Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum
Adres do korespondencji: Anna Górska, Katedra Technologii Postaci Leku i Biofarmacji, ul. Medyczna 9, 30688 Kraków, email: an.gorska@uj.edu.pl
równowagi między ilością odłożonego i rozkłada
nego kolagenu. Jeżeli ziarnina nie może przekształ
cić się w tkankę bliznowatą, dochodzi do przero
stu macierzy zewnątrzkomórkowej (extracellular matrix, ECM) ze znacznym odkładaniem się kola
genu, co skutkuje powstaniem bliznowca (keloidu) lub blizny przerosłej. Do grupy czynników miej
scowych, które mogą zakłócić fizjologiczny pro
ces gojenia należą m.in.: wysięk w ranie, zakażenie, niedotlenienie tkanek, lokalny ucisk, wysychanie powierzchni rany, martwica. Natomiast dla prawi
dłowego przebiegu procesów naprawczych korzyst
ne jest zapewnienie wilgotnego środowiska w ra
nie oraz utrzymanie właściwej temperatury i pH [8, 12, 15]. Jeszcze do połowy XX w. powszechnie obowiązującą metodą leczenia ran oraz zapobiega
nia zakażeniom było osuszanie rany lub pozosta
wianie jej otwartej w celu samoistnego wysychania.
Stosowano tradycyjne opatrunki suche, np. gazę lub bawełnę, które, przywierając do opatrywa
nej powierzchni, powodowały uszkodzenie tkanki ziarninowej w momencie usuwania [16, 17]. Nowe podejście w leczeniu ran zapoczątkowały badania przeprowadzone w 1962 r. przez brytyjskiego zoo
loga Wintera [18]. Wykazał on większą skuteczność i szybkość gojenia się rany w wilgotnym środowi
sku, stworzonym przez półprzepuszczalną błonę poliuretanową, w porównaniu z efektem działania opatrunków suchych z zachowaniem pełnego do
stępu powietrza. Kolejne badania potwierdziły sku
teczność tzw. wilgotnej terapii ran [19, 20]. Obec
ność wody w łożysku rany zapoczątkowuje proces naturalnej autolizy. Stymuluje przepływ fibrobla
stów w okolice rany, wpływając na szybsze two
rzenie tkanki ziarninowej, stwarza dobre warun
ki dla proliferacji keratynocytów znajdujących się
Metoda złuszczania Działanie Objawy Powikłania
Mikrodermabrazja mechaniczne usuwanie powierzchownych warstw naskórka, najczęściej warstwy rogowej
rana typu otarcie, niewielki rumień, czasem obrzęk, uczucie ciepła, niewielkie pieczenie, delikatne złuszczanie
bardzo rzadkie:
bolesność, uczucie pieczenia, nadwrażliwość skóry, sińce, drobne wybroczyny, przebarwienia
Dermabrazja
mechaniczne usuwanie całej grubości naskórka wraz z warstwą brodawkową skóry właściwej, uszkodzenie naczyń włosowatych górnego splotu żylnego
rana typu otarcie, punktowe krwawienie kapilarne, uczucie ciepła, pieczenia, obrzęk oraz wysięk płynu surowiczego
drobne strupy, bolesność, bliznowacenie, nadmierne rozjaśnienie skóry
Laseroterapia ablacyjna
ablacja warstw naskórka i warstwy brodawkowatej skóry właściwej, wytworzenie niewielkiej ilość martwicy termicznej (laser CO2: 30–100 µm, laser Er:YAG: 5–30 µm)
rana oparzeniowa II stopnia, tworzenie pęcherzy podnaskórkowych powodujących złuszczanie całego naskórka, rumień, obrzęk, wysięk płynu surowiczego, czasem punktowe krwawienie
wybroczyny, odbarwienia, przebarwienia, infekcje, świąd, blizny przerostowe
Peelingi chemiczne
powierzchowne wytworzenie w warstwie rogowej nadżerki
o głębokości do 0,06 mm rumień, czasem nieznaczny obrzęk, łagodne
uczucie pieczenia i kłucia bardzo rzadkie: utrzymujący się rumień, świąd, zwiększona wrażliwość skóry, reakcje alergiczne
średnio głębokie denaturacja białek, martwica dochodząca
do głębokości 0,45–0,60 mm obraz skóry zbliżony do poparzenia słonecznego, obrzęk tkanek, rumień, uczucie dyskomfortu, złuszczanie się skóry płatami
pęcherze, drobne strupy, świąd, bolesność zwiększona wrażliwość skóry, reakcje alergiczne, urazy oka
głębokie denaturacja białek, martwica dochodząca do środkowej warstwy siateczkowej skóry właściwej (głębokość do 0,60–0,80 mm).
rumień, obrzęk tkanek, uczucie pieczenia i dyskomfortu, świąd, może wystąpić punktowe krwawienie
pęcherze, drobne strupy, bolesność,
przebarwienia, infekcje bakteryjne lub wirusowe, reakcje alergiczne, blizny przerostowe, urazy oka
Faza Ogólna charakterystyka Szacowany czas trwania
Faza zapalna (wysiękowa/odczynowa)
hemostaza
– przejściowe zwężenie naczyń
– gromadzenie płytek krwi w miejscu powstałej rany
– uwalnianie czynników indukujących krzepnięcie czynników wzrostu oraz cytokin, m.in. PDGF, TGF-β – wytworzenie skrzepu i zatrzymanie krwawienia
kilka minut do kilku godzin
zapalenie
– rozszerzenie i zwiększenie przepuszczalności naczyń włosowatych w okolicach uszkodzonych tkanek – sekwencyjność migracji leukocytów do obszaru rany
– stan zapalny, tj. zaczerwienienie, obrzęk, gorączka, ból
– eliminacja patogennych drobnoustrojów oraz usuwanie obumarłych tkanek
3–4 dni
Faza proliferacyjna (regeneracyjna)
– migracja fibroblastów w okolice rany, synteza elementów macierzy zewnątrzkomórkowej (kolagenu, proteoglikanów), wypełnienie rany tkanką ziarninową
– migracja keratynocytów z brzegów rany oraz ich proliferacja i różnicowanie, regeneracja naskórka (epitelializacja) – migracja komórek śródbłonka, tworzenie nowych naczyń (angiogeneza)
kilka dni do 3 tygodni
Faza dojrzewania (przebudowy)
– uporządkowanie, sieciowanie oraz skracanie włókien kolagenowych, obkurczanie rany – przekształcenie tkanki ziarninowej w tkankę bliznowatą;
– zwiększenie odporności rany na rozciąganie i rozerwanie – remodelowanie sieci naczyń włosowatych
3–12 miesięcy Tabela 1. Charakterystyka zmian powstających w wyniku stosowania niektórych technik złuszczania [2–7, 9–11]
Tabela 2. Fazy gojenia rany [8,1215]
na brzegu rany, co przyspiesza proces reepitelia
lizacji, a tym samym zmniejsza ryzyko nieprawi
dłowego gojenia z wytworzeniem blizn przerosłych lub bliznowców. Dodatkowo wilgotne środowisko rany sprzyja aktywności granulocytów obojętno
chłonnych oraz zapewnia utrzymanie wysokiego stężenia lizozymu i globulin, co wspomaga ochronę przed drobnoustrojami i zmniejsza ryzyko rozwo
ju infekcji. Klinicznym efektem utrzymania wilgot
nego środowiska w obszarze rany jest zmniejszenie dolegliwości bólowych, ze względu na mniejszą sty
mulację zakończeń nerwowych [4, 12, 17, 20–23].
Przykładem materiału opatrunkowego zapew
niającego wilgotne środowisko po jego aplikacji na ranę są opatrunki hydrożelowe, utworzone z hydro
filowych polimerów syntetycznych (2–20%), np.
alkoholu poliwinylowego (PVA), poliwinylopiroli
donu (PVP), kwasu poliakrylowego (PAA) i/lub po
limerów naturalnych (do 5%), np. żelatyny, skrobi, celulozy, chityny, chitozanu, alginianu oraz pla
styfikatora (1–3%), np. glikolu propylenowego lub glicerolu i wody (60–95%) [24–28]. Obecność pla
styfikatorów wiążących wilgoć sprzyja poprawie elastyczności opatrunków oraz zmniejszeniu paro
wania wody z układów hydrożelowych. Natomiast usieciowane przestrzennie łańcuchy polimero
we tworzą strukturę porowatą o dużej powierzch
ni wewnętrznej. Charakterystyczna struktura hy
drożeli w połączeniu z możliwością absorbowania i wiązania wody stwarza korzystne warunki uwal
niania substancji leczniczej na drodze dyfuzji, ści
śle związane z profilem pęcznienia materiału hydro
żelowego [29]. Na przykładzie gentamycyny oraz moksyfloksacyny wykazano możliwość tworze
nia opatrunków hydrożelowych o kontrolowanym uwalnianiu [30, 31]. Mogą być również stosowane jako nośniki substancji przeciwzapalnych, czynni
ków wzrostu, białek [32, 33].
Opatrunki hydrożelowe charakteryzują się zdol
nością nawilżania, zmiękczania oraz rozpuszcza
nia złogów tkanki martwiczej w wyniku penetracji wody z opatrunku, a przez to dobrymi właściwo
ściami oczyszczającymi. Korzystną cechą jest rów
nież zdolność wiązania dużej ilości wody oraz in
trakapilarnego wchłaniania wysięku, co umożliwia zatrzymanie zaabsorbowanej wydzieliny wraz z za
nieczyszczeniami wewnątrz ich struktury [24].
Duża zawartość wody w składzie hydrożelowego opatrunku wpływa na jego elastyczność, co w po
łączeniu ze strukturalnym podobieństwem do ma
cierzy zewnątrzkomórkowej zapewnia hydrożelom fizyczne właściwości zbliżone do żywych tkanek, warunkując ich wysoką tolerancję w ranie [34, 30]. W porównaniu z innymi opatrunkami, zwraca się uwagę na ich właściwości chłodzące, a przez to zdolność uśmierzania bólu oraz możliwość skróce
nia procesu epitelializacji do 40% [35]. Opatrunki
hydrożelowe zapewniają wygodę stosowania. Są przezroczyste lub półprzezroczyste, co ułatwia ob
serwację rany. Charakteryzują się łatwością apli
kacji i zmiany. Pomocnym sygnałem w określeniu momentu konieczności ich wymiany jest zmęt
nienie wewnętrznej warstwy opatrunku oraz po
jawienie się białawych smug [36]. Niewielka ich przyczepność umożliwia łatwą zmianę opatrun
ków bez uszkodzenia odnawiających się tkanek.
Mustoe i wsp. wykazali, że wzmożone drażnienie występujące przy usuwaniu przywierających opa
trunków przedłuża stan zapalny i może prowadzić do zakłócenia procesów naprawczych oraz two
rzenia się blizn, co pogarsza zamierzony efekt ko
smetyczny zabiegu [37]. Dodatkowo płaty hydro
żelowe zapewniają stabilizację miejsca zranienia przez wydłużenie okresu wymaganej zmiany opa
trunku odpowiednio do stanu rany. W przypad
ku ran martwiczych zaleca się wymianę opatrunku hydrożelowego w formie płatu co 3 dni, natomiast w przypadku ran ziarninujących czas pozostawa
nia na ranie to nawet 7 dni. Zaopatrywanie ran opa
trunkiem hydrożelowym w formie półstałej wiąże się natomiast z koniecznością jego zmiany przynaj
mniej raz dziennie [24, 35].
Zastosowanie materiałów hydrożelowych na rany suche, słabo sączące, odwodnione lub z tkan
ką martwiczą możliwe jest w każdej fazie gojenia, w szczególności w fazie proliferacyjnej. Uzasadnie
niem stosowania opatrunków hydrożelowych w za
opatrywaniu ran powstałych po zabiegach złuszcza
nia są ich właściwości:
utrzymania wilgotnego środowiska rany;
wspomagania ochrony przed wtórnym zaka
żeniem;
wysoka tolerancja w ranie, brak działania draż
niącego;
łatwość aplikacji i usuwania bez naruszenia tka
nek;
działanie chłodzące oraz analgetyczne;
umożliwianie wymiany gazowej [16, 24].
Utrzymanie wilgotnego środowiska rany nie tyl
ko wspomaga fizjologiczny proces gojenia, ale tak
że korzystnie wpływa na osiągany efekt kosme
tyczny, ponieważ ogranicza tworzenie się strupów, tym samym zmniejsza się ryzyko wystąpienia blizn na skutek mechanicznego ich odrywania. W przy
padku uszkodzeń powstałych po zastosowaniu lase
roterapii ablacyjnej ryzyko tworzenia strupów jest szczególnie duże, a obszar skóry poddanej leczeniu jest bardzo delikatny. Badania kliniczne przepro
wadzone przez Newmana i wsp. wykazały korzyst
ny wpływ opatrunku hydrożelowego w pielęgna
cji skóry po zabiegu laseroterapii, jako materiału zapobiegającego wysychaniu rany i tworzeniu się strupów oraz przyspieszającego reepitelializację [38]. W porównaniu z innymi półprzepuszczalnymi
opatrunkami wykazano również największą sku
teczność hydrożeli w uśmierzaniu bólu.
Działanie na skórę światłem lasera lub stężo
nym kwasem stwarza ryzyko rozwoju blizn prze
rosłych, które nie tylko powodują znaczny defekt kosmetyczny, ale również zaburzają funkcję barie
ry naskórkowej, tym samym zwiększając transe
pidermalną utratę wody [22]. Najprostszą metodą postępowania terapeutycznego jest szybkie uzy
skanie reepitelializacji przez gojenie w środowi
sku wilgotnym. Uznaje się korzystny wpływ wy
twarzania warunków okluzyjnych w profilaktyce i terapii drobnych oraz wczesnych blizn przero
słych [17, 22, 39]. O’Shaughnessy i wsp. dokonali oceny skuteczności opatrunków okluzyjnych w re
dukcji ww. zmian [22]. Wykazali zależność mię
dzy nawodnieniem keratynocytów a hamowaniem stanu zapalnego, który jest jedną z przyczyn nie
prawidłowej proliferacji tkanki bliznowatej i two
rzenia blizn przerosłych lub keloidów. Działanie opatrunków hydrożelowych ocenia się jako po
równywalne ze skutecznością opatrunków siliko
nowych powszechnie stosowanych w tego rodzaju zaburzeniach [40].
Eksperyment przeprowadzony przez Beama wskazuje na korzystne działanie półprzepuszczal
nych opatrunków, w tym opatrunków hydrożelo
wych, w przypadku ran typu otarcia, wywołanych papierem ściernym [41]. Stwierdzono lepsze efek
ty gojenia po ich założeniu na ranę niż w przypadku braku użycia opatrunku. Z uwagi na zbliżony cha
rakter zmian po dermabrazji można proponować stosowanie opatrunku hydrożelowego na obszar skóry poddany tego rodzaju złuszczaniu.
Działanie chłodzące opatrunków hydrożelowych pomocne w uśmierzaniu bólu, zmniejszaniu uczucia świądu oraz minimalizowaniu obrzęku znajduje za
stosowanie w pielęgnacji skóry po zastosowaniu in
wazyjnych lub mało inwazyjnych metod złuszcza
nia. Występujące po zabiegu uczucie pieczenia oraz towarzyszący procesowi gojenia świąd można zre
dukować, pokrywając obszar zabiegowy hydroże
lowym opatrunkiem, który dodatkowo zapobiega samouszkodzeniom skóry wynikającym z potrzeby złagodzeniu uczucia świądu. Badania wykazały, że pokrycie skóry hydrożelowym materiałem bez za
stosowania opatrunku wtórnego prowadzi do ob
niżenia temperatury skóry do wartości 28°C, co jest równoznaczne z osiągnięciem na jej powierzchni progu znieczulenia [42, 43]. Efekt chłodzący moż
na dodatkowo wzmocnić, przechowując go bezpo
średnio przed nałożeniem w lodówce.
Opatrunki hydrożelowe są coraz szerzej wyko
rzystywane w zabiegach z użyciem lasera. W po
równaniu z tradycyjnymi metodami miejsco
wego znieczulenia powszechnie stosowanymi w zabiegach laseroterapii, hydrożele wyróżniają się
bezpieczeństwem oraz wygodą stosowania. Przy
kładowo, czas wymagany do uzyskania efektu znie
czulenia po zastosowaniu maści to około 40 minut, co wymaga wydłużenia całej procedury zabiegowej.
Z kolei zastosowanie aerozolu wywołującego silny efekt kriogeniczny wiąże się z ryzykiem wystąpie
nia zaburzeń neurologicznych. Natomiast chłodze
nie skóry tradycyjnym półstałym żelem, stosowa
nym w diagnostyce ultrasonograficznej, nie jest wystarczająco skuteczne i długotrwałe. Opatrunki hydrożelowe dzięki wysokiej zawartości wody oraz minimalnej absorpcji światła mogą zastępować tra
dycyjny żel sprzęgający, wymagany podczas zabie
gu z wykorzystaniem intensywnej terapii światłem pulsacyjnym (IPL), nie tylko w celu łagodzenia do
legliwości bólowych, ale również zapobiegania roz
praszania wiązki niekoherentnego światła, które podobnie jak światło lasera działa na zasadzie wy
biórczej fototermolizy [44].
Założenie opatrunku na skórę uszkodzoną w wy
niku stosowania inwazyjnych metod złuszczania jest szczególnie istotne w pierwszej dobie po za
biegu. Batra dokonując metaanalizy metod opieki nad raną po zabiegu laseroterapii, wykazał znacz
ne przyspieszenie reepitelializacji oraz zmniejszenie występowania obrzęku, rumienia i uczucia dyskom
fortu, jeżeli opatrunek okluzyjny został założony po zabiegu na okres 24–72 godzin [45]. Opatrunki hydrożelowe wymieniono wśród materiałów me
dycznych zapobiegających tworzeniu się strupów, wspomagających ochronę przed drobnoustrojami oraz umożliwiających wymianę gazową.
W przypadku mikrodermabrazji oraz chemicz
nej eksfoliacji zaopatrzenie miejsca zabiegowego opatrunkiem nie jest wymagane, jakkolwiek moż
na zastosować chłodny hydrożel jako materiał ła
godzący uczucie dyskomfortu występujące po za
biegu oraz zabezpieczający uszkodzone struktury przed wysychaniem i podrażnieniem wywołanym przez odzież, biżuterię lub oprawki okularów. Opa
trunki hydrożelowe mogą być stosowane w miej
sce tradycyjnych zimnych kompresów, zalecanych po zabiegu eksfoliacji chemicznej [6]. Dodatkowo, zabezpieczenie okolicy oczu hydrożelowymi płata
mi może stanowić skuteczną ochronę gałek ocznych oraz worka spojówkowego przed zanieczyszczeniem kryształkami korundu, stosowanymi w zabiegu mi
krodermabrazji.
Podsumowanie
Poddanie skóry działaniu mało inwazyjnych lub inwazyjnych metod złuszczania wiąże się z wystę
powaniem uczucia dyskomfortu oraz obarczone jest ryzykiem powikłań, jakkolwiek korzyści kosme
tyczne wynikające ze stosowania metod kontrolo
wanego uszkodzenia skóry są nie do przecenienia.
Niezależnie od wybranej techniki, każda rana wy
maga specjalistycznej pielęgnacji. Umiejętność do
boru właściwej metody ochrony uszkodzonych struktur przed wysychaniem, czynnikami mecha
nicznymi, chemicznymi, wtórnym zakażeniem, po
zwala na osiągnięcie lepszych efektów klinicznych.
Rozwiązaniem mogą być opatrunki hydrożelowe, które stwarzają wilgotne środowisko sprzyjające efektywnym procesom naprawczym skóry.
Otrzymano: 2016.07.12 · Zaakceptowano: 2016.08.14
Piśmiennictwo
1. Adamczyk K., Jurzak M., Antończak P., Garncarczyk A.: Dermoko
smetyki wspomagające procesy naprawcze skóry po zabiegach z za
kresu kosmetologii i medycyny estetycznej. Farmacja Polska. 2015, 71: 544–549.
2. Friedman S., Lippitz J.: Chemical peels, dermabrasion, and laser the
rapy. DiseaseaMonth. 2009, 55: 223–235.
3. Fitzpatrick R.E., Goldman M.P. pod red. Kaszuba A.: Laserowa chi
rurgia kosmetyczna. Wyd. Urban & Partner. Warszawa 2000: 39–55.
4. Placek W.: Starzenie skóry. Aktualne strategie terapeutyczne. Wyd.
MedPharm Polska. Wrocław 2013: 195–202.
5. Alam M., Gladstone H.B., Tung R.C.: Dermatologia kosmetyczna.
Wyd. Elsevier Urban&Partner. Wrocław 2009: 105–192.
6. Goldberg D.J., Rohrer T.E.: Lasery i światło. Tom 2. Wyd. Elsevier Urban & Partner. Wrocław 2009: 15–27.
7. Stulhofer Buzina D., Lipozenčić J., Bukvić Mokos Z., Ceović R., Ko
stović K.: Ablative laser resurfacing: is it still the gold standard for fa
cial rejuvenation? Acta Dermatovenerol Croat. 2010, 18: 190–194.
8. Oszkinis G., Chęciński P.: Leczenie ran trudno gojących się. Wyd.
Blackhorse, Warszawa 2006: 17–36.
9. Rivera M.R., DiBaise M.: Cosmetic dermatology complications. A re
view of common procedures. The Journal of Dermatology for Physi
cian Assistants 2014, 8: 43–47.
10. Khunger N.: Standard guidelines of care for chemical peels. Indian Jo
urnal of Dermatology, Venereology and Leprology. 2008, 74: 5–12.
11. Draelos Z.: Cosmetic Dermatology: Products and Procedures. Wyd.
Wiley Blackwell. United Kingdom. 2016: 442.
12. Szewczyk M.T, Jawień A.: Leczenie ran przewlekłych. Wyd. PZWL, Warszawa 2012: 1–10.
13. Pereira R.F., Bártolo P.J.: Traditional Therapies for Skin Wound He
aling. Advances in Wound Care. 2016, 5: 208–229.
14. Townsend C.M., Beauchamp R.D., Evers B.M., Mattox K.L. pod red.
Popiela T.: Sabiston chirurgia. Wyd. Elsevier Urban & Partner, Wro
cław 2010: 220–244.
15. EiblEibesfeldt, Kessler pod red. Sobolewskiej E.: Opatrunki. Wyd.
Urban & Partner, Wrocław 1999: 3–14.
16. Dhivya S., Padma V.V., Santhini E.: Wound dressings – a review. Bio
Medicine. 2015, 5: 24–28.
17. Junker J.P., Kamel R.A., Caterson E.J., Eriksson E.: Clinical impact upon wound healing and inflammation in moist, wet, and dry envi
ronments. Advances in Wound Care. 2013, 2: 348–356.
18. Winter GD.: Formation of the Scab and the Rate of Epithelization of Superficial Wounds in the Skin of the Young Domestic Pig. Nature.
1962, 193: 293–294.
19. Souliotis K., Kalemikerakis I., Saridi M., Papageorgiou M., Kalokeri
nou A.: A cost and clinical effectiveness analysis among moist wound healing dressings versus traditional methods in home care patients with pressure ulcers. Wound Repair Regen. 2016, 24: 596–601.
20. Li Y., Yao M., Wang X., Zhao Y.: Effects of gelatin sponge combined with moist woundhealing nursing intervention in the treatment of phase III bedsore. Experimental and Therapeutic Medicine. 2016, 11:
2213–2216.
21. Moon C.H., Crabtree T.G.: New Wound Dressing Techniques to Ac
celerate Healing. Current Treatment Options in Infectious Diseases.
2003, 5: 251–260.
22. O’Shaughnessy KD., et al. Homeostasis of the epidermal barrier lay
er: a theory of how occlusion reduces hypertrophic scarring. Wound repair and regeneration. 2009, 17: 700–708.
23. Sarabahi S.: Recent advances in topical wound care. Indian Journal of Plastic Surgery. 2012, 45: 379–387.
24. Górska A., Jachowicz R., Dorożyński P.: Hydrożele jako nowoczesna postać opatrunku na odleżyny. Farmacja Polska. 2015, 71: 185–189.
25. Fan L., Yang H., Yang J., Peng M., Hu J.: Preparation and characteri
zation of chitosan/gelatin/PVA hydrogel for wound dressings. Car
bohydrate Polymers. 2016, 146: 427–434.
26. Laçin NT.: Development of biodegradable antibacterial cellulose ba
sed hydrogel membranes for wound healing. International Journal of Biological Macromolecules. 2014, 67: 22–27.
27. Sannino A., Demitri Ch., Madaghiele M.: Biodegradable celluloseba
sed hydrogels: design and applications. Materials. 2009, 2: 353–373.
28. Jachowicz R.: Farmacja praktyczna. Wydanie II, Wyd. PZWL, War
szawa 2016, 392–393.
29. Singh B., Sharma N.: Mechanistic Implication for CrossLinking in SterculiaBased Hydrogels and Their Use in GIT Drug Delivery. Bio
macromolecules. 2009, 10: 2515–2532.
30. Singh B., Sharma S., Dhiman A.: Design of antibiotic containing hy
drogel wound dressings: Biomedical properties and histological stu
dy of wound healing. International Journal of Pharmaceutics. 2013, 457: 82–91.
31. Singh B., Varshney L., Francis S., Rajneesh.: Designing tragacanth gum based sterile hydrogel by radiation method for use in drug deli
very and wound dressing applications: International Journal of Bio
logical Macromolecules. 2016, 88: 586–602.
32. Boateng J., Catanzano O.: Advanced Therapeutic Dressings for Effec
tive Wound HealingA Review. Journal of Pharmaceutical Sciences.
2015, 104: 3653–3680.
33. Bagherifard S. Tamayol A., Mostafalu P., Akbari M., Comotto M., An
nabi N., Ghaderi M., Sonkusale S., Dokmeci M.R., Khademhosseini A.: Dermal Patch with Integrated Flexible Heater for on Demand Drug Delivery. Advanced Healthcare Materials. 2016, 5: 175–184.
34. Thangavel P., Ramachandran B., Kannan R., Muthuvijayan V.: Bio
mimetic hydrogel loaded with silk and lproline for tissue engine
ering and wound healing applications. Journal of Biomedical Ma
terials Research Part B: Applied Biomaterials. 2016, doi: 10.1002/
jbm.b.33675.
35. Boateng J.S., Matthews K.H., Stevens H.N.E., Eccleston G.M.: Wo
und healing dressings and drug delivery systems: a review. Journal of Pharmaceutical Sciences. 2008, 97: 2892–2923.
36. Walewska E., Ścisło L.: Procedury pielęgniarskie w chirurgii. Pod
ręcznik dla studiów medycznych. Wyd. PZWL, Warszawa 2012: 118.
37. Mustoe T.A., Gurjala A.: The Role of the Epidermis and the Mecha
nism of Action of Occlusive Dressings in Scarring. Wound repair re
gen. 2011, 19: 16–21.
38. Newman JP, Koch RJ, Goode RL.: Closed dressings after laser skin resurfacing. Archives of Otolaryngology Head and Neck Surgery.
1998, 124: 751–757.
39. Mustoe T.A., Cooter R.D., Gold M.H., Hobbs F.D., Ramelet A.A., Sha
kespeare P.G., Stella M., Téot L., Wood F.M., Ziegler U.E; International Advisory Panel on Scar Management. International clinical recom
mendations on scar management. Plastic and Reconstructive Surge
ry. 2002, 110: 560–571.
40. Edriss A.S., Mesták J.: Management of Keloid and Hypertrophic Scars.
Annals of Burns and Fire Disasters. 2005, 18: 202–210.
41. Beam J.W.: Occlusive dressings and the healing of standardized abra
sions. Journal of athletic training. 2008, 43: 600–607.
42. Coats T.J., Edwards C., Newton R., Staun E.: The effect of gel burns dressings on skin temperature. Emergency Medicine Journal. 2002, 19: 224–225.
43. Jandera V., Hudson D.A., de Wet P.M., Innes P.M., Rode H.: Cooling the burn wound: evaluation of different modalites. Burns. 2000, 26:
265–270.
44. Rybak W., Laskowska A.: Zastosowanie opatrunków hydrożelowych w medycynie estetycznej. Aesthetica. 2015, 10: 36–42.
45. Batra R.S.: Ablative laser resurfacing – postoperative care. Skin the
rapy letter. 2003, 9: 6–9.
do klopidogrelu oraz prasugrelu, tikagrelor bloku
je receptor P2Y12 w sposób odwracalny [3]. W re
zultacie oddziaływania z receptorem płytkowym zostaje znacznie zmniejszona reaktywność płytek oraz ich agregacja. Niemniej, w przypadku związ
ków należących do tej grupy obserwowana jest nie
wystarczająca odpowiedź na leczenie. Polega ona na niedostatecznym zahamowaniu aktywności płytek krwi, co wiąże się z podwyższeniem ryzyka wystą
pienia zakrzepów. W konsekwencji prowadzi to do zdarzeń niedokrwiennych stanowiących zagroże
pienia zakrzepów. W konsekwencji prowadzi to do zdarzeń niedokrwiennych stanowiących zagroże