Uczeń Czekanowskiego

MoŜna zaryzykować stwierdzenie, Ŝe gdyby nie profesor Czekanowski, Karol Stojanowski antropologiem by nie został. Do pierwszego spotkania Stojanowskiego z ,,zagadnieniami dla niego wówczas zupełnie nowymi’’ i ,,ojcem’’ polskiej antropologii doszło w 1919 roku w Czortkowie, gdzie profesor prowadził wykład popularyzujący antropologię wśród tamtejszych nauczycieli⁸⁴¹. Jego wykład do tego stopnia zafascynował Stojanowskiego,

Ŝe bezpośrednio po nim zgłosił się do uczonego i poprosił o przyjęcie do grona uczniów. Czekanowski, widząc zapewne entuzjazm młodego nauczyciela, potraktował go niezmiernie

Ŝyczliwie⁸⁴². Stojanowski zrezygnował zatem z pracy w czortkowskim gimnazjum i przeniósł się do Lwowa by tam rozpocząć studia⁸⁴³.

Mimo, iŜ podczas studiów musiał jednocześnie zarabiać na swoje utrzymanie, szybko znalazł się w gronie najlepiej zapowiadających się studentów profesora Czekanowskiego który, jak wspominał Ludwik Jaxa-Bykowski: ,,…zwrócił nań uwagę i ocenił jego zdolności naukowo-badawcze i pchnął w kierunku pracy teoretycznej i odkrywczej. I rzeczywiście doczekał się spodziewanych wyników dzięki charakterowi Stojanowskiego, który potrafił przełamać liczne trudności i przeszkody’’⁸⁴⁴. MoŜna się domyślać, Ŝe pochodzącemu z prostej, chłopskiej rodziny młodzieńcowi trudno było odnaleźć się w cieszącym się juŜ renomą

środowisku - od czasu objęcia katedry etnologii przez profesora Czekanowskiego w 1913 roku, jego szkoła znacząco wyróŜniała się swoimi osiągnięciami na tle kraju⁸⁴⁵. O ośrodku lwowskim Jan Mydlarski pisał: ,,Wybitna indywidualność prof. Czekanowskiego stworzyła odrębną szkołę antropologiczną, w której uderzała planowość i konsekwentne dąŜenie do wytkniętego celu. Dzięki swemu nowatorskiemu charakterowi oraz dzięki wykazaniu moŜliwości konkretnego nawiązywania wyników antropologii do dziedzin sąsiednich, zdołała ona w tym okresie skupić przewaŜająca większość antropologów młodej generacji’’⁸⁴⁶. Spod skrzydeł Czekanowskiego, oprócz Stojanowskiego, wyszli znani późniejsi profesorowie: Jan Mydlarski, Bolesław Rosiński, Adam Wanke, Franciszek Wokroj, Ireneusz Michalski⁸⁴⁷. Rozpoczynali tam pracę naukową: Stanisław Klimek, Konstanty Sobolski, Matryna

841 W. Stęślicka-Mydlarska, Karol Stojanowski, [w:] Uczeni Wrocławscy, red. J. Trzynadłowski, Wrocław 1980, s. 119.

842 Album Dwudziestolecia, s. 379.

843

W. Stęślicka-Mydlarska, Karol Stojanowski, s. 119.

844 A. Malinowski, Karol Stojanowski, s. 6.

845 M. Ćwirko-Godycki, Z. Drozdowski, Antropologa w zakresie studiów, s. 41.

846 J. Mydlarski, Niedomagania w rozwoju antropologii, s. 8.

847

Gryglaszewska, Irena Ulbrich-Kudelska, Gizela Lampertówna⁸⁴⁸. Stojanowski znalazł się zatem w środowisku które zyskiwało rozgłos, a prowadzone tam prace rozwijały się bardzo pomyślnie. MoŜna przypuszczać, Ŝe czuł się tam dobrze, na co wpływała niewątpliwie stworzona przez Czekanowskiego, panująca w Katedrze atmosfera zgody i wzajemnej

Ŝyczliwości⁸⁴⁹.

Szkoła Czekanowskiego opierała się na mendliźmie, jako hipotezie roboczej, stwierdzając zgodne z tymi prawami dziedziczenie się poszczególnych cech antropologicznych⁸⁵⁰. Wielką zasługą chcącego przekształcić antropologię w naukę ścisłą uczonego było wprowadzenie nowych metody badań, które umoŜliwiały zakwalifikowanie określonego osobnika do właściwej grupy⁸⁵¹: opracowanej w 1907 roku metody diagnozy róŜnicowej i metody podobieństwa – stosowanych w analizie rasowej i przy określaniu typów⁸⁵². Zostały one w późniejszym okresie rozbudowane przez jego uczniów⁸⁵³. Jak twierdził Czekanowski, ,,nowoczesne’’ metody pozwalały uczonym uniknąć błędów wynikających ze zbyt subiektywnego ujmowania zagadnień⁸⁵⁴. Posługując się powyŜszymi metodami, jeszcze w okresie lwowskim, Stojanowski wykazał, Ŝe zarówno ludność neolityczna jak i współczesna ,,moŜe być określana systematycznie przy pomocy metody róŜnic’’⁸⁵⁵. Jednak z perspektywy czasu Jan Mydlarski zauwaŜył, Ŝe metody stosowane przez lwowską szkołę, mimo niezaprzeczalnych zalet posiadały teŜ ,,cały szereg wad’’: były zbyt niedokładne, co stwarzało dość znaczną dowolność w interpretacji wyników oraz przy większych grupach okazywały się bardzo pracochłonne⁸⁵⁶.

Lwowski ośrodek pod kierunkiem Czekanowskiego z powodzeniem kontynuował i rozwijał tradycje zurychskiej szkoły Rudolfa Martina, specjalizującej się m.in. w morfologii porównawczej człowieka. Niewątpliwie kontakty z niemiecką nauką pozwalały lwowskim uczonym doskonale orientować się nie tylko w osiągnięciach, ale i zamierzeniach niemieckiej antropologii, którą z czasem zaczęto tam wykorzystywać w celach politycznych⁸⁵⁷. Problem ten zainteresował zwłaszcza Stojanowskiego, który z uwagi na gruntowną znajomość tematu

848 J. Mydlarski, Śp. Karol Stojanowski, PA t. 16, 1949, s. 208.

849 J. Czekanowski, Sto lat antropologii polskiej 1856-1956. Ośrodek lwowski, Wrocław 1956, s. 29.

850

K. Maślankiewicz, Zarys dziejów, s. 628.

851 J. Czekanowski, Zarys antropologji, s. 550.

852 J. Mydlarski, Śp. Karol Stojanowski, s. 209.

853 K. Maślankiewicz, Zarys dziejów, s. 629.

854

J. Czekanowski, Główne kierunki antropologii polskiej, Kosmos cz. 1, 1928, s. 191 – 219.

855 Idem, Zarys antropologji, s. 550.

856 J. Mydlarski, Niedomagania w rozwoju antropologii, s. 13.

857 J. Czekanowski, Wstęp do historii Słowian. Perspektywy antropologiczne, etnograficzne, archeologiczne

zyskał bardzo szybko miano ,,najwybitniejszego znawcy spośród polskich antropologów’’⁸⁵⁸. NaleŜy przypomnieć, Ŝe w ośrodku lwowskim zaliczano antropologię do nauk społecznych, umiejętnie łącząc prowadzone badania z aktualnymi potrzebami społecznymi i politycznymi. Za takim ujmowaniem antropologii opowiadał się równieŜ Karol Stojanowski, który rozwijając ideę Czekanowskiego dowodził, Ŝe antropologię naleŜy uwaŜać za podstawową naukę socjologiczną, przede wszystkim z uwagi na jaj zasadnicze znaczenie dla państwa: ,,Mogąc określić typy antropologiczne, znając ich wartości selekcyjne oraz orjentując się w wartości społecznej poszczególnych składników rasowych i objektywnych potrzebach społeczeństwa, moŜemy przez odpowiednie urządzenia społeczne, podnieść jakość Narodu’’⁸⁵⁹.

Profesor Czekanowski postawił przed swoimi uczniami trzy waŜne, ale i bardzo obszerne zadania do wykonania: przekształcenie antropologii w naukę ścisłą, przebadanie antropologicznie ziem Polskich, oraz wykazanie praktycznych korzyści płynących z tych badań⁸⁶⁰. Stojanowski przystąpił z duŜym entuzjazmem do realizacji wytyczonych przez swojego mentora celów, tuŜ po przeniesieniu do Poznania pisał, Ŝe zamierza zająć się wyodrębnieniem i opisaniem antropologicznych składników Polski oraz rasowym określeniem poszczególnych typów ludzkich⁸⁶¹. W swojej pracy, jak i pozostali uczeni wywodzący się z lwowskiej szkoły, posługiwał się typologią opracowaną przez Czekanowskiego, który wyodrębnił trzy podstawowe rasy ludzkie: białą, Ŝółtą i czarną; sześć elementów rasowych: nordyczny, śródziemnomorski, armenoidalny, laponoidalny, arktyczny, nigrycki lub sudański. KrzyŜowanie się tych elementów antropologicznych dało 15 typów antropologicznych (subnordyczny, sublaponoidalny, północno-zachodni, dynarski, alpejski, litoralny, paleoazjatycki, centralno-azjatycki, pacyficzny, paleoamerykański, negroidalny, mediterranoidalny, australoidalny i austroafrykański)⁸⁶².

Wśród ludności Europy Czekanowski wyróŜnił cztery podstawowe elementy rasowe: rasę nordyczną, śródziemnomorską, armenoidalną, laponoidalną; i sześć typów mieszanych: subnordyczny, dynarski, północno-zachodni, litoralny sublaponoidalny i alpejski⁸⁶³.

Opisane zostały następująco:

858 J. Mydlarski, Śp. Karol Stojanowski, s. 210.

859 K. Stojanowski, Rasowe podstawy eugeniki, s. 72.

860

J. Czekanowski, Główne kierunki, s. 191-219.

861 A. Wrzosek, Sprawozdania i ocey, PA t. 1, 1926, s. 197.

862 M. Gawin, Rasa i nowoczesność.Historia polskiego ruchu eugenicznego (1880-1952), Warszawa 2003 s. 196.

863 K. Stojanowski, Z antropologii Uniwersytetu Poznańskiego I W.S.H., Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny R. 18, 1928, s. 227.

,,Rasę nordyczną wyróŜnia wysoki wzrost i smukła budowa ciała, krótki tułów, długie kończyny, wąskie dłonie i stopy, biała skóra o róŜowym odcieniu, jasno popielate włosy, niebieskie oczy, wysoki nos prosty, wąska podłuŜna twarz i wydłuŜona głowa.

Rasę śródziemnomorską cechuje niski wzrost, dłuŜszy tułów, śniada skóra, ciemne włosy o kasztanowym odcieniu, ciemne oczy, dość wąski nos, owalna twarz i bardzo długa głowa. Rasa armenoidalna jest średnio rosła, skórę ma białą i matową, włosy i oczy ciemne, skrajnie krótką głowę o płaskiej potylicy, długą ku dołowi zwęŜającą się twarz i wąski a bardzo wydatny orli nos.

Rasa laponoidalna posiada niski wzrost, krępą budowę ciała, małe i szerokie dłonie i stopy, płowo-Ŝółtawą skórę, okrągłą głowę, szeroką i płaską twarz, dość szeroki nos i niskie oczodoły.

Typ subnordyczny jest jasno pigmentowany, wykazuje jednak tendencje do odcieni ciemniejszych od przedstawicieli rasy nordycznej. Jest średniorosły, krótkogłowy, szerokolicy i posiada nos średnio szeroki.

Typ dynarski odznacza się skórą jasną, ciemnymi włosami i szeroką skalą odcieni oczu, wysokim wzrostem, krótkogłowością, długą twarzą, wąskim nosem garbatym smukłą budową ciała i wielkimi stopami.

Typ północno-zachodni cechuje jasna, często piegowata skóra, dysharmonijna pigmentacja oczu i włosów, głowa wydłuŜona, długa, dość szeroka twarz oraz wąski nos, wzrost wysoki o wielkiej skali wahań oraz smukła budowa.

Typ litoralny nie róŜni się pod względem pigmentacji od śródziemnomorców, jest natomiast wyŜszy, o cięŜszej budowie ciała, pośredniogłowy z twarzą szerszą i nosem szerokawym. Typ sublaponoidalny albo prasłowiański jest dość niskorosły, o oczach piwnych, a niekiedy i jaśniejszych, włosach czarnych lub szatynowych, skórze płowej, głowie wydłuŜonej, twarzy szerokiej i szerokim nosie.

Typ alpejski posiada skórę dość jasną, włosy ciemne, oczy piwne, twarz średnio długą, dość wąski nos, okrągłą głowę i wzrost niski’’⁸⁶⁴.

W kontekście powyŜszego ziemie polskie zamieszkiwało pięć podstawowych typów rasowych: nordyczny, subnordyczny, prasłowiański, alpejski i dynarski⁸⁶⁵. Ustalenia terytoriów antropologicznych poszczególnych typów dokonał Czekanowski na podstawie syntetycznego ujęcia wyników prac swoich uczniów, które szerzej omówił w ,,Zarysie antropologii

864 Ibidem, s. 227.

865

Polski’’⁸⁶⁶. Pozwoliło to na ogólne zaznajomienie się z materiałem ludzkim i róŜnicami w jego rozsiedleniu.

Stojanowski niejednokrotnie podkreślał zasługi swojego mentora w ,,przebudowie’’ polskiej antropologii, jak teŜ rzetelności jego pracy opartej ,,na materiałach ścisłych pod względem rasowym i określonych’’⁸⁶⁷. Akcentował zwłaszcza rolę Czekanowskiego w odszyfrowaniu historii rasowej świata i obalenia nierzetelności niemieckich badań utrzymujących, Ŝe Niemcy są bardziej nordyczne niŜ Polska⁸⁶⁸. Miało to znaczenie nie tylko naukowe, ale i polityczne, co szczególnie animowało Stojanowskiego. Dlatego teŜ z wyjątkowym entuzjazmem przyjął ,,Zarys antropologii Polski’’ autorstwa Czekanowskiego z 1930 roku, który nazwał ,,dziełem zupełnie nieprzeciętnym’’, wręcz ,,epokowym dziełem w literaturze antropologicznej’’⁸⁶⁹. Praca ta była niewątpliwym sukcesem polskiej antropologii – jej autor oparł się prawie w całości na polskich pracach monograficznych. Jednym z celów które mu przyświecały, było przekształcenie antropologii w naukę ścisłą, co umoŜliwiło opanowanie wysoko rozwiniętych, zwłaszcza w nauce angielskiej, metod statystycznych. Doprowadził w ten sposób w niektórych dziedzinach badania antropologiczne do takiej

ścisłości, jaką osiągnęły jedynie najbardziej zaawansowane nauki przyrodnicze. Wartość pracy polegała jednak, jak twierdził Stojanowski przede wszystkim na jej obiektywizmie: ,,Gdyby niemiecki ruch nordyczny reprezentował rzeczywiście samowiedzę rasową elementu nordycznego, a nie był, jak to jest w rzeczywistości, tylko przykrywką niemieckiego nacjonalizmu, to ,,Zarys antropologii Polski’’ powinien był w zasadzie stać się podstawową ksiąŜką ruchu nordycznego’’⁸⁷⁰. Oczywiście rozprawa Czekanowskiego spotkała się jedynie z ostrą reakcją ze strony niemieckiej⁸⁷¹.

W 1934 roku Stojanowski omawiając kolejną pracę Czekanowskiego, ,,najwaŜniejszą bodaj część polskiego dorobku antropologicznego’’ - ,,Człowieka w czasie i przestrzeni’’, z uznaniem napisał o swoim mistrzu: ,,Czekanowski jest uczonym wielkim,[…] gdyby nie trudności językowe to sława Czekanowskiego i polskiej antropologii byłaby o wiele szerszą.[…] Jest poza tem prof. Czekanowski organizatorem nauki w wielkim stylu. Reprezentuje on ten rzadki typ organizatora, który nie zakłada i organizuje instytutów naukowych, ale grupuje ludzi, tworzy środowiska’’⁸⁷².

866 Zagadnienia Rasy t. 4, 1930, Dział sprawozdawczy, nr 10-11, s. 343.

867 K. Stojanowski, Rasizm przeciw Słowiańszczyźnie, s. 56.

868

Idem, Rasowe podstawy eugeniki, s. 31.

869 Idem, Recenzja ,,Zarysu antropologii’’ J. Czekanowskiego, Slavia Occidentalis, s. 112-115.

870 Idem, Z obozu nordycznego, Myśl Narodowa 1934, nr 7, s. 86.

871 Idem, Rasizm przeciw Słowiańszczyźnie, s. 56.

872

JuŜ jako samodzielny uczony nadal blisko współpracował z Czekanowskim, korzystał z dorobku naukowego swojego mistrza, przenosząc tradycje lwowskiej szkoły na grunt poznański - wszystkie poznańskie badania wykonywane przez, jak i pod jego kierunkiem Stojanowskiego, zostały wykonane metodami wypracowanymi przez ,,ojca polskiej antropologii’’⁸⁷³.

Z kolei profesor Czekanowski wypowiadając się na temat swojego ucznia podkreślał jego gruntowne przygotowanie merytoryczne, jak i za duŜą intuicję badawczą⁸⁷⁴. JuŜ pierwszą jego pracę ,,Typy kraniologiczne Polski’’ przyjął entuzjastycznie podkreślając, Ŝe młody uczony jako pierwszy wykazał, Ŝe zarówno ludność neolityczna, jak i współczesna, mogą być określane systematycznie przy pomocy metody róŜnic. Dokonane przez Stojanowskiego odkrycie omówił w ,,Zarysie antropologii Polski’’⁸⁷⁵.

Wybitny uczeń Czekanowskiego nie zawiódł pokładanych w nim nadziei. Profesor miał moŜliwość śledzenia i uczestniczenia w kolejnych etapach jego kariery, m.in. był przy jego habilitacji, na którą specjalnie przyjechał do Poznania ze Lwowa⁸⁷⁶. Niestety przyszło mu przeŜyć przedwcześnie zmarłego ucznia.