ARCHEOLOGIA POLSKA I DZIEDZICTWO ARCHEOLOGICZNE
1. ARCHEOLOGIA I JEJ FUNKCJE
Przystępując do analizy wyżej zasygnalizowanych zagadnień, odwołam się do trafnej uwagi Stanisława Tabaczyńskiego (2000, 521), poczynionej w kontekście rozważań nad zmianami paradygmatycznymi w archeologii, że sama konstata-cja, iż archeologia znajduje się w okresie zasadniczych zmian, jest banalna, nato-miast niebanalne jest określenie charakteru tychże przemian. Autor wskazuje na konieczność rozróżnienia pomiędzy paradygmatem przejścia ( transition) oraz przeobrażenia lub transformacji (transformation). Pierwszy z nich posiada cha-rakter inalistyczny, zakłada zastąpienie jednego paradygmatu (ideologii) innym oraz dojście do oczekiwanego i określonego stanu. Natomiast bardziej pożądane jest przyjęcie paradygmatu transformacji, który kładzie nacisk na przekształce-nia, zakłada wielość dróg rozwojowych, jak również „nie określa z góry stanu, do którego zmierzamy, lecz zakłada, iż stan ten dopiero w procesie postępowania ba-dawczego, gromadzonych doświadczeń oraz pogłębionej re leksji krytycznej będzie stopniowo kształtowany” (Tabaczyński 2000, 521).
Archeologia, tworząca wiedzę na temat najdawniejszych dziejów społecz-ności ludzkich, z założenia jest zorientowana społecznie. Postrzeganie wyników badań archeologicznych przez społeczeństwo oraz sposoby rozumienia znale-zisk archeologicznych, są zaś wyznacznikami jej funkcji społecznych (Lech 1995, 93). Społeczne znaczenie archeologii bierze się z realizowanego przez nią na-ukowego poznawania rzeczywistości pradziejowej, dostarczania wiedzy w tym zakresie oraz praktycznej roli tejże dyscypliny, jaka wynika z treści przedmioto-wej archeologii w aspekcie m.in. użytków czynionych z zabytków archeologicz-nych i wiedzy na ich temat, a także działalności instytucji o charakterze arche-ologicznym. O jej wartości społecznej świadczy choćby sam fakt udostępniania społeczeństwu, np. za pośrednictwem wystaw muzealnych, zbiorów zabytków archeologicznych czy popularyzowania wyników swoich odkryć i badań. Współ-cześnie archeolodzy są zazwyczaj zgodni co do istotności roli, jaką archeologia odgrywa czy może odgrywać w społeczeństwie, aczkolwiek różnie zapatrują się na funkcje, jakie dyscyplina ta ma czy powinna pełnić (np. Hensel 1973a; Lech 1994; 1995; Neustupný 2001; Tabaczyński 2001; Rockman, Flatman 2012; Ta-baczyński, Marciniak, Cyngot, Zalewska 2012). Podstawowe funkcje archeologii
82
mieszczą się w czterech ogólnych punktach: (1) funkcja naukowa (poznawcza):
powiększanie zasobu wiedzy na temat przeszłości; (2) funkcja konserwatorska:
ochrona dziedzictwa archeologicznego; (3) funkcja edukacyjna (popularyzator-ska): przekazywanie społeczeństwu wiedzy na temat przeszłości;(4) funkcja dyskursywna: udział archeologii w dyskursie o teraźniejszości, włączając w to funkcję polityczną oraz światopoglądową (Lech 1995, 93-96; Czerniak 2011, 180;
Marciniak 2011, 179)1. Z różnym natężeniem przeważały one w trakcie poszcze-gólnych okresów rozwoju archeologii, aczkolwiek nie sposób wydzielić w nich jednej, bezwzględnie dominującej, lecz należy skonstatować ich wzajemne uzu-pełnianie się i współzależność.
(1) Funkcja naukowa (poznawcza). Termin archeologia, pochodzący z języka greckiego (archaios – dawny, logos – mowa, opowieść, wiedza), po raz pierwszy został użyty przez Tukidydesa na określenie wiedzy o czasach dawnych, mi-nionych (Hensel 1971, 446; 1986, 17; Ostoja-Zagórski 1996, 11). Archeologię zde iniować można jako „naukę badającą dawne dzieje człowieka na podstawie materialnych śladów jego działalności” (Ławecka 2009, 5)2. Od momentu swego powstania jako dyscyplina naukowa pełni ona przede wszystkim funkcję poznaw-czą, polegającą na pozyskiwaniu, głównie w trakcie wykopalisk, materialnych re-liktów z przeszłości, a następnie na ich naukowym opisywaniu, klasy ikowaniu, opracowywaniu, interpretowaniu oraz tworzeniu na tej podstawie narracji na temat przeszłości. Większość z istniejących de inicji określa archeologię jako dy-scyplinę, która: (i) zajmuje się badaniem świadectw działań człowieka, głównie przedmiotów kultury materialnej, pozyskiwanych w trakcie wykopalisk; (ii) od-nosi się przede wszystkim do okresów przeszłości, dla których brak źródeł pi-sanych (aczkolwiek jej zakres przedmiotowy znacznie się poszerza); (iii) stano-wi pestano-wien zbiór wypracowanych metod oraz technik badawczych, zstano-wiązanych z badaniem oraz opracowywaniem przedmiotów kultury materialnej; (iv) do najważniejszych jej zadań należy rekonstruowanie, w jak najbardziej wiarygod-ny sposób, życia dawwiarygod-nych społeczności (np. Zak 1966; 1968; Hensel 1973b, 131;
1986, 22-23; Godłowski, Kozłowski 1983, 5). W trakcie swej historii archeologia przekształciła się z wyra inowanego hobby dla elit w dyscyplinę opartą na
pro-1 Przykładowo Jacek Lech (1995, 93) proponuje w tym zakresie bardziej szczegółowy podział społecznych funkcji znalezisk archeologicznych (czyli de facto funkcji społecznych archeologii), mia-nowicie na podstawowe oraz uzupełniające. Do podstawowych zalicza znalezisko archeologiczne jako odbicie wiedzy, umiejętności i światopoglądu przeszłych społeczności, natomiast wśród uzupełnia-jących wymienia funkcje: naukową, edukacyjną, artystyczną, polityczną oraz mitologiczną.
2 W zbliżony sposób archeologię de iniują Wendy Ashmore i Rober Sharer (2008, 11): „archeo-logia zajmuje się badaniem przeszłości ludzkiej na podstawie jej materialnych pozostałości”, oraz Henryk Mamzer (2004, 18): „archeologia jest dziedziną humanistyki, której przedmiotem badania są – w powszechnym mniemaniu – społeczeństwa minione z czasów poprzedzających pojawienie się pisma bądź też takie, które posługiwały się nim w ograniczonym zakresie. W związku z tym głównym źródłem wiedzy o tych społeczeństwach są materialne po nich pozostałości”.
Pawleta_M_Przeszlosc_2016_RC - 4kor.indd 82
Pawleta_M_Przeszlosc_2016_RC - 4kor.indd 82 2016-05-17 16:17:312016-05-17 16:17:31
cedurach naukowych, która z zastosowaniem różnych metod i teorii wykorzy-stuje pozyskane źródła materialne w celu wyjaśnienia i poznania najstarszych dziejów człowieka. Status i wymowa działalności poznawczej archeologii, m.in.
wiarygodność czy prawomocność dostarczanej przez nią wiedzy, zmieniały się w zależności od paradygmatów, w ramach których dyscyplina ta funkcjonowała, począwszy od nurtów pozytywistycznych, głoszących możliwość obiektywnej i wiernej rekonstrukcji przeszłości, po nurty konstruktywistyczne i interpreta-tywne, ujmujące wiedzę na temat przeszłości jako historycznie zmienny produkt uzgodnień, będący efektem subiektywnej wizji badacza (np. Shanks, Tilley 1987;
Tilley 1993; Minta-Tworzowska 2000a; 2000b; Ostoja-Zagórski 2000; Thomas 2000; Mamzer 2004; Mamzer, Ostoja-Zagórski 2007; Marciniak 2012a). Pomimo że funkcje poznawcze archeologii, związane ze wzbogacaniem stanu wiedzy na temat pradziejów człowieka i nadawaniem sensu przeszłości, w dużym stopniu uwarunkowane były i są rozwojem technik i metod badawczych oraz re leksji teoretycznej, niemniej stanowiły jej rdzeń na wszystkich etapach rozwoju tejże dyscypliny.
(2) Funkcja konserwatorska. Oprócz celów poznawczych, archeologia podej-muje również działania, mające za zadanie zachowanie, ochronę i zabezpieczanie przed zniszczeniem materialnych śladów ludzkiej działalności człowieka w prze-szłości, czyli dziedzictwa archeologicznego. Wypełnianie tej roli łączy się ściśle z powoływanymi w tym celu służbami konserwatorskimi. Ze względu na cha-rakter swych podstawowych źródeł, archeologia jest w szczególności powołana do ochrony i ratowania dziedzictwa kulturowego, manifestującego się ogromną liczbą odkrywanych stanowisk. Funkcja konserwatorska archeologii sięga odleg-łych czasów (np. Jakimowicz 1929; Jażdżewski 1966; Blombergowa 1999), acz-kolwiek wraz z upływem czasu zmieniało się zapatrywanie na kwestie dotyczące tego, co i jak należy chronić, jak również dlaczego należy zachowywać i zabez-pieczać zabytki przed zniszczeniem. Współcześnie funkcja ochrony dziedzictwa archeologicznego, w perspektywie nasilającego się zagrożenia jego zniszczenia, a także w efekcie uświadomienia sobie, iż posiada ono nieodnawialny charakter, przyjmuje formę imperatywu. Ochronie dziedzictwa służą m.in. liczne doktryny i konwencje dotyczące ochrony dziedzictwa archeologicznego (Kobyliński 2001a;
Zeidler, Trzciński 2009). W jej zakres wchodzą m.in. działania prewencyjne, w tym uczestnictwo w ratowniczych badaniach wykopaliskowych. Ponadto obejmuje ona inicjatywy mające na celu uświadamianie społeczeństwa odnośnie do wartości i roli, jaką posiada dziedzictwo kulturowe i archeologiczne w ich życiu, koniecz-ności jego ochrony, a także jego racjonalnego zarządzania, z korzyścią dla teraź-niejszych oraz przyszłych pokoleń.
(3) Funkcja edukacyjno-popularyzatorska. Równie istotną funkcją archeologii jest edukacja, czyli przekazywanie społeczeństwu wiedzy na temat badanej przez nią przeszłości oraz popularyzowanie, to znaczy upowszechnianie wiedzy
archeo-84
logicznej (np. Chowaniec 2010; Wrzesiński, Wyrwa 2010; Chowaniec, Więckowski 2012). Konieczność upubliczniania wiedzy, stanowiąca obowiązek archeologów, wynikająca m.in. z faktu, że archeologia w sposób naukowy bada przeszłość, wska-zywana jest w licznych konwencjach, dotyczących ochrony dziedzictwa archeolo-gicznego, jak również w kodeksach etyki zawodowej archeologów (rozdz. II: 3.4).
Zadanie tak pojmowanej edukacji i popularyzacji polega na docieraniu z treścia-mi ustalonytreścia-mi w badaniach do jak najszerszego grona osób, o różnym poziotreścia-mie przygotowania i wiedzy. Celem tych zabiegów jest głównie kształtowanie wiedzy na temat przeszłości, przez podawanie do publicznej wiadomości wyników badań, odkryć czy interpretacji archeologicznych, a przez to zwiększanie świadomości na temat konieczności ochrony dziedzictwa archeologicznego i powinności archeo-logów, a także pozostałych członków społeczeństwa, w tym zakresie. By działa-nia na tym polu były jednak skuteczne, powinny być dopasowane do percepcji odbiorców i zrozumiałe dla przeciętnych ludzi.
(4) Funkcja dyskursywna. Jest ona najbardziej zróżnicowana, najtrudniej de iniowalna i najsilniej związana z teraźniejszością, mając za zadanie przenosić przeszłość i archeologię do debat tyczących teraźniejszości i w niej zachodzących.
Najogólniej ujmując, w funkcji tej mieści się zagadnienie społecznej „użytecz-ności” archeologii i tworzonej przez nią wiedzy. Rozwój archeologii przebiegał w powiązaniu z wydarzeniami społeczno-politycznymi czy świadomością poli-tyczną. W określonych sytuacjach historycznych pod adresem archeologii zgła-szano zapotrzebowanie na pełnienie przez nią funkcji światopoglądowej, uzależ-niając ją od panującej ideologii, wykorzystując i manipulując tworzonymi przez archeo logię wizerunkami przeszłości w celach politycznych czy ideologicznych (np. Layton 1989; Gathercole, Lowenthal 1990; Dı́az-Andreu, Champion 1996;
Kohl, Fawcett 1996; Meskell 1998; Gediga, Piotrowski 2004). Zagadnienie spo-łecznej użyteczności archeologii mieści się nie tylko we wspomnianym aspekcie jej politycznego wykorzystywania, lecz również w odpowiadaniu na społeczno--kulturowe zapotrzebowania na kreowane przez archeologię wizerunki prze-szłości, społeczne oczekiwania względem tej dyscypliny, a także zdolność ar-cheologii do odpowiedzi na wyzwania współczesnego świata i uczestniczenie w dialogu społecznym. W funkcji dyskursywnej zawiera się także angażowanie się w rozwiązywanie współczesnych problemów społecznych, w czym przejawia się etyczna odpowiedzialność archeologów (np. Sabloff 2008). Archeologia jako nauka będąca częścią kultury ma więc za zadanie pełnić szeroko pojęte funkcje społeczne, a także odgrywać istotną rolę w procesie kulturotwórczego oddzia-ływania na świadomość społeczną, przez propagowanie i rozwijanie (np. przez muzea) poczucia więzi historycznej lokalnych społeczności z własnym środowi-skiem, jego historią i pradziejami (Lech 1994, 18). Ponadto do jej zadań należy współtworzenie teraźniejszości i kultury, której jest częścią i w której funkcjo-nuje (Mamzer 2011a, 35).
Pawleta_M_Przeszlosc_2016_RC - 4kor.indd 84
Pawleta_M_Przeszlosc_2016_RC - 4kor.indd 84 2016-05-17 16:17:322016-05-17 16:17:32