dwa wymiary i składające się na nie warunki proceduralne, mające zagwarantować minimalizację władzy elit i maksymalizację władzy nie-elit:

Rysunek 7. Konceptualizacja skali Bollena.

Komentarz do konceptualizacji: Można byłoby tu sformułować dużo bardziej szczegółowe zmienne (np. na zakres restrykcji może się składać wiele zmiennych cząstkowych, dotyczących restrykcji w różnych sferach życia społecznego), jednak K. Bollen tego nie zrobił, co należałoby uznać za słabość tej konceptualizacji. Inną słabością jest brak bezpośredniego przełożenia defi nicji teoretycz -nej na konceptualizację.

Źródło: K.A. Bollen, Political democracy: Conceptual and measurement traps, „Studies in Compara-ive International Development” 1990, Vol. 25, No. 1.

W praktyce większość najbardziej popularnych skali demokracji odnosi się – w bardziej lub mniej bezpośredni sposób – do teorii poliarchii Roberta Dahla i na niej się opiera. Jest to koncepcja zakładająca, że ideowe zasady demokracji (szeroko omówione w niektórych publikacjach R. Dahla³²) nie są w pełni realizowalne, a zatem demokracja jako taka jest zbiorem normatywnych zasad, ideałem któremu

32 Zob. R.A. Dahl, Demokracja i jej krytycy, Kraków 1995, s. 119–296; R.A. Dahl, O demokracji, Kraków 2000, s. 37–76.

Demokracja

Prawa polityczne WolnoĞFLpolityczne

Uczciwe

żaden realnie istniejący system polityczny nie jest w stanie sprostać. Dlatego do opisu rzeczywistych systemów R. Dahl proponuje kategorię poliarchii, opartą na zbiorze zasad proceduralnych, mających zabezpieczyć możliwość realizacji założeń demokracji w możliwie wysokim stopniu³³. To na odwołaniu do tych wymogów proceduralnych najczęściej budowane są konceptualizacje skal demokracji.

Przykład: konceptualizacja Indeksu Demokratyzacji T. Vanhanena

Podstawa teoretyczna: koncepcja poliarchii R. Dahla (bez sformułowanej explicite defi nicji de-mokracji).

Konceptualizacja: demokracja jest mierzona poprzez pryzmat dwóch zmiennych teoretycznych – stopnia rywalizacyjności w systemie politycznym oraz stopnia partycypacji:

Rysunek 8. Konceptualizacja Indeksu Demokratyzacji T. Vanhanena.

Komentarz: Jest to konceptualizacja bardzo oszczędna, gdyż ogólne zmienne teoretyczne rywalizacji i partycypacji nie są w ogóle zdezagregowane i każda z nich jest mierzona poprzez zaledwie jeden wskaźnik.

Źródło: T. Vanhanen, Polyarchy Dataset Manuscript, http://www.prio.no/CSCW/Datasets/Gover-nance/Vanhanens-index-of-democracy/Polyarchy-Dataset-Manuscript/, odczyt z dn. 18.05.2012.

Sformułowana przez R. Dahla teoria poliarchii jest o tyle wygodna, że – poza tym, iż jest szeroko znana i cieszy się powszechnym uznaniem – oferuje ona nie-malże gotowe drzewko konceptualizacyjne, gdyż zawiera zatem dwa zasadnicze wymiary: rywalizację i partycypację, przekładające się na zbiór ośmiu gwarancji proceduralnych, z których każdą z kolei można rozbić na szereg bardziej szczegó-łowych rozwiązań instytucjonalnych³⁴. Autorzy skal demokracji często wychodzą

33 R.A. Dahl, Polyarchy: Participation and Opposition, New Heaven (CT) 1971, s. 2 i n.

34 Ibidem, s. 1–10. W przywołanej pracy Robert A. Dahl używa do określenia wymiarów demo-kracji sformułowań: opozycja (opposition) i partycypacja (participation), jednak często zastępuje się je innymi, bliskoznacznymi pojęciami, jak np. rywalizacja (competition), kontestacja (contestation) oraz inkluzyjność (inclusiveness).

Demokracja

Rywalizacja Partycypacja

od własnej jej defi nicji (np. K. Bollen – patrz ramka), ale w konceptualizacji odnoszą się do wymogów proceduralnych R. Dahla bądź też w jej wyniku uzyskują strukturę teoretyczną zbliżoną do koncepcji tego badacza³⁵.

Przykład: konceptualizacja pomiaru Freedom House

Podstawa teoretyczna: skala jest przeznaczona do mierzenia poziomu wolności na świecie. Jej twór-cy przyjmują jednak, że wolność jednostek jest najpełniejsza w krajach demokracji liberalnej, a więc pomiar jest oparty o proceduralne zabezpieczenia demokracji i ich respektowanie w poszczególnych systemach politycznych.

Konceptualizacja: w ramach demokracji wyróżniono dwa podstawowe wymiary, a w każdym z nich 10–15 zmiennych. Każdej ze zmiennych przypisane jest kilka wskaźników. Zmienne są też pogrupo-wane w subkategorie odpowiadające poszczególnym obszarom badania (subwymiarom demokracji).

Dodatkowo w konceptualizacji umieszczono dwie zmienne dyskrecjonalne – odnoszone tylko do nie-których ocenianych systemów politycznych. Drzewko konceptualizacyjne ma więc bardzo rozbudo-waną postać:

[Rysunek 9: Konceptualizacja skali Freedom House]

Komentarz: Jest to struktura na tyle rozbudowana, że umieszczenie jej całej jest w tym miejscu nie-możliwe. Jej zaletą jest duża szczegółowość i szeroki zakres przedmiotowy, wadą – słabsze uzasadnie-nie teoretyczne (odwołuje się przede wszystkim do Uniwersalnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ).

Źródło: Freedom in the World 2011 – Checklist Questions and Guidelines, http://www.freedom-house.org/report/freedom-world-2011/checklist-questions-and-guidelines, odczyt z dn. 19.05.2012.

W fazie konceptualizacji atrybuty i ich logiczna organizacja winny w jak najwięk-szym stopniu odpowiadać przyjętej podstawie teoretycznej. Nie oznacza to, że jest to wymóg absolutny – niekiedy koncepcje teoretyczne wymagają skorygowania, zawie-rają logiczne niespójności, są niepełne czy ogólnikowe. Konceptualizacja jest procesem twórczym, gdyż teorie w naukach politycznych rzadko nadają się do bezpośredniego przełożenia na narzędzia badawcze do analiz empirycznych. Konceptualizacja ozna-cza więc zwykle doprecyzowanie teorii, jej uporządkowanie logiczne i dokładne ustrukturyzowanie. Zasadnicza zbieżność między koncepcją teoretyczną a konceptu-alizacją winna jednak istnieć, gdyż jest ona warunkiem trafności skali.

35 M. Coppedge, A. Alvarez, C. Maldonado, Two Persistent Dimensions of Democracy: Contestation and Inclusiveness, „Th e Journal of Politics” 2008, Vol. 70, No. 3, s. 632–638.

Demokracja PrawapolityczneSwobodyobywatelskie Proces wyborczyPluralizm i partycypacja

Zmienna wielowymiarowa Wymiary(2) Subkategorie(7) Zmienne(25+2) :VNDĨQLNi(146) 3U]\NáDGRZepytaniaZVNDĨQLNRZH CzywagaJáRVywwyborczychwszystkichobywatelijestrówna,takbyzapewniürównąUHSUH]HQWDFMĊ?ZVNDĨQLkwolnychiuczciwych wyborówdoFLDáaustawodawczego) CzyistniejąQLH]DOHĪQeinstytucjePRQLWRUXMąFeiĞOHGF]H,G]LDáDMąFebezutrudnieĔinaciskówzestronyZáDG]ypolitycznej?ZVNDĨQLN ZROQRĞFiodkorupcji) CzydouzyskaniadokumentówXPRĪOLZLDMąF\FhprowadzenieG]LDáDOQRĞFigospodarczejpotrzebnejestZUĊF]DQLeáDSyZHklub podobnychERGĨFywdlaadministracji?ZVNDĨQLkswobodygospodarczejiwáDVQRĞFiprywatnej)

...

Rysunek 9.Konceptualizacja skali Freedom House