Archiwum Jeleńskich
przedstawiany inwentarz Archiwum Jeleńskich skonstruowany został w oparciu o wzorce stosowane w polskich archiwach, zgodnie z wytyczny-mi naczelnej Dyrekcji Archiwów państwowych. Opis jednostek zastosowany w inwentarzu zawiera, na pierwszym miejscu, aktualną sygnaturę oraz daw-ną sygnaturę, ta jest mechanicznie przepisana z inwentarza nGAB i odnosi się do zapisów, kiedy archiwum było przechowywane na Ukrainie. Generalnie nowe opisy jednostek odpowiadają zapisom poszczególnych jednostek pozo-stawionym w inwentarzu „książkowym” nGAB — 206 jednostek.
Kolejnym elementem opisu jest tytuł jednostki. Został on stworzony sztucz-nie, jako że żadna jednostka z Archiwum Jeleńskich takowego nie posiadała i nie posiada — przynajmniej nie zachował się taki do czasów współczesnych, wszak mógł funkcjonować wcześniej, gdy gromadzone fascykuły Jeleńscy opa-trywali tytułami. Skonstruowano go w taki sposób, by nazwać ogólnie zawar-tość jednostki i w miarę sensownie dać odbiorcy podstawy do oceny przydat-ności materiału zawartego w jednostkach do prowadzonych przez niego badań.
po tytule jednostki podano jej ramy chronologiczne, czyli daty roczne do-kumentu najstarszego i najnowszego. W przypadku braku takich danych wska-zano w nawiasie kwadratowym przypuszczalne lata albo okresy, np. [połowa wieku XVIII], których papiery znajdujące się w jednostce dotyczą. Także gdy podstawowy korpus materiałów archiwalnych mieścił się ciągiem w jakimś przedziale czasu, a pojedyncze dokumenty wyraźnie od niego odbiegały, do-dawano kolejną datę, np. [1711—1788, 1890].
następnym elementem opisu jednostki jest jej wielkość. Ta liczona jest w kartach, tak jak paginowane były zbiory. Dopełnieniem tej informacji są dane
m
52
m RoZdZIAł 4 m o pustych bądź niezapisanych kartach w danej jednostce. Tu niekiedy nie dało się ustalić pewnie, co wynikało najczęściej z błędów paginowania, której karty brak. Wydaje się, że problem ten powstał w momencie, kiedy porządkujący starali się przenosić pojedyncze listy do innych plików, w których — ich zda-niem — winny się one znaleźć, przy tym zastanawia, że w całym Archiwum Jeleńskich nie ma śladów przekreśleń ewentualnej dawniejszej paginacji.Kolejna informacja dotyczy języka, w jakim zostały zapisane materiały ar-chiwalne zawarte w jednostce. Tam, gdzie znajdowały się pojedyncze pisma w innym języku niż polski, informację taką dodatkowo zamieszczano przy szczegółowym opisie zawartości treści jednostki. Jeżeli w opisie ogólnym jed-nostki pojawił się jeden język, znaczy, że wszystkie dokumenty i pisma w niej zawarte zapisane zostały w tym języku. podobnie czyniono, gdy w źródle poja-wiały się tylko wtręty z obcych języków, natomiast gdy stanowiły one już całe frazy, odnotowywano ten fakt.
po języku umieszczono adnotację dotyczącą rodzaju zawartości jednostki, określającą typ należących do niej materiałów, np. pozwy, dokumenty gospo-darcze, wypisy z akt, korespondencja itp. Są to proste kategorie, niemniej nie-kiedy trudno było zakwalifikować treść pojedynczych dokumentów.
Kolejny element inwentarza stanowią uwagi, w przypadku opisywanego zbio-ru jest to element istotny. W uwagach podano informacje o stanie zachowania archiwaliów, a dodatkowo, przy każdym dokumencie w nawiasie kwadratowym zamieszczono informacje o uszkodzeniach i języku dokumentu, jeżeli nie był to język polski, oraz wskazano na potencjalne trudności w odczytaniu tekstu.
Treść jednostki to element najważniejszy w jej opisie i także w prezentowa-nym inwentarzu, przynajmniej w zamierzeniu opracowującego. Opis jednost-ki zawiera rozpisaną całą jej zawartość z zaznaczonymi kartami, na których znajdują się poszczególne dokumenty, z krótkimi informacjami, czego dotyczą zawarte tam treści i do jakiej sfery życia się odnoszą, np. sprawy rodzinne, finansowe, publiczne, gospodarskie, procesowe itp. W pierwszym rzędzie starano się wskazać, kto jest twórcą poszczególnych dokumentów i do kogo były kierowane. Taką informację, jeżeli uznawano to za zasadne — co było oceną subiektywną opracowującego — rozbudowywano do postaci regestru przekazu, streszczenia, niekiedy też fragmenty wręcz cytowano in extenso1. należy wyraźnie jednak podkreślić, że taki zapis nie obejmuje wszystkich kwe-stii zawartych w dokumencie ani wszystkich postaci w nim wymienionych.
1 przy opracowywaniu tekstów z Archiwum Jeleńskich kierowano się zasadami zawartymi w: Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, oprac. K. Lepszy, Wrocław 1953, s. 1 i nn.
m
53
m m ZASADy KOnSTRUKCJI InWenTARZA I eDyCJI ZAWARTOŚCI ARCHIWUM…Wskazuje tylko te — i to jednak subiektywnie odbierane przez opracowujące-go — najważniejsze i najistotniejsze. W przypadku listów zawarto podstawowe adnotacje, kto do kogo i kiedy pisał, a także krótko przedstawiono przedmiot listu, niekiedy w postaci regestru bądź przytoczenia in extenso, gdy uznano, że dany fragment jest tego wart. nieco bardziej szczegółowo potraktowano w tych opisach materiał z okresu stanisławowskiego, co wynika z przygoto-wania merytorycznego i zainteresowań autora opracoz przygoto-wania. Z tych części materiału sporządzono regestry listów, niekiedy także zamieszczono zapisy in exstenso, sugerujące treść i wskazujące na wartość danego przekazu. W tych partiach inwentarza starano się też szczególnie odsłonić powiązania perso-nalne pojawiających się w korespondencji postaci, dlatego zdecydowano się na — być może nużące — powtarzanie w nawiasach kwadratowych imion, funkcji i urzędów tych samych postaci, tylko bowiem dzięki takiemu zabiegowi czasami można w przybliżeniu dotrzeć do istoty listów. W przedziale chrono-logicznym odnoszącym się do czasów stanisławowskich pewność odtworzenia treści, autorstwa listów i ich odbiorców oraz pojawiających się w nich postaci jest dużo większa niż dla okresów wcześniejszego i późniejszego.
Materiały z Archiwum Jeleńskich są czasami trudne do odczytania, do-kumenty są pojedyncze, pismo momentami nieczytelne, do tego dochodzą braki w dokumentach, ich uszkodzenie oraz rozproszenie w samym Archiwum Jeleńskich. Opracowany inwentarz w prezentowanej postaci w pełni ukazuje główne treści zawarte w źródłach. W części odnoszącej się do korespondencji w miarę możności przedstawiono odbiorców i nadawców listów. Wszelako je-żeli chodzi o treści tych epistolarnych przekazów, rezultaty prac nad nimi nie są tak zadowalające: wiele postaci pojawiających się w materiałach archiwum nie zostało uwzględnionych w inwentarzu, podobnie jak liczne sprawy proce-sowe — stanowią one bowiem materie bardzo obszerne i nawet przedstawienie ich w skrótowym ujęciu zajęłoby mnóstwo miejsca. natomiast świadomie nie pominięto spraw publicznych (sejmiki, trybunały, sejmy), odnotowywano o nich wszelkie wzmianki, dlatego w Archiwum Jeleńskich nie ma już ukrytego dokumentu dotyczącego tych spraw. W odniesieniu do innych kwestii mate-riał traktowano selektywnie, nie podawano np. wszystkich spraw rodzinnych, gospodarczych czy procesowych, a jedynie ich przykłady, co dokumentowa-no czasami ciekawszymi cytatami. Szczegółowe opisanie wszystkich kwestii zawartych w źródłach, ich zinwentaryzowanie jest w takim opracowaniu nie-możliwe, czasami w jednym liście dwustronicowym pojawiało się 30 wątków i 40 postaci nigdzie później już niepowtórzonych. natomiast przez wskazanie głównych treści poszczególnych dokumentów każdy korzystający z inwentarza badacz będzie wiedział, gdzie szukać potrzebnych mu informacji.
m
54
m RoZdZIAł 4 m Taka zasada konstruowania inwentarza archiwum, a w tym przypadku dodatkowo także postać zachowanego Archiwum Jeleńskich zmuszają do przyjęcia pewnych reguł właśnie przy opisie samych dokumentów — listów.Tu za podstawę posłużyła instrukcja wydawnicza Kazimierza Lepszego, wszak konsekwencję zapisów trudno było niekiedy zachować, archiwum tworzy kilka tysięcy kart, przy czym trudno znaleźć w ciągu 10 listów jednej osoby.
W opisach jednostek dotyczących szczególnie korespondencji przyjęto za-sadę, że w nagłówkach listów to, co zapisano bez żadnych znaków, uznano za pewne, natomiast użycie w nawiasach kwadratowych zapisów: [urwany] lub [nieczyt.], oznacza, że tekst z tych względów, tzn. fizycznego braku tekstu lub nieczytelnego pisma, jest nie do odczytania. Tu też znak zapytania oznacza albo niepewność prawidłowego odczytania postaci, albo — jeżeli pytajnik jest ujęty w nawias kwadratowy — nieznajomość jego imienia.
przy nadawcach i odbiorcach listów w części Archiwum Jeleńskich odnoszą-cej się do korespondencji znak zapytania oznacza następujące sytuacje: podany przed nazwiskiem — imię niezapisane; w nawiasie kwadratowym [?] — brak imienia stwierdzony po poszukiwaniach, a także niepewność odtworzenia frazy w płaszczyźnie odbiorca — nadawca. Tekst ujęty w nawias kwadratowy w opi-sie zawartości jednostki bez żadnych innych znaków to wpis opracowującego, z oceną, że zapis jest pewny, a wpisane dane prawidłowe. Tam, gdzie dodano w nawiasie kwadratowym pytajnik, istnieją wątpliwości co do prawidłowości zapisu, przekazu i odczytu. W przypadku Archiwum Jeleńskich, które nie zo-stało najlepiej uporządkowane, a dodatkowo, co obiektywnie należy stwierdzić, jest trudne do opracowania, samo poszukiwanie postaci w nim wymienianych i ich identyfikacja wydaje się zajęciem na lata dla niejednego historyka-archi-wisty. niekiedy przy odtwarzaniu odbiorcy czy nadawcy listu posługiwano się
„kopertą” bądź „adresem”, w zależności od złożenia korespondencji, ten fakt także odnotowywano, czasami jednak ze względu na przypisanie koperty lub niepełną paginację ta droga odczytywania nadawcy — odbiorcy nie była pewna.
przy opracowywaniu inwentarza Archiwum Jeleńskich sprawą najistotniej-szą było — jak założono — objaśnienie, chociaż w sposób najprostszy, treści zawartej tam korespondencji. Z pewnością osiągnięty wynik daleki jest od doskonałości, ale wskazanie relacji personalnych — często ze znakami zapyta-nia — co polegało na rozszyfrowaniu postaci występujących czy opisywanych w liście, gdzie czasami brakowało danych, a te pojawiały się w zupełnie innej jednostce tegoż archiwum, może ułatwić badania, wskazując na osoby piszą-cych, niekiedy ludzi ważnych w opisywanej rzeczywistości. Również liczne cytaty czerpane z tego zbioru mogą świadczyć o jego wadze. Całość zaś poka-zuje, że warto sięgać do źródeł, do których prawie nikt nie sięgał.
m
55
m m ZASADy KOnSTRUKCJI InWenTARZA I eDyCJI ZAWARTOŚCI ARCHIWUM…na podstawie przeprowadzonej kwerendy proponuje się cytowanie owego zasobu według zasady: odwołanie do archiwum, a następnie opis jednostek archiwalnych Archiwum Jeleńskich — nGAB, Fond 1636, opis 1, rkps, skró-cony sposób cytowania: nGAB, F 1636, op. 1, rkps / sygn. XX, k. XX, [nazwa, tytuł dokumentu].
przygotowanie inwentarza archiwum nie ma wiele wspólnego z wydaw-nictwem źródłowym, w tym jednak przypadku, biorąc pod uwagę kwestię ograniczonego dostępu do Archiwum Jeleńskich, partię dotyczącą zawarto-ści i trezawarto-ści jednostek nieco rozbudowano. przede wszystkim chodzi o zapisy in exstenso, zostały one zaznaczone w inwentarzu cudzysłowami. Tekst pisany bez jakichkolwiek znaków traktować należy jako regestr, skrót zawartości listu, natomiast wszelkie istotniejsze dopowiedzenia do niego zostały ujęte w nawia-sach kwadratowych, w nich dopowiadano, uzupełniano funkcje danych osób, naświetlano problemy oraz zależności, dzięki temu przekazy źródłowe Archi-wum Jeleńskich mogą stać się czytelniejsze. Starano się te dane weryfikować, ale niekiedy wątpliwości pozostały, co dookreślano w zapisach opatrzonych nawiasem kwadratowym. Rozróżniano też „kopertę” od „adresu”, ten ostatni był pisany na złożeniu listu, co nie budziło wątpliwości, do kogo list był adre-sowany, „koperta” natomiast mogła przynależeć do innego listowego przekazu i innego odbiorcy.
W przytoczonych w inwentarzu cytatach częściowo zmodernizowano pi-sownię. Zmiany dotyczą przede wszystkim zapisu samogłosek y oraz i (te nie-kiedy, przy barwniejszych opisach, zostawiono), współcześnie oddawanych za pomocą litery j (np. oyczyzna a ojczyzna, swey a swej, iedna a jedna, iest a jest).
Skorygowano również oczywiste błędy ortograficzne, uwspółcześniono inter-punkcję i fleksję.
podsumowując poczynione uwagi, zapis jednostek w prezentowanym in-wentarzu Archiwum Jeleńskich przyjął następującą postać:
• Sygn. / rkps:
Sygn. dawna:
Tytuł jednostki: najczęściej nadawany przez Autora, zaznaczany nawiasem […]
Ramy chronologiczne:
Wielkość jednostki:
Puste karty lub ich brak:
Język:
Rodzaj zawartości:
Uwagi: te dodatkowo podawane są przy pojedynczych dokumentach Treść / zawartość:
W przypadku, gdy brakowało szczegółowych informacji dotyczących jed-nostki, co zdarzać się mogło przy określeniu dawnej sygnatury, pustych kart i uwag, wpisywano adnotację: „brak” lub znak „—”.