W trakcie ankietyzacji ankieterzy zastawali respondentów w różnych po mieszczeniach, wykonujących z reguły rozmaite prace. Stąd też od decyzji respondenta zależny był wybór miejsca udzielania wywiadu, w którym ankie ter mógłby uzyskać określone i wiarygodne informacje, przy zachowaniu obu stronnej powagi i skupienia. Miejsca te są na ogół doskonale zpane res pondentowi, a zupełnie obce ankieterowi. Wpływa to lub może wpływać na nastawienie i samopoczuoie obu rozmówców. Ma na to również wpływ wygląd zewnętrzny otoczenia, występowanie w nim różnych bodźców słuchowych lub wzrokowych, utrudniających sprawny przebieg badania.
Uzyskane dane pozwoliły stwierdzić, że zdeoydowana większość wywiadów była przeprowadzana w pokoju, do którego zapraszali respondenci ankieterów^
102
W kuchni odbyto zaledwie co czwarty wywiad. Na wybór miejsca przeprowadza nia badania istotny wpływ miało miejsce zamieszkiwania respondenta. I tak, w gospodarstwach miejskich wywiady najczęściej odbywały się w pokoju /80X ogółu/, natomiast w wiejskich - rozmowy prowadzone były przede wszystkim w kuchni /50% ogółu/. Wiąże się to niewątpliwie z faktem, iż w środowisku wiejskim życie rodzinne i towarzyskie koncentruje się głównie w kuchni. Równocześnie na wsi zdecydowanie częściej zdarzały się przypadki przepro wadzania wywiadów przed domem, na werandzie, w ogrodzie czy też w polu.
Wybór miejsca rozmowy z ankieterem uwarunkowany był również wielkością posiadanego przez respondenta mieszkania. Procent wywiadów odbytych w po koju wzrastał z liczną izb w mieszkaniu /od 30% w jednoizbowych do 87% w 6- -izbcwych/.
Na wybór miejsca przeprowadzania badania miały także wpływ cechy spo łeczno-demograficzne respondenta.
Relatywnie biorąc - z mężczyznami częściej rozmawiano w pokoju, nato miast z kobietami - w kuchni. Taki stan wydaje się zrozumiały ze względu na tradycyjny podział obowiązków domowych i rodzinnych. Znajduje to swoje potwierdzenie przy analizowaniu miejsca przyjęcia ankietera w zależności od pozycji zajmowanej w rodzinie. Z analizy przeprowadzonej w tym przekro ju wynika, że głowa gospodarstwa domowego /przeważnie mężczyzna/ znacznie rzadziej niż pozostali jego członkowie przyjmowała ankieterów w kuchni.
W przypadku, gdy ankietowany był osobą młodą lub w średnia wieku, wy wiady odbywały się głównie w pokoju. Respondenci najstarsi wiekiem /powy żej 60 lat/ najczęściej ze wszystkich badanych grup przyjmowali ankieterów w kuchni lub przedpokoju.
Można wymienić przynajmniej trzy przyczyny mające wpływ na takie u- kształtowanie się zależności między wiekiem respondenta, a miejscem przy jęcia ankietera:
- ankieterami byli studenci, wśród których młodzi respondenci upatrywa li jednocześnie partnerów do rozmowy towarzyskiej, stąd częstsze zaprasza nie do pokoju niż w innych kategoriach wieku}
- ludzie starsi wiekiem często kojarzą ankieterów z urzędnikami.których zwyczajowo /np. inkasent, listonosz/ prosi się do kuchni lub tylko do przedpokoju;
- osoby starsze wiekiem zamieszkują najczęściej w starych budynkach i posiadają jednocześnie mniejszą liczbę izb mieszkalnych, co wywiera wpływ na wybór miejsca wywiadu.
Stwierdzono także wpływ poziomu wykształcenia respondenta na miejsce przeprowadzania wywiadu. Odbywały się ,one częściej w pokoju w przypadku o- sób z wyższym wykształceniem.
Zaobserwowano również związki między miejscem prowadzenia wywiadu, a , zawodem respondenta. W grupie inżynierów i techników oraz pracowników umy
słowych i przedstawicieli wolnych zawodów najczęstszym miejscem, w . którym przyjmowano ankietera, był pokój. W kuchni najczęściej wywiad przeprowa dzano z rolnikami oraz gospodyniami domowymi.
103
Można także stwierdzić, iż łączne dochody uzyskiwane przez gospodarstwo decydują o miejscu przeprpwadzania wywiadu. Najniższa procentowo liczba
rozmów przeprowadzanych w pokoju wystąpiła w przypadku respondentów o naj niższych dochodach. Jednocześnie w grupie tej zaobserwowano największą
liczbę wywiadów odbytych przed domem. Odsetek rozmów przeprowadzanych w pokoju wśród gospodarstw o wysokich dochodach był ponad dwukrotnie wyższy niż w przypadku grup o dochodach najniższych.
Na warunki zewnętrzne wywiadu, oprócz określonego pomieszczenia, składa się szereg czynników, które mogą oddziaływać zarówno na ankietera, jak i respondenta. Mogą one mieć pośrednio wpływ na jakość informacji udziela nych przez respondenta oraz na zapisywanie ich przez ankietera. Niektóre z tych czynników oddziaływują silniej na ankietera, inne z kolei na respon denta.
Czynniki takie, jak: oświetlenie, dysponowanie miejscem do pisania,czy stość, porządek, cisza i spokój, niezajmowanie się przez respondenta inny mi czynnościami w trakcie wywiadu, mogą mieć wpływ na jakość pracy ankie tera1 .
Siła oddziaływania jakiegoś czynnika na osobę respondenta uzależniona jest od reprezentowanych przez niego cech demograficznych, społecznych i
o
psychi cznych .
Z uwagi na to, iż wywiady panelowe przeprowadzane były w otoczeniu, które jest miejscem dobrze znanym respondentowi /przeważnie mieszkanie/, a zupełnie nie znanym ankieterowi, niezbędne było przystosowanie się ankie tera do otoczenia i warunków, w jakich się znalazł. Ankieterzy, w przeci wieństwie do respondentów, bardziej zwracają uwagę na hałasy panujące w danym pomieszczeniu, a także na czystość i porządek. Czynniki te decydują o tym czy praca anKLetera jest przyjemna, a to może wpływać na skuteczność badali. Wymienione czynniki mogą też krępować respondenta, np. nie posprzą
tane mieszkanie może wzbudzić zażenowanie i usprawiedliwienia przed ankie terem, co również ma wpływ na jakość odpowiedzi, gdyż respondenci nie są skoncentrowani na zadanym pytaniu.
Z uzyskanych danych wynika, że im większa miejscowość, tym w mieszka niach respondentów występowały bardziej sprzyjające warunki do przeprowa dzania wywiadu. Ponadto stwierdzono, że najlepsze warunki - istnienie jed- noczeńnie odpowiedniego miejsca do pisania /czystego stołu, biurka/ oraz właściwego oświetlenia - towarzyszyły wywiadom, przeprowadzanym w pokoju, znajdującym się w mieszkaniu umiejscowionym w nowych budynkach typu osie dlowego bloku mieszkalnego. Z kolei najgorsze warunki zapisywania informa cji w kwestionariuszach na brudnym, nie przeznaczonym do pisania miejscu, przy zbyt słabym oświetleniu, panowały przy wywiadach odbywających się w przedpokoju, starych domów jednorodzinnych.
1 Szersze omówienie tego zagadnienia można znaleźć w pracy W,Wysockiego: Środowisko społeczne a warunki przeprowadzania wywiadów ankietowych. Poznań 1978 s. 10-18 /maszynopis/.
2 Por.: K. Lutyńska: Miejsce przeprowadzania wywiadu i jego oddziaływa nie. W: Analizy i próby technik badawczych w socjologii. T. 4. Red. Z.Gost kowski i J. Lutyński. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972 s. 434-440.
Na warunki zewnętrzne wywiadu wpływał także termin przeprowadzania ba dania. Biorąc pod uwagę ozystość pomieszczenia, najmilej sprzyjające warun ki dla wywiadu panowały w poniedziałki i wtorki, natomiast najlepsze w so boty i niedziele. Zjawisko to można uzasadnić zwyczajowym, gruntownym sprzątaniem mieszkań dwa razy w tygodniu - przed niedzielą oraz w środku tygodnia we wtorek lub środę. Znajduje to swoje potwierdzenie w analizie czynności, które wykonywał respondent krótko przed przybyciem ankietera. Otóż we wtorki, środy i piątki - częściej niż w pozostałe dnia tygodnia - respondenci wykonywali rozmaite prace domowe, związane między innymi z utrzymaniem porządku w mieszkaniu. Dzień tygodnia, w którym odbywały się badania nie miał natomiast wpływu na wybór miejsca do rozmowy. Jedynie w niedziele, nieco częściej niż w pozostałe dni powszechnie, przyjmowano an kieterów w pokoju.
- 10 4
4.1.2. Postawy respondentów i osób towarzyszących w trakcie wywiadu