Antropologia wojskowa

W okresie międzywojennym stosunkowo duŜe zainteresowanie antropologią przejawiało wojsko, próbując zaadoptować osiągnięcia zdobywającej coraz większe uznanie nauki do swoich potrzeb. Z tego teŜ powodu zezwalało uczonym na prowadzenie badań w swoich placówkach. Antropologią wojskową zajmowali się m.in. J. Mydlarski¹¹¹⁶, T. Baczyński¹¹¹⁷, Z. Walicka¹¹¹⁸ a zwłaszcza Karol Stojanowski. RównieŜ niektórzy instruktorzy z Centralnej Szkoły Wojskowej, dobrzy specjaliści w swoich kierunkach, mający jednak większe ambicje intelektualne, wspomagali prowadzących w jednostkach badania antropologów, wzbogacając w ten sposób literaturę metodyczną¹¹¹⁹.

Badania w armii, tuŜ po odzyskaniu niepodległości, zainicjował Jan Mydlarski, którego ekspedycja przeprowadziła na szeroką skalę zakrojone pomiary nad Ŝołnierzami, by na ich podstawie opracować pierwsze zdjęcie antropologiczne Polski. Sądzono, Ŝe moŜe mieć to kluczowe znaczenie dla obronności państwa¹¹²⁰. Do badań tych nawiązywał Stojanowski przypominając, Ŝe ,,…Polska ma juŜ pewne powaŜne doświadczenia, związane z wielkim polskim przedsięwzięciem antropologicznem w armii, wyzyskiwanym takŜe dla celów praktycznych’’¹¹²¹.

1113 Idem, Typy kraniologiczne Wielkopolski, Poznań 1934, s. 91.

1114 K. Stojanowski, Stan i zadania badań antropologicznych nad Wielkopolską, Wychowanie Fizyczne R. 10, 1929, z. 5, s. 159.

1115

M. Ćwirko-Godycki, 40 lat antropologii, s. 40.

1116 J. Mydlarski, Przyczynek do poznania struktury antropologicznej Polski i zagadnienia doboru wojskowego, Kosmos t. 53, 1928, z. 1, s. 195 – 210.

1117 T. Baczyński, Studia antropometryczne nad Ŝołnierzami Wielkopolski, Wychowanie Fizyczne R. 8, 1927, s. 217.

1118 Z. Walicka, Przyczynek do sprawności fizycznej śydów-Ŝołnierzy, Wychowanie Fizyczne R. 8, 1927, s. 217.

1119 Z. Grot, Dzieje Poznańskiej WyŜszej Szkoły, s. 35.

1120 M. Gawin, Rasa i nowoczesność, s. 166.

1121

Antropologią wojskową zajął się Stojanowski pod koniec lat dwudziestych. Dzięki pozwoleniu Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz Magistratu Miasta Poznania, wiosną 1929 roku, przebadał ponad dwa tysiące poborowych z roczników 1906, 1907 i 1908¹¹²². Podstawowym celem jaki sobie wyznaczył było określenie zdatności wojskowej poszczególnych typów rasowych. Jego badania potwierdziły wcześniejsze wyniki uzyskane przez ekspedycję Mydlarskiego¹¹²³.

Stojanowski starał się wykazać, Ŝe róŜnice w zdatności wojskowej poszczególnych typów antropologicznych są na tyle istotne, iŜ powinny być uwzględniane przez komisje poborowe. Do najbardziej zdatnych wojskowo typów zaliczał typ presłowiański, następnie subnordyczny, dynarski i laponoidalny. Najmniej zdatnymi miały być typy alpejski i nordyczny ,,będący na samym końcu zdatności’’¹¹²⁴. Mniejszą zdatność typu nordycznego tłumaczył jego opóźnieniem rozwojowym, w związku z którym typ ten poprawiał swoją pozycję w późniejszych latach - ,,nie do tego jednak stopnia, Ŝeby nie przestał być najmniej zdolnym pod względem wojskowym elementem’’¹¹²⁵. Ostatecznym wnioskiem było stwierdzenie, iŜ w określeniu zdatności wojskowej ,,rasowy moment musi odgrywać duŜą rolę’’¹¹²⁶.

W swoich badaniach zakreślił konkretne obszary poddawane pomiarom. Interesowały go zaleŜności pomiędzy składem rasowym podchorąŜych, a ich wytrzymałością fizyczną, zróŜnicowanie rasowe uzdolnień psychicznych, zdolność orientowania się w sytuacji, inicjatywa, zróŜnicowanie rasowe w dziedzinie energicznego, lub mniej energicznego zachowania się podchorąŜych, reagowanie na wymogi dyscypliny i karność¹¹²⁷. Równocześnie zajmowała go nie tylko zdatność wojskowa pod względem fizycznym, ale teŜ związane z nią zagadnienia z zakresu antropologii społecznej. Prowadząc w sierpniu 1930 roku badania w Szkole PodchorąŜych Rezerwy w Jarocinie starał się wykazać, Ŝe istnieje specjalny moment selekcji poborowych. Wyniki prac zamieścił w artykule ,,Zjawiska selekcyjne w Szkole

PodchorąŜych Rezerwy’’ opublikowanym w ,,Kwartalniku Psychologicznym’’¹¹²⁸.

Analizując klasyfikację typów rasowych dokonaną przy pomocy średnich lokat, ustalił po raz kolejny za najbardziej zdatny wojskowo, typ presłowiański. Równie dobrym materiałem

1122

K. Stojanowski, Przyczynek do poznania doboru wojskowego, Wychowanie Fizyczne R. 11, 1930, z. 5, s. 187.

1123 J. Mydlarski, Przyczynek do poznania struktury antropologicznej, s. 195 – 210.

1124 K. Stojanowski, Przyczynek do poznania doboru wojskowego, s. 188.

1125

Ibidem, s. 188.

1126 Ibidem, s. 189.

1127 K. Stojanowski, Zjawiska selekcyjne w Szkole PodchorąŜych Rezerwy, Kwartalnik Psychologiczny,

Poznań 1932, t. 3, s. 413.

1128

Ŝołnierskim okazał się być typ litoralny¹¹²⁹. Kolejne typy: dynarski, nordyczny i subnordyczny okazywały się średnio dobrym materiałem Ŝołnierskim, podczas gdy przedstawiciele typu laponoidalnego, alpejskiego, przednioazjatyckiego i północno-zachodniego mieli stanowić pośledniejszy materiał. Jednak juŜ przy klasyfikacji oficerskiej bezwzględnie na plan pierwszy wysunął się typ litoralny, wyprzedzając typy: dynarski, subnordyczny i nordyczny¹¹³⁰.

O ile w dotychczasowych pracach podstawowym wnioskiem było w zasadzie spostrzeŜenie, iŜ w składzie rasowym poszczególnych grup społecznych istnieją znaczne róŜnice, to badania jarocińskie skłoniły go do sformułowania stwierdzenia, Ŝe róŜnice w składzie rasowym wykazują nie tylko warstwy społeczne, ale występują one takŜe pomiędzy kategoriami zawodowymi wewnątrz inteligencji. Stojanowski utrzymywał, Ŝe mają one związek z wynikającymi ze zróŜnicowania rasowego ,,uzdolnieniami i zamiłowaniami umysłowymi’’¹¹³¹.

Dokonując charakterystyki psychicznej poszczególnych typów oparł się na informacjach zaczerpniętych z opinii wystawionych dla władz wojskowych. I tak min, typ presłowiański miał być mało inteligentnym, o niskiej inicjatywie, typ dynarski przy tendencji do obowiązkowości wykazywał brak inicjatywy¹¹³². Charakterystyczny dla tego typu upór umoŜliwiał mu jednak funkcjonowanie w niewoli¹¹³³. PodchorąŜowie typu subnordycznego wykazywali małą obowiązkowość przy jednoczesnej karności i powadze. Typ alpejski odznaczał się mniejszą inteligencją, słabą orientacją, takąŜ teŜ karnością i obowiązkowością przy wesołym usposobieniu. PodchorąŜych typu laponoidalnego określił jako inteligentnych przy tendencjach do niekarności. Zdecydowanie najsłabiej wypadał typ przednioazjatycki: niekarny, mało obowiązkowy o słabszej inteligencji, inicjatywie i energii. Najliczniej reprezentowany typ północnozachodni miał być inteligentnym, o słabej orientacji a duŜej inicjatywie, słabo karnym, mało obowiązkowym, ambitnym i powaŜnym¹¹³⁴. Zdecydowanie najlepiej wypadał typ nordyczny, który pod względem inteligencji posiadał mało serii słabszych, cechowała go dobra orientacja, karność, obowiązkowość, ambicja oraz zdecydowana powaga.

Omówione powyŜej serie Stojanowski podzielił na dwie grupy, ułoŜone w taki sposób,

Ŝe jedna z nich zawierała ,,lepszy’’, a druga ,,gorszy’’ pod względem społecznym i psycho-fizycznym materiał ludzki. W serii ,,lepszej’’ według Stojanowskiego znalazły się typy: 1129 Ibidem, s. 413. 1130 Ibidem, s. 417. 1131 Ibidem, s. 405. 1132 Ibidem, s. 437. 1133 Ibidem, s. 232. 1134 Ibidem, s. 437.

nordyczny, litoralny, północno-zachodni i laponoidalny. W grupie ,,gorszej’’ znalazły się typy: alpejski i wszystkie pozostałe krótkogłowe typy¹¹³⁵.

Kolejne, prace nad poborowymi przeprowadził Stojanowski w 1936 roku. Antropolog mógł je przeprowadzić dzięki udzielonemu mu na skompletowanie materiału do mającej powstać ksiąŜki ,,Rasa, jako więź społeczna’’ stypendium Senatu Uniwersytetu Poznańskiego¹¹³⁶. Przystępując do badań na terenie Śląska miał świadomość, Ŝe struktura antropologiczna na tym terenie jest niezwykle skomplikowana, z uwagi na długotrwałe współŜycie tam Polaków i Niemców, co mogło przynieść niejednoznaczne wyniki¹¹³⁷.

Celem badań było zorientowanie się w zakresie zjawisk selekcyjnych, przebiegających u ludności miasta Katowic. Do czasu badań katowickich antropolog ograniczał się do terytorium nordycznego. Tym razem jednak zajął się terytorium zamieszkałym przez ludność laponoidalno-alpejską, ,,celem przekonania się czy podlega tym samym selekcjom’’¹¹³⁸.

Na podstawie pomiarów poborowych z Katowic Stojanowski stwierdził, iŜ Niemcy przewyŜszają trzykrotnie Polaków pod względem liczebności typu nordycznego wśród poborowych. Wśród Polaków największy procent stanowił typ subnordyczny. Poza tą róŜnicą serie polska i niemiecka nie wykazywały większych róŜnic¹¹³⁹.

Ciekawa wydawała się Stojanowskiemu seria Ŝydowska, wśród której nie odnotował typu orientalnego. Antropolog tłumaczył to ich napływowym pochodzeniem, i związaną z tym asymilacją z otoczeniem.

Katowickimi badaniami nad zdolnością wojskową po raz kolejny potwierdził, Ŝe poszczególne składniki antropologiczne ludności Polski znacznie róŜnią się pod względem siły fizycznej, jak i predyspozycji psychicznych¹¹⁴⁰.

Kontynuację powyŜszych badań stanowiły przeprowadzone rok później badania kontrolne w powiecie pszczyńskim¹¹⁴¹. Objęły one poborowych wiejskiej okolicy Mikołowa. Na ich prowadzenie Stojanowski pozyskał stypendium Senatu Uniwersytetu Poznańskiego. Ostatecznym ich wnioskiem było stwierdzenie, Ŝe skład rasowy ogółu poborowych jedynie nieznacznie się róŜnił od składu rasowego młodzieŜy katowickiej. Niewielkie róŜnice

1135 Ibidem, s. 438.

1136 K. Stojanowski, Z badań nad antropologią Śląska, Katowice 1937, s. 7.

1137

B. Piotrowski, O Polskę, s. 385.

1138 K. Stojanowski, Z badań nad antropologią Śląska, s. 7.

1139 Ibidem, s. 17.

1140 J. Czekanowski, Zarys antropologji, s. 460.

1141

wskazywały, na nadwyŜki czystych typów rasowych, co potwierdzało to supozycję Stojanowskiego, iŜ miasta gromadzą większe ilości typów mieszanych¹¹⁴².

Badania nad zdatnością wojskową prowadził Stojanowski aŜ do wybuchu wojny. Zajęły one w jego pracy znaczące miejsce i zaowocowały kilkoma znaczącymi rozprawami. Zamierzonym i osiągniętym przez antropologa celem było wykazanie, iŜ zdatność wojskowa uwarunkowana jest przynaleŜnością do określonego typu rasowego. Wyniki jego prac, mimo zainteresowania nimi armii, nie zostały jednak wykorzystane w praktyce.