145 ankieta pocztowa

f

Uzyskane współczynniki determinacji R2 wskazują, że uwzględnione w rów­ naniach zmienne objaśniające w 42-5554 wyjaśniają zmienność częstotliwości udziału gospodarstw w badaniach panelowych. Wartość współczynników deter­ minacji, jakkolwiek nie najwyższa, pozwala, zważywszy na fakt.znacznego zróżnicowania poszczególnych zmiennych w bardzo dużej próbie, uznać przy­ jęty zestaw zmiennych objaśniających za zadowalający.

Równocześnie okazało się, że w świetle statystyki t-Studenta /przy po­ ziomie istotności oc «» 0,05/ nieistotny jest wpływ na częstotliwość udzia­ łu zarówno w badaniach zasadniczych, jak i bezpośrednich czy też poczto­ wych takich zmiennych, jak liczba osób pracujących oraz czas trwania go­ spodarstwa.

Z kolei we wszystkich trzech typach badań statystycznie istotny okazał się wpływ wielkości dochodów miesięcznych oraz nastawienia respondenta do badań. Oddziaływanie pozostałych uwzględnionych zmiennych było w zależnoś­ ci od rodzaju zastosowanej techniki badań.bądź istotne, bądź też nieisto­ tne.

Na częstotliwość udziału gospodarstw w badaniach zasadniczych statysty­ cznie istotny, dodatni wpływ mają: wykształcenie i wiek głowy gospodarstwa, wielkość gospodarstwa, poziom dochodów miesięcznych oraz miejsce zamieszka­ nia. Oznacza to, że w miarę wzrostu wartości tych cech zwiększa się - śred­ nio rzecz biorąc - aktywność gospodarstw, wyrażająca się częstszym udzia­ łem w badaniach. Z kolei fakt wykonywania przez żonę pracy zawodowej, a także niezbyt pozytywne nastawienie respondenta do badań panelowych powo­ dują spadek uczestnictwa w kolejnych ankietyzacjach.

Zbliżone zależności występują także w przypadku rozpatrywania osobno badań bezpośrednich i pocztowych. W tych pierwszych nieistotny okazał się jednak wpływ wykształcenia respondenta, natomiast w drugich — wielkość go­ spodarstwa. Ponadto w obu typach badań częstotliwość udziału nie zależała od aktywności zawódowej żony.

5.4. Więzi organizatorów panelu z respondentami

Na funkcjonowanie panelu, jego trwałość, a także aktywność członków is­ totny wpływ ma więź istniejąca między organizatorami badania a respondenta­ mi. Więź ta powstała w trakcie ankietyzacji, głównie bezpośrednich, pod­ trzymywana jest w różny sposób w okresie między badaniami. Utrzymywanie stałych kontaktów z gospodarstwami odbywa się poprzez prowadzenie z nimi korespondencji a także spotkania z wybranymi grupami respondentów. Tego typu działania podejmowane są przez prawie wszystkie Instytucie

posia-146

on

dające panele . Niektóre z nich wysyłają ponadto krótkie informacje o wy­ nikach badań. Z kolei Towarzystwo Badań Spożycia w Norymberdze drukuje spe­ cjalną gazetę, którą bezpłatnie dostarcza wszystkim członkom swego pane­ lu . Umieszczone są w niej informacje o sprawach związanych z funkcjono­ waniem panelu, tematyką i wynikami prowadzonych badań, a także o najbliż­ szych zamierzeniach.

Również niektóre z tych przedsięwzięć stosowane były przez organizato­ rów omawianego panelu gospodarstw domowych. Szczególnie mile widziane były przez respondentów przesyłane im regularnie życżenia świąteczne czy też z okazji Dnia Kobiet. W kilku przypadkach dostarczono członkom panelu krót- ką informację o uzyskanych wynikach. Wyrazem pozytywnych reakcji gospo­ darstw, a także ich przywiązania do badań panelowych, była otrzymywana od nich korespondencja. Łącznie w ciągu czterech lat funkcjonowania panelu o- trzymano różnego rodzaju korespondencję przeciętnie od co dwudziestego członka panelu miejskiego i co trzydziestego respondenta na wsi. Zdecydo­ wana większość przesyłek /80JŹ/ stanowiły karty pocztowe zawierające życze­ nia świąteczne lub podziękowania. Pozostałe były to listy, w których res­ pondenci poruszali różnorodne zagadnienia. Część z nich szukała pomocy lub prosiły o poradę i interwencję w podanych przez siebie sprawach, nierzad­ ko w zupełnie osobistych. Inni poruszali sprawy gospodarki kraju. Dzielili się oni swoimi uwagami dotyczącymi cen, płac, czy zaopatrzenia rynku.

W listach tych znajdowały się również propozycje rozwiązań występują­ cych kłopotów na rynku. Listy zawierały także uwagi, jakie nasuwały się re­ spondentom podczas wypełniania ankiety. Dotyczyły one tematyki badania, u- Kładu graficznego kwestionariusza, a także sformułowania pytań. Ostatnią grupę stanowiły listy wyjaśniające przyczyny nieuczestniczenia w badaniu lub też donoszące o rezygnacji z dalszej współpracy.

Zróżnicowana była częstotliwość nadsyłania korespondencji w zależności , od cech demograflczno-ekonomicznych respondentów. Najczęściej kontakt pi­ semny z organizatorami badania utrzymywały osoby w średnim wieku, posiada- jące średnie lub wyższe wykształcenie, będące członkami dużych gospodarstw oraz zamieszkałe w miastach liczących od 5 do 20 tysięcy mieszkańców. Naj­ rzadziej natomiast przesyłki pocztowe otrzymywano od respondentów młodych z wykształceniem podstawowym i zamieszkałych w dużych miastach.

Innym, obok korespondencji, czynnikiem wpływającym na umocnienie więzi między organizatowami panelu a jego członkami są różnego rodzaju nagrody. Otrzymują je jedynie ci respondenci, którzy systematycznie uczestniczyli w kolejnych badaniach. Nagrody przyznawane są w postaci pieniężnej lub rze­ czowej . Przykładowo w panelu Towarzystwa Badań Spożycia w Norymberdze ak­ tywni otrzymują raz w roku 60 marek oraz raz na kwartał losowane są wśród nich nagrody o wartości 50-250 marek każda. Ponadto corocznie losuje się

20

Por* E,p* Ehrlich: op. cit. s. 65; Charakterystyka... op. cit. s.10. E.P. Ehrlich: op. cit. s. 65.

Por*! E»?* Ehrlich: op. cit. s. 64; P. Pokorni, J. Dvorakova. Z. Va-S* Segnit' Va-S* Broadbent: Life Style Research. Eu­ ropean Research. 1973 nr 1 s. 11.

147 wśród członków panelu 10 wycieczek zagranicznych oraz 6 samochodów osobo­ wych. Z kolei w panelu Instytutu Badawczego Handlu w Pradze stosowano je­ dynie nagrodę pieniężną /200 koron rocznie/ dla "tych respondentów, którzy uczestniczylu co najmniej w 75% zorganizowanych ankietyzacji. Pozytywne re­ zultaty uzyskuje się nawet wtedy, gdy nagrodę stanowi drobny upominek2 .

W omawianym panelu gospodarstw domowych nie nagradzano respondentów za ich systematyczny udział w kolejnych badaniach. Losowano jedynie nagrody rzeczowe za udział w konkretnym badaniu2**.

T a b e l a 5.11 Wskaźniki zwrotności ankiet pocztowych

przez respondentów, którzy wylosowali nagrodę

Nagroda po Nagroda po Nagroda po Nagroda po

Ankieta ^{ankiecie 7 ankiecie 8 ankiecie 9 ankiecie 10}

M W M W M W M W 2 77,4 69,2 77,9 54,5 31,3 . 38,9 76,9 73,0. 5 71,0 61,5 64,9 45,5 50,0 16,7 68,5 62,2 7. 61,0 36,4 34,4 5,6 63,8 48,6 8 79,8 76,9 - - 50,0 11,1 60,0 45,9 9a a • 9 — — - -10 67,7 76,9 77,9 81,8 68,8 44,4 - — 11 54,2 50,0 46,4 36,4 37,5 11,1- 48,5 47,2 M - miasto, W - wieś

a - ankietę 9 pominięto w rozważaniach, gdyż było to badanie bezpośred­ nie.

Źródło; Obliczenia własne.

Niemniej stwierdzono, że nagrody te mają także pozytywny wpływ na ak­ tywność respondentów w dalszych ankietyzacjach. Jak wynika bowiem z danych zawartych w tabeli 5.11 istnieje wyraźna różnica w wielkości wskaźnika zwrotności ankiet przed i po otrzymaniu nagrody. Nastąpiło znaczne uaktyw­ nienie nagrodzonych osob, stąd częstszy ich udział w następnych badaniach. Fakt wylosowania nagrody najsilniej wpłynął na uczestnictwo w dalszych an­ kietyzacjach respondentów najstarszych, posiadających podstawowe lub zawo­ dowe wykształcenie i będących członkami gospodarstw najmniejszych lub naj- więkssych. Należy sądzić, że zarówno siła, jak i trwałość oddziaływania na­ gród na aktywność respondentów byłaby znaczniejsza, gdyby ich wartość, a zwłaszcza liczba była większa.

W panelu IHWiU Oddział w Katowicach mimo, że nagrodą była tylko książ­ ka uzyskano istotny wzrost zwrotności ankiet. Patrz; Korespondencyjny... op. cit. s. 20-21.

22> Łączna wartość rozlosowanych nagród rzeczowych w pięciu badaniach /ankiety 7-11 / wynosiła 155 tys. zł, a otrzymało je 505 respondentów. Był to głównie sprzęt gospodarstwa domowego, lampy, szklanki i naczynia szkla­ ne.

148

*

* *

Sprawne funkc jonowani e badań panelowych w dużej mierze zależy od trwa­ łości panelu. Fakt wycofywania się części respondentów z panelu nie tylko istotnie ogranicza możliwość wykorzystania wszystkich właściwości tej me­ tody badań, ale również prowadzi niejednokrotnie do deformacji zarówno roz­ kładu, jak i parametrów panelu. Może to z kolei powodować brak reprezenta­ tywności uzyskiwanych tą drogą informacji.

Stwierdzono, że trwałość panelu jest istotnie zdeterminowana profilem społeczno-demograficznym gospodarstw, wchodzących w jego skład. Rezygnacje z badań uzależnione są przede wszystkim od wielkości gospodarstw oraz wieku, wykształcenia i zawodu głowy rodziny. Najwyższą stopą rezygnacji charakteryzują się bowiem głównie respondenci z małych gospodarstw, posia­ dających podstawowe lub zawodowe wykształcenie oraz będący robotnikami niewykwalifikowanymi oraz rolnikami lub też emerytami. Są to przede wszy­

stkim osoby młode bądź też najstarsze.

W świetle nierównomiernego nasilenia rezygnacji w poszczególnych kla­ sach gospodarstw konieczne jest stosowanie dolosowań nowych respondentów do panelu w miejsce rezygnujących, zwłaszcza po pierwszym roku jego funk­ cjonowania, w tym bowiem okresie występuje największe nasilenie rezygnacji.

Na trwałość panelu istotny także wpływ ma fakt utrzymywania przez orga­ nizatorów kontaktów /korespondencyjnych, a przede wszystkim ósobistych/ z jego członkami, co sprawia powstanie bardziej emocjonalnych więzi. Prakty­ ka wielu instytutów wskazuje, a potwierdziły to także w pewnej mierze prze­ prowadzone badania, że stabilność panelu można zwiększyć, stosując system nagród lub premii.

Sprawność funkcjonowania panelu wyraża się nie tylko w jego trwałości, ale również w częstotliwości udziału respondentów w kolejnych badaniach. Częstotliwość ta ściśle zależy od cech socjo-demograficznych respondenta. Najbardziej aktywne z reguły są osoby posiadające co najmniej średnie wy­ kształcenie, zamieszkujące w średnich lub dużych miastach, raczej o wyso­ kich dochodach. 'Wśród tej grupy przeważają inżynierowie, technicy i pracow­ nicy umysłowi.