nieuczciwych ankieterów częściej znajdują się mężczyźni niż kohiety,urzęd nicy niż robotnicy, a ponadto osohy zamieszkałe w wielkich miastach2®.
4.2.2. Wpływ ankietera na przebieg wywiadów
Ankieterami w badaniach bezpośrednich prowadzonych w omawianym panelu gospodarstw domowych hyli studenci Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Przed każdą ankietyzacją przechodzili oni kilkugodzinny cykl szkoleń, w trakcie których zapoznawani byli z techniką badań ankietowych oraz sposobem prowa dzenia wywiadów z respondentami, tematyką i celem badania, konstrukcją kwe stionariusza, używaną terminologią, a także organizacją badania. W trakcie trwania pracy terenowej wraz ze studentami przebywał w każdym województwie pracownik naukowy. Zadaniem jego było sprawdzanie znajomości zasad wypał- niania ankiet2^ przed rozpoczęciem badań, a także nadzorowanie nad prawi dłowością przebiegu ankietyzacji. Do obowiązków opiekuna naukowego należa ło ponadto systematyczne, wyrywkowe kontrolowanie poprawności i kompletnoś ci wypełniania ankiet, a także wiarygodności zapisów. Jego obecność w cza sie ankietyzacji umożliwiała natychmiastowe wyjaśnianie wszelkich niejas ności wynikłych w trakcie badania.,
W corocznych ankietyzacjach uczestniczyło 120-150 ankieterów, którzy pracowali w poszczególnych województwach w grupach 8-15-osobowych. Zapew niało to sprawny przebieg ankietyzacji, a także skrócenie czasu jej trwa nia do 2-3 tygodni.
W literaturze rozbieżne są zdania autorów na temat sposobu organizacji pracy ankieterów. Brak jest jednolitośoi pogląd^/ na takie kwestie', jaks czy lepiej jest prowadzić badania z dużym czy małym zespołem ankieterów, czy powinni to być ankieterzy zawodowi czy też pracujący dorywczo,czy kie rowanie ich pracą oraz kontrola powinna odbywać się centralnie czy też w sposób zdecentralizowany. Zdaniem niektórych autorów prowadzenie ~ badań przez zbyt dużą grupę ankieterów może powodować zmniejszenie skuteczności ich pracy na skutek utrudnionej kontroli oraz kierowania nimi28. Wydaje się jednak, że zastosowanie przedstawionej procedury organizacji badań wy eliminowało tego typu wątpliwości. Spowodowała m a również, że nie potwier dziły się także wysuwane w literaturze obawy na temat przydatności studen tów jako ankieterów2^. Zarówno w opinii organizatorów badania, jak i res pondentów studenci w pełni wywiązywali się z funkcji ankieterów, a
prze-26 E. Noelles op. cit. s. 94 i 97. 27
W innych badaniach stwierdzono, że wielu ankieterów nie czyta in strukcji wypełniania ankiet. Por. P. Pokorny, J. DvoFakovas Metodika vyz- kumu spotrebitelske poptavky-hodnocenl prace tazatelu v terenu. Praha 1976 s. 13.
28
Por.: B. Lipstein: op. cit. s. 23 oraz S. Herkommer: op. cit. s. 69. E. Noelle: op. cit. s. 79-80.
PQ
✓
bieg wywiadów oraz jakość uzyskiwanych Informacji była zadowalająca. Po nadto dzięki wykorzystaniu studentów możliwe było uruchomienie dużej grupy ankieterów, co zapewniało minimalizację wpływu każdego ankietera na wyniki badań. Istotnym jednak mankamentem prowadzenia badań ankietowych przy pomo cy studentów jest koncentracja wywiadów w określonym czasie, nie zawsze sprzyjającyin realizacji danego tematu. Trudno jest orzec, czy lepszymi an kieterami okazaliby się przedstawiciele innych grup społeczno-zawodowych, gdyż w omawianych badaniach nie brali oni - jako ankieterzy - udziału.
Szeroko w literaturze dyskutowane jest zagadnienie wzajemnego oddziały wania w trakcie wywiadu ankietera i respondenta. Zdaniem większości auto rów jest oho tym silniejsze, im różnica społeczna między nimi jest więk- sza-' . Z reguły podkreśla się, że łatwiejsze jest porozumiewanie międsy ankieterem a respondentem, gdy są oni do siebie podobni zarówno pod wzglę dem klasy społecznej, wieku, wykształcenia, rasy czy płci. B. Dohrenwend i J. Colombotos twierdzą, że jeżeli zróżnicowanie społeczne jest bardzo małe ankieterzy mogą bezpośrednio rozpoczynać wywiad; kiedy natomiast jest bar dzo duże - istnieje większa możliwość negatywnej reakcji respondenta^1.
Zdaniem niektórych autorów wpływ ankieterów na wyniki badania może wy nikać z ich własnych poglądów i sądów w zakresie badanej problematyki^^. Wyraża się to w sugestywnym zadawaniu pytań oraz selektywnym słuchaniu od powiedzi. Zdarza się także, że ankieter notuje tylko odpowiedzi, jakich oczekuje. To selektywne słyszenie, na które pierwszy zwrócił uwagę H.Ifymeny może mieć szczególnie miejsce w przypadku, gdy ankieta jest jednotematycz- na, zbytnio zestandaryzowana,a ankieter przeprowadza dużą liczbę wywia-dów55.
Wyeliminowanie takich postaw ankieterów można uzyskać, formułując po prawnie pytania, szeregując je w logicznej kolejności, a także stosując kwestionariusz oparty w dużej mierze na pytaniach zamkniętych^. Stwier- dzono bowiem większy wpływ ankietera na wyniki wywiadu przy pytaniach dwu znacznych, subiektywnych oraz złożonych, a także wymagających wyjaśnień lub interpretacji odpowiedzi
Wielu autorów zwraca także uwagę, że wyniki badań mogą zależeć od płci ankieterów. Z reguły wśród osób przeprowadzających wywiady większość sta 118
5 Por.! J. Freeman, E.W. Butler: Some Sources of Interviewer Variance in Surveys. Publio Opinion Guarterly. 1976 nr 1 s. 81; H.H. Hymen; Inter- viewing in Social Research. Chicago 1954 s. 153 i dalsze; J.M. Smith; op. cit. s. 69; P. Brandsma: op. cit. s. 31.
J B.S. Dohrenwend, J. Colombotos, B.P. Dohrenwend; Social Dlstanse and
Interviewer Effects. Public Opinion Ouarterly. 1968 nr 2 s. 410-422. 52 Por. S. Herkommer; op. cit. s. 73; P. Brandsma; op. cit. s. 31; J.M. Smith; op. cit. s. 72-74.
55 e. Noelle: op. cit. s. 80. 5^ p. Brandsma: op. cit. s. 27.
J. Freeman, E.W. Butler: op. cit. s. 80; S. Herkommer: op. cit.s.71} L. Kish! Studies of Intervlewer Variance for Attitudinal Variables. Jouj> nal of the American Statistical Association. 1962 nr 1 s. 92-115.
nowią kobiety^®. Stwierdzono, że mężczyźni uzyskują częściej opinie ofi cjalne, kobiety zaś opinie prywaizie, bardziej swobodne. Poza tym respon denci dążą so przedstawienia lepszego obrazu własnej osoby ankieterowi płci przeciwnej. Ankieterki łatwiej potrafią stworzyć warunki swobodnej
rozmowy i są bardziej skrupulatne podczas wywiadu, mogą więc uzyskać wię cej informacji niż mężczyźni3?.
Wracając do omawianych badań panelcrwych trzeba stwierdzić, że zdecydo wana większość ankieterów w pełni wywiązała się z postawionych zadań i po zostawiła po sobie - zdaniem respondentów - miłe wrażenie^8. Tylko do nie licznych osób /1-2Ś/ zgłaszano zastrzeżenia, twierdząc, że byli niezbyt sympatyczni bądź też przeprowadzali wywiad w pośpiechu. W ocenie respon dentów przebieg badania i stworzona atmosfera nie zależała od tego, czy wywiad przeprowadzała studentka, czy student. Stąd też'dla 70<& obojętne by ło, kto w następnym roku odwiedzi w trakcie ankietyzacji gospodarstwo do mowe3®.
Trzeba jednak zwrócić uwagę, że wśród pozostałych respondentów więk szość wolałaby, aby wizytę złożyła im kobieta.
Blisko połowa badanych uważa, że ankieterami powinny być osoby młode, gdyż łatwiej jest z nimi nawiązać kontakt. Ankieterzy ich zdaniem powinni charakteryzować się taktem, znajomością problematyki i celu badania, inte ligencją i umiejętnością rozmawiania z ludźmi. Ponadto powinien ich cecho wać spokój, dyskrecja, i rzeczowość. Warto podkreślić, że wjżczyźni cenią u ankieterów bardziej fachowość i znajomość problematyki, natomiast kobie ty takt, grzeczność oraz miłe usposobienie.
Oczekiwania respondentów zgodne są z ocenami pracy ankieterów. Wynika z nich bowiem, że bardziej poprawnie i skutecznie przeprowadzają wywiady — popełniając przy tym mniej błędów - częściej kobiety niż mężczyźni. Ponad to lepszymi ankieterami są osoby młode, zamieszkałe w miejscowościach Śred niej wielkości . W przypadku badań panelowych i posiadania stałej sieci enkieterów istotna dla organizatorów jest także ciągłość ich pracy.Okazało się, że z prowadzenia wywiadów częściej rezygnują mężczyźni niż kobiety. Ponadto najwięcej rezygnujących z pracy ankietera jest wśród osób zamiesz kałych w dużych miastach41. Są to głównie ankieterzy, którzy nie są w peł ni zainteresowani problematyką badań oraz których prowadzenie ankietyzacji męczy.
119
. ^.W ś r ó d enkieterów zatrudnionych przez najważniejsze angielskie insty- tuty^badan, odsetek kobiet wynosił od 45 do 97%. P. Brandsma: op. cit.s.29. M. Jastrząb: Płeć ankietera a wyniki badań. W: Analizy i próby tech nik badawczych w. socjologii. T. 1. Red. Z. Gostkowski, J. Lutyński. Wro-
cław-Warszawa-Kraków 1978. s. 1 2 5. ^ *
Ocenę pracy ankietera dokonaną przez respondentów uzyskano, przepro wadzając dodatkowe badania tzw. wywiad o wywiadzie, odwiedzając po kilku dniach ponownie gospodarstwa.
Zapewne właśnie z tego względu nie stwierdzono także wpływu płci ankietera na udział gospodarstw domowych w kolejnych badaniach panelowych.
>.». Ket“U k “- clt- *• 10>
120
*
* *
Skuteczność badań panelowych w dużej mierze - co wykazała przeprowadzo na analiza - zależy od postaw respondentów i ankieterów. Umiejętność na wiązania kontaktu i prowadzenia dialogu, stworzenie sprzyjających warunków
odbywania się wywiadu, wybór właściwego miejsca wywiadu mają istotny wpływ na jego przebieg, na ilość, kompletność oraz wiry godność uzyskiwanych in
formacji^
Stwierdzono, że na warunki przebiegu wywiadu istotnie wpływa wiek i wykształcenie respondenta, a w miastach dodatkowo jego zamożność oraz wiel kość zamieszkiwanej miejscowości. Najbardziej sprzyjające warunki potrafią stworzyć respondenci młodzi lub w średnim wieku, co najmniej ze średnim wykształceniem oraz zamieszkali głównie w średnich i dużych miastach. Res pondenci ci równocześnie są z reguły silniej zaangażowani w trakcie wywia du, koncentrując się wyłącznie na udzielaniu odpowiedzi oraz częściej starając się eliminować czynniki, które zakłócają swobodny a zarazem spraw ny przebieg wywiadu. Częściej wywiady z nimi przeprowadzane są w pokojach, przy zapewnieniu odpowiedniego miejsca do pisania i właściwego oświetlenia. Na przebieg wywiadów mają również istotny wpływ ankieter^, a zwłaszcza ich predyspozycje oraz kwalifikacje. Stąd też bardzo ważną kwestią jest właściwy ich dobór i następnie szkolenie. Trzeba bowiem pamiętać, że ankie ter może świadomie lub też nieświadomie wpływać na treść odpowiedzi res pondenta. Eliminacja tego negatywnego zjawiska jest możliwa poprzez podno szenie kwalifikacji i umiejętności ankietera, a także prawidłowo sformuło wane pytania oraz odpowiednią konstrukcję kwestionariusza. Z przeprowadzo nych badań wynika, że bardziej skutecznymi ankieterami popełniającymi mniej błędów oraz prowadzącymi - zgodnie z przyjętymi regułami - wywiady są czę ściej kobiety, osoby raczej młodsze oraz zamieszkałe w średniej wielkości miejsoowościach.
Należy podkreślić, że umiejętne zorganizowanie i prowadzenie wywiadu oraz istnienie sprzyjająoej atmosfery ma także istotny wpływ na dalsze u- czestnictwo respondentów w kolejnych badaniach panelowych, a tym samym na trwałość panelu.
Z przeprowadzonych analiz wynika, że obecność osób trzecich, nie będą cych członkami rodziny, z reguły ogranicza sprawny przebieg wywiadu.Wywia- dy wówczas częściej odbywają się z przerwami, nie zawsze w atmosferze sprzyjającej ich przeprowadzaniu, zaś wtrącane przez osoby postronne uwagi powodują często dekoncentrację respondenta. Stąd też, o ile jest to możli we należy dążyć do eliminacji obecności osób trzecich w trakcie wywiadu.
Na przebieg wywiadów ma także wpływ termin ich przeprowadzania. Stwier dzono bowiem, że ze względu na miejsce wywiadu oraz warunki pracy ankiete ra najdogodniejszym dniem tygodnia jest sobota lub niedziela. Wówczas to częściej respondenci zapraszają ankieterów do pokoju, w którym z reguły jest porządek, zapewniają odpowiednie miejsce do pisania oraz niejednokrot