Obecnie Archiwum Jeleńskich składa się z 206 jednostek o różnej objętości:
od 1—3 kart do 340 kart, tyle liczy największa jednostka zespołu. Zawiera ono materiały z lat 1610—1914. Dotyczą one głównie spraw rodzinnych, ale nie tylko, wiele jest w nim bowiem odniesień do kwestii publicznych i poli-tycznych Rzeczypospolitej, a także do życia codziennego na Litwie — począw-szy od funkcjonowania majątków Jeleńskich, poprzez sprawy religijne, eduka-cyjne; na ich podstawie można odtworzyć sposób funkcjonowania w tamtych czasach wymiaru sprawiedliwości. na taki ogląd pozwala korespondencja między poszczególnymi Jeleńskimi i ta do nich kierowana, która stanowi ponad połowę zgromadzonych w archiwum materiałów. Ogólna więc ocena jego zawartości musi być obiektywnie wysoka. natomiast samodzielnie, dla opracowania szerszych tematów Archiwum Jeleńskich nie może stanowić jedynej podstawy, przynajmniej na dotychczasowym etapie jego rozpoznania.
pierwszą i najważniejszą bolączką jest w istocie bardzo słabe opracowanie tego zespołu. Właściwie nie wiadomo, według jakiego klucza pogrupowano jednostki, a później je ułożono. Stopień przemieszania materiału w samych jednostkach jest znaczny, szczególnie dotyczy to korespondencji. Wydaje się, że w zamierzeniu archiwisty porządkującego pierwotnie ten zespół było ze-branie najpierw pism o charakterze ogólnym — publicznym i państwowym — dalej miała znaleźć się korespondencja między Jeleńskimi, a następnie listy do nich kierowane, co metodologicznie jest uzasadnione. Taki przynajmniej zarys jawi się po analizie zawartości Archiwum Jeleńskich. Źródła opatrzone sygnaturami 1—119, w większości o niewielkiej objętości, zawierające nie-kiedy jeden dokument, to materiały dotyczące szeroko rozumianego życia
m
46
m RoZdZIAł 3 m publicznego, w tym ukazy carskie i rozporządzenia władz gubernialnych, w większości pochodzą one z XIX wieku. Tu też znalazły się mowy publiczne Gedeona Jeleńskiego. O ile jeszcze ta pierwsza grupa materiałów jest wyodręb-niona, o tyle pozostałe dwie opracowano słabo. Korespondencja między Jeleń-skimi została umieszczona pod sygnaturami 120—125, poza ostatnią jednostką są to zbiory bardzo obszerne. W większości przypadków w ogóle nie podjęto jednak próby sprecyzowania, kto jest kim w tej korespondencji. Wszystkich Jeleńskich potraktowano razem, kluczem był tu nadawca: Jeleński. Sprawę pogarsza dodatkowo fakt, że również w następnych jednostkach archiwum Jeleńscy jako nadawcy pojawiają się często (np. rkps 127 i 129 Michał Jeleński, rkps 128 i 131 napoleon Jeleński, rkps 130 różni Jeleńscy, rkps 195 Samuel Jeleński). Dla zrozumienia cennego przekazu treści korespondencji Jeleńskich w pierwszej kolejności ważne jest jej uporządkowanie, dokumenty dotyczące jednej sprawy odnaleźć bowiem można w różnych jednostkach — czasami tam, gdzie nie miały prawa się pojawić. Z tego przedziału omawianego zbioru naj-większą wartość mają listy Michała, Gedeona i Rafała, synów Dadzieboga An-toniego Jeleńskiego, oraz Jana i Konstantego Ludwika, synów Rafała Jeleńskiego, a także Feliksa Jeleńskiego, syna Jana, ostatniego pisarza dekretowego WKL. Chronologicznie obejmują one okres od początku lat 40. XVIII wieku do końca tego stulecia. W połączeniu z listami do nich adresowanymi korespondencja Jeleńskich bardzo dobrze pokazuje życie publiczne w powiecie mozyrskim, ale też na całej Litwie; wskazuje na ośrodki decyzyjne, ale przede wszystkim odkrywa mechanizmy kreowania urzędników ziemskich oraz sposoby doboru i wyboru kandydatów do funkcji poselskich i deputackich. na tym tle uwidacz-nia się także bardzo dobrze sposób myśleuwidacz-nia przeciętnego, zainteresowanego swoją karierą i pomyślnością ojczyzny obywatela. przykłady karier samych Jeleńskich — głównych twórców Archiwum Jeleńskich — to potwierdzają.natomiast listy do Jeleńskich — z licznymi wyjątkami, też listy ich samych, co wskazano już wcześniej — opatrzone są sygnaturami 126—197. Starano się je pogrupować alfabetycznie — według nadawców. Zasadę tę udało się służbom archiwalnym utrzymać z różnym skutkiem, wszak w każdej z tych jednostek można znaleźć nadawcę, którego nazwisko zaczyna się od niepasują-cej litery. Znajdują się tu też jednostki zawierające — nie wiadomo dlaczego — listy różnych osób do Jeleńskich, zebrane bez jakiegokolwiek klucza. Zbiór części archiwum z korespondencją dopełniają materiały opatrzone sygnatura-mi 198—202, nazwane w tworzonym inwentarzu variami, w których znalazły się w większości listy albo nieznanych osób, albo niedatowane, a także bardzo ciekawy zbiór „gazet pisanych” z Wilna z lat 1775—1785, niestety z dłuższy-mi przerwaz dłuższy-mi (rkps 203), jednak bardzo cenny ze względu na prezentowane
m
47
m m RAMy CHROnOLOGICZne, WIeLKOŚć, TReŚć I ZnACZenIe ARCHIWUM…w nim treści. niektóre listy należące do owych variów udało się datować, co sprawia, że zyskały one na wartości, dostarczają one wielu cennych informacji.
Zamykają Archiwum Jeleńskich materiały o sygnaturach 204—205, zawiera-jące puste zaadresowane koperty, oraz wspomniany już inwentarz kartkowy (sygn. 206).
W jednostkach z korespondencją porządkując materiał, raz kierowano się kluczem chronologicznym, innym razem odbiorcą listów, a w jeszcze innej jednostce nadawcą. To sprawia, że listy danej osoby są rozproszone po wielu jednostkach. Znajdujemy więc pojedyncze listy z całego ciągu, umieszonego w innym miejscu, niestety w takich przypadkach treści ich nie możemy trafnie odczytać. Uwagi te nie są zarzutem dla opracowującego materiał archiwisty, wszak źródła te są bardzo trudne do opracowania, co należy jeszcze raz pod-kreślić. W jednostkach znajdują się też często pojedyncze listy bez podpisów nadawców i bez wskazań odbiorców, z kolei w innej jednostce znaleźć możemy list z tego ciągu z pełnymi zapisami, a nawet z kopertą. niestety łączenie tych źródeł jest przypadkowe i czasochłonne. To, co udało się w ten sposób połączyć, zostało w inwentarzu zaznaczone w nawiasach kwadratowych z ewentualnym pytajnikiem. Tu wszelako — przy bardziej szczegółowym opracowaniu jed-nostki — ograniczano się do materiałów z drugiej połowy XVIII wieku, w in-nych przypadkach czyniono tak, gdy sprawa była ewidentna. Kolejną barierą w prawidłowym odczytaniu i wykorzystaniu omawianego materiału źródłowe-go był brak uporządkowania genealogiczneźródłowe-go rodziny Jeleńskich, tę lukę częś-ciowo tu wypełniono, wielu odbiorców i adresatów zostało zidentyfikowanych, niestety nie wszyscy, jednak gdy to się stanie, treść ich relacji zyska na wartości.
pierwsza część Archiwum Jeleńskich (sygn. 1—119), jak już wspomniano, zawiera pojedyncze dokumenty z życia publicznego i gospodarczego mająt-ków Jeleńskich1. Odnoszą się one głównie do wieków XVIII i XIX. Jakkolwiek jako całość nie mają one zbyt dużej wartości poznawczej, znaleźć można wśród nich ważne dokumenty. Wymienić tu należy źródła obrazujące życie w prowincji litewskiej — ściślej: w województwie mińskim — tuż po drugim rozbiorze, w latach 1793—1815 (np. rkps 2, 3, 10—15, 29, 32—39, 84—85, 87, 94). Do istotnych materiałów trzeba też zaliczyć projekty reform z czasów saskich i stanisławowskich, niekiedy z ciekawymi komentarzami Jeleńskich (np. rkps 24—27). Ta grupa materiałów zawiera również zbiór mów i wystąpień Gedeona i Jana Jeleńskich (np. rkps 28, 30, 31) oraz brudnopisy listów tego
1 Wyniki wstępne tego opracowania zostały już opublikowane, por. D. Rolnik, Materiały do badań dziejów Litwy XVII—XIX wieku w Archiwum Jeleńskich. O polityce, społeczeństwie, go-spodarce i litewskim rodzie Jeleńskich, W: Bялікae Kняcтва Літоўскае: палітыка, экaноміка, культура, частка 1. Мінск 2017, s. 477—490.
m
48
m RoZdZIAł 3 m pierwszego (rkps 47). Wyszczególnić również warto papiery napoleona Jeleń-skiego z XIX wieku opatrzone sygnaturami 17—19, 41—45, 50—51, 86, 97—109. W tej części pomieszczono — bez żadnego klucza — materiały dotyczące dóbr Jeleńskich, tu z pewnością wartościowe są inwentarze należących do nich majątków (np. rkps 53, 55) i dotyczących ich procesów, te jednak są niekom-pletne i niejednorodne (np. rkps 56—60, 71—72, 76—78), wszelako zawierają wypisy z ksiąg z końca XVI i początku XVII wieku, co może stanowić o ich unikalnym charakterze (np. rkps 57—60). W tym ekonomicznym obszarze z pewnością swą wartość poznawczą mają spisane kontrakty (np. rkps 65—66, 70, 79, 87—88), pokazują one zasady funkcjonowania majątków. W szczegól-nych przypadkach interesujące mogą być wydzielone w archiwum kwity, które dają ogólny obraz życia gospodarczego w prowincji i działań w tej przestrzeni Jeleńskich. niestety ich tylko fizyczne wydzielenie, bez żadnej wyraźnej reguły, sprawiło, że są mało czytelne (np. rkps 63—64, 66—69, 80, 89—91). nato-miast bardzo wartościowy w tej partii materiału jest testament podkomorzego mozyrskiego Michała Jeleńskiego wraz z suplementem (rkps 73), to dwa do-kumenty znacznie wykraczające poza ramy tradycyjnych zapisów testamen-towych. W obecnym kształcie Archiwum Jeleńskich merytorycznie nie ma podstaw do bardziej szczegółowego dzielenia materiału z tej części. niekiedy był nawet problem z nazwaniem jednostki i określeniem rodzaju jej zawartości, papiery te można bowiem różnie kwalifikować.
najistotniejszą i najcenniejszą częścią spuścizny Jeleńskich zawartą w ich archiwum jest jednak ich korespondencja. Odnosi się ona do wszelkich sfer życia prywatnego, publicznego, gospodarczego i szeroko pojętej ówczesnej obyczajowości, szczególnie XVIII-wiecznej. Tu znaleźć można perełki — co zaznaczano też w inwentarzu, czyniąc krótkie regestry — ale też całe ciągi listów zawierające relacje z sejmu.
najwięcej miejsca poświęcono w tej korespondencji kwestiom gospodar-czym w skali mikro. nie znaczy to jednak, że takie jest jej znaczenie. Informacje te wskazują na problemy ekonomiczne, kłopoty z włościanami i obecnością armii rosyjskiej na tych terenach. Tym samym obrazują życie codzienne za-równo obywateli, jak i wszystkich mieszkańców — także przynależnych do innych stanów — przede wszystkim powiatu mozyrskiego, ale też województw mińskiego, nowogródzkiego i wileńskiego.
W korespondencji Jeleńskich sporo jest również odniesień do spraw pub-licznych, cenne są szczególnie te listy, które tworzą ciągi, choć niestety za-zwyczaj odpowiedziami na nie nie dysponujemy. Z tej grupy jako szczególnie interesujące i ważne dla badań nad dziejami politycznymi Rzeczypospolitej drugiej połowy XVIII wieku są: list Antoniego Beynara, politycznie co
praw-m
49
m m RAMy CHROnOLOGICZne, WIeLKOŚć, TReŚć I ZnACZenIe ARCHIWUM…da niewiele znaczącego, ale bardzo dobrego obserwatora (rkps 136), listy spowinowaconych z Jeleńskimi Boguszów (rkps 137) czy zaprzyjaźnionych z nimi Bujalskich (rkps 138), a także współpracujących z Jeleńskimi: Anto-niego Goliusza (rkps 145), Stanisława Daszkiewicza (rkps 147), Wojciecha Dąbrowskiego (rkps 148), M. (?) Kończy (rkps 156), Szymona Lewandowskiego (rkps 162), Mikołaja Łopacińskiego (rkps 162), Hordynów (rkps 144), Horwat-tów (rkps 191), Jodków (rkps 153), Kuleszów (rkps 156), Korsaków (rkps 158), Kociełłów (rkps 159), Lenkiewiczów (rkps 163), Medekszów (rkps 165), nol-kienów (rkps 168), Antoniego Olewińskiego (rkps 170), nie zawsze przyja-znych Jeleńskim Oskierków (rkps 172 i 173), Ignacego Obuchowicza (rkps 174), Ludwika (?) pancerzyńskiego (rkps 177), de Raësów (rkps 179), Romerów (rkps 181), Adama Stockiego (rkps 185). Również do tej grupy należy zaliczyć listy kierowane wyjątkowo nie do Jeleńskich, a do Bogusława Wolbeka, pisa-rza grodzkiego mozyrskiego, starosty sieleckiego i zięcia Rafała Jeleńskiego (rkps 126, 140, tu też listy B. Wolbeka do Jeleńskich). nieco innej natury, wszak też cenne, są bardzo refleksyjne, wręcz filozoficzne listy Racheli Juszkiewiczo-wej z Jeleńskich do brata Samuela Jeleńskiego (rkps 195), oraz korespondencja o treściach politycznych kobiety podpisującej się zazwyczaj inicjałami: „B: W:”
(rkps 198). nie wiemy, kim ona była (być może to Barbara Wolska), niemniej była dobrze zorientowana w meandrach politycznych lat 80. XVIII wieku.
W większości są to przedstawiciele średniej szlachty, zaangażowani w życie publiczne i przy tym obdarzeni rozwiniętym zmysłem obserwacji otaczają-cej ich rzeczywistości. Ta korespondencja doskonale pokazuje sposób i za-sady funkcjonowania życia publicznego w województwie mińskim, przede wszystkim zaś w powiecie mozyrskim, ale także wzajemne zależności między rodzinami tworzącymi wówczas tamtejsze elity. W omawianej grupie źródeł znalazły się też listy osób niżej sytuowanych, a związanych z zarządem dóbr Jeleńskich. niekiedy pełnego brzmienia imion tych postaci nie udało się usta-lić, niemniej ich korespondencja jest naprawdę zajmująca, począwszy od ich uwag o gospodarce czy procesach, na politycznych wynurzeniach kończąc. Do jednostek archiwalnych najbardziej wartościowych dodać jeszcze trzeba te zawierające korespondencję Aleksandra M. Sapiehy (rkps 184), Michała Fryde-ryka Czartoryskiego (rkps 193), kanclerzy wielkich WKL: Tadeusza Ogińskiego (rkps 171), Józefa Sosnowskiego (rkps 184), Radziwiłłów (rkps 180 i 181), oraz kopie listów Iwana nieplujewa, gubernatora mińskiego (rkps 167), i wspo-mniany już zbiór anonimowych „gazet pisanych” z Wilna (rkps 203).
Korespondencja zgromadzona w Archiwum Jeleńskich, generalnie ją oce-niając, jest cennym zbiorem. Jak już sugerowano, wiele wnosi do zrozumie-nia specyfiki czasów ostatnich dekad istniezrozumie-nia I Rzeczypospolitej i dotyczy
wszystkich sfer życia obywateli, dostarczając ciekawych spostrzeżeń dotyczą-cych funkcjonowania folwarków szlacheckich i miast, szczególnie Mozyrza.
Może być zatem cennym uzupełnieniem innych korpusów źródeł. Materiał zawarty w Archiwum Jeleńskich może też wnieść wiele do badania dziejów majątków, które przeszły przez ręce Jeleńskich, to m.in.: Komarowicze, Bo-bryki, Skorbuciany w województwie trockim; Łukiszki pod Wilnem, Sokołowa, Merszlany, Łuczyce, Wietczany, Horodziatycze, Tucza, Dunajczyce, Czasza, Szyicze w województwie nowogrodzkim; Łuczyce w powiecie mozyrskim;
i lenna — Kosiejsk i Chojny2.
2 nGAB, F 1636, op. 1, rkps 73, s. 6, Testament Michała Jeleńskiego podkomorzego mo-zyrskiego, Wilno 9 X 1764; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 283, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; D. Rolnik, Województwo mińskie i Jeleńscy w życiu publicznym Rzeczypospolitej…, s.67—70.
m
51
m m ZASADy KOnSTRUKCJI InWenTARZA I eDyCJI ZAWARTOŚCI ARCHIWUM…m
4
mRoZdZIAł