Archiwum Jeleńskich z NGAB w Mińsku (XVI-XX wiek) : jego dzieje i inwentarz

(1)

(2)

(3)

Archiwum Jeleńskich

z NGAB w Mińsku

( XVI — XX wiek) —

jego dzieje i inwentarz

(4)

(5)

Dariusz Rolnik

Archiwum Jeleńskich z NGAB w Mińsku ( XVI — XX wiek) — jego dzieje i inwentarz

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego m Katowice 2018

(6)

Redaktor serii: Historia Sylwester Fertacz

Recenzent Michał Zwierzykowski

(7)

Spis treści

Wprowadzenie / 7

m ROZDZIAŁ

1

Jeleńscy, twórcy Archiwum / 11

m ROZDZIAŁ

2

Historia Archiwum Jeleńskich i jego dawne inwentarze / 39

m ROZDZIAŁ

3

Ramy chronologiczne, wielkość, treść i znaczenie Archiwum Jeleńskich / 45

m ROZDZIAŁ

4

Zasady konstrukcji inwentarza i edycji zawartości Archiwum Jeleńskich / 51

Inwentarz Archiwum Jeleńskich / 57 Bibliografia / 449

Indeks osobowy / 453 Summary / 501 Резюме / 503

(8)

(9)

m

7

m m WpROWADZenIe

Wprowadzenie

niniejsza publikacja jest wynikiem pracy nad projektem nCn MniSW 2011 / 03 / B / HS3 / 00356, którego głównym celem było przygotowanie pełnego inwentarza zawartości Archiwum Jeleńskich przechowywanego w nacyjanal- nym Gistarycznym Archiu Belarusi nGAB w Mińsku i następnie — głównie na jego podstawie — odtworzenie roli i znaczenia rodziny Jeleńskich w ży- ciu publicznym województwa mińskiego czasów stanisławowskich. Druga część tego zadania zrealizowana została w osobnej monografii: Województwo mińskie i Jeleńscy w życiu publicznym Rzeczypospolitej w latach 1764—1795 w świetle ich korespondencji, która jakkolwiek w dużej części oparta na Ar- chiwum Jeleńskich, zdecydowanie wykroczyła poza ramy opracowania samego archiwum¹. Z kolei niniejszy tom: Archiwum Jeleńskich z NGAB w Mińsku (XVI—XX wiek) — jego dzieje i inwentarz, spełnia inne cele — ma ułatwić korzystanie z tego zasobu i wprowadzić go do obiegu naukowego. O podziale wyników prac nad jednym projektem na dwie, w istocie niezależne, publikacje zadecydowały więc względy edytorskie (całe opracowanie to prawie 800 stron), a także merytoryczne.

przedstawiany inwentarz Archiwum Jeleńskich i jego dzieje odsłaniają przede wszystkim zawartość tego zespołu archiwalnego, opisano w nim wszystkie znajdujące się w Archiwum Jeleńskich dokumenty. Wszelako aby przekaz zawarty w inwentarzu był bardziej czytelny i jasny, część inwentarzową po- przedzono rozważaniami wstępnymi, które podzielono na cztery krótkie roz- działy. W rozdziale pierwszym: Jeleńscy, twórcy archiwum, opisano w formie

1 por. D. Rolnik, Województwo mińskie i Jeleńscy w życiu publicznym Rzeczypospolitej w latach 1764—1795 w świetle ich korespondencji, Katowice 2018.

(10)

m

8

m WpROWADZenIe m skrótowej historię rodziny Jeleńskich ze wskazaniem tych jej przedstawicieli, którzy najbardziej przyczynili się do powstania archiwum i sami byli główny- mi jego twórcami. przy tworzeniu tego rozdziału bazowano na opracowanej genealogii Jeleńskich zamieszczonej w monografii Województwo mińskie…, z niej też zaczerpnięto graficzne ujęcie rozrodzenia i koneksji rodziny, które rozdział ten dopełnia.

W rozdziale drugim: Historia Archiwum Jeleńskich i jego dawne inwenta- rze, ukazano sposób i zasady gromadzenia dokumentów w archiwum oraz historię jego przechowywania i przejmowania przez poszczególnych członków rodziny, na ile możliwe było odtworzenie tego procesu. podobnie starano się zrekonstruować losy Archiwum Jeleńskich już w XX wieku, których wymow- nym odzwierciedleniem są zachowane jego inwentarze, choć ich historia jest z pewnością barwniejsza i dłuższa, sięga wszelako, jak się wydaje, co najmniej końców XVII i początków XVIII wieku.

Rozdział trzeci: Ramy chronologiczne, wielkość, treść i znaczenie Archi- wum Jeleńskich, dotyczy już charakterystyki samej zawartości zgromadzonego w archiwum materiału źródłowego. W formie syntetycznej wskazano na war- tość znajdujących się w nim materiałów i ich znaczenie dla badań nad dawną Rzeczpospolitą czasów nowożytnych, chronologicznie bowiem tego okresu dotyczy materiał źródłowy archiwum. położenie nacisku na wiek XVIII w tym przeglądzie jest odzwierciedleniem treści zawartych w nim zapisów.

Także ostatni — czwarty — rozdział merytorycznego wprowadzenia do lek- tury inwentarza Archiwum Jeleńskich: Zasady konstrukcji inwentarza i edycji zawartości archiwum, ma już ścisły związek z opracowywanym materiałem, przedstawiono w nim krótko zasady prezentacji źródeł z tego zasobu, pośred- nio też wskazano problemy związane z jego wykorzystaniem.

Wydaje się, że opracowany inwentarz znacznie ułatwi korzystanie z tego zespołu archiwalnego, inwentarz udostępniany w archiwum w Mińsku w istocie informuje bowiem tylko o dawnych sygnaturach i bardzo enigmatycznie, a niejednokrotnie błędnie, o jego zawartości. Zaproponowany tu sposób prezentacji Archiwum Jeleńskich pozwoli badaczowi szybko i pewnie rozeznać się w jego zawartości, a krótkie rozdziały wprowadzające niniejszego opracowania ułatwią odczytanie treści archiwum, będą one też pomocne w prawidłowym odkodowaniu twórców i odbiorców przekazów, co ma szczególne znaczenie przy odczytywaniu korespondencji zawartej w badanych zasobach. W tym też przydatny będzie zamieszczony na końcu publikacji indeks osobowy. ponadto, co być może jeszcze istotniejsze, przedstawiana książka wprowadzi Archi- wum Jeleńskich do obiegu naukowego. Jakkolwiek nie jest to najważniejsze archiwum do badania przeszłości dawnej Rzeczypospolitej, to jednak ma swe

(11)

znaczenie dla poznania funkcjonowania jej prowincji, może pomóc zgłębić w tej przestrzeni przeszłe czasy saskie, stanisławowskie i pierwszej połowy XIX wieku. Treści jednostek archiwum pokazują sprawy nowe albo kwestie już znane, ale widziane w zupełnie innej perspektywie. Wartość merytoryczna źródeł znajdujących się w Archiwum Jeleńskich, włącznie z zawartą w nim ko- respondencją — poza fragmentami, epizodami — nie rewolucjonizuje obrazu czasów saskich czy stanisławowskich w prowincji litewskiej, wszak w pewnych periodach go precyzuje i znacznie uszczegółowia, odsłaniając kulisy funkcjonowania prowincji litewskiej czy mechanizmy sprawowania władzy, czego przykładem jest województwo mińskie, czasami nowógródzkie, a ściślej ziemie powiatu mozyrskiego zajmujące w analizowanych zbiorach najwięcej miej- sca. Także w odniesieniu do czasów upadku Rzeczypospolitej korespondencja z Archiwum Jeleńskich, jak się wydaje, odzwierciedla dobrze stan umysłów obywateli, szczególnie do początków istnienia Królestwa polskiego, w stosun- ku do późniejszego okresu jest już — biorąc pod uwagę jej objętość — mniej reprezentatywna.

W opracowaniu Województwo mińskie… na końcu Wstępu zamieszczono podziękowanie dla osób, które przyczyniły się do realizacji całego projektu.

W tym miejscu chciałbym je powtórzyć. Dziękuję więc prof. Andrzejowi Ra- chubie za udostępnienie materiałów źródłowych dotyczących Archiwum Jeleń- skich, a także recenzentowi obu tomów prof. Michałowi Zwierzykowskiemu — za cenne uwagi. podziękowania kieruję również do dr. Andreja Latushkina, dr. Andreja Macuka i dr. Stepana Zakharkevicha — za informacje o zasobie archiwalnym nGAB i rodzinie Jeleńskich.

(12)

(13)

m

11

m m JeLeńSCy, TWóRCy ARCHIWUM

m

1

^m

RoZdZIAł

Jeleńscy, twórcy Archiwum

Twórcą zespołu Archiwum Jeleńskich jest bardzo rozrodzona, szczególnie w XVIII wieku, rodzina Jeleńskich herbu Korczak, osiadła i posiadająca dobra w powiatach mozyrskim, nowogródzkim, rzeczyckim, słuckim, a politycznie wpływająca na funkcjonowanie województw mińskiego i nowogródzkiego¹.

Swą karierę i pomyślność zawdzięczali Jeleńscy służbie wojskowej. pro- toplastą rodziny był Teodor, który w 1549 roku przybył z Litwy do polski i służył jako rycerz u boku Zygmunta Augusta². Od niego mieli pochodzić paweł, strażnik polny litewski, Maciej i Adam, rotmistrzowie³. O nich wiemy niewiele, niemniej możemy przypuszczać, że to oni dali początek Archiwum Jeleńskich. Wydaje się, że największy wkład w to miał paweł Jeleński i to jego możemy nazwać „założycielem” Archiwum Jeleńskich. O takiej ocenie przesądza fakt, że to jego męscy potomkowie: Adam, Jan i Konstanty zadecy- dowali o utrzymaniu znaczącej pozycji Jeleńskich w życiu publicznym Rze- czypospolitej, a tym samym rozbudowywali archiwum⁴. najbardziej znanym

1 Większość treści tego rozdziału oparta została na opracowaniu: D. Rolnik, Wojewódz- two mińskie i Jeleńscy w życiu publicznym Rzeczypospolitej w latach 1764—1795 w świetle ich korespondencji, Katowice 2018.

2 nacjonalinyj Gistoricznyj Archiu Bielarusij w Mińsku (dalej: nGAB), F 319, op. 1, rkps 215, k. 280v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; nGAB, F 319, op. 2, rkps 1031, k. 67v, Wypis z ksiąg ziemskich powiatu mozyrskiego. Dokument datowany 14 I 1643. Wypis z 26 XI 1832.

3 nGAB, F 319, op. 2, rkps 1031, k. 68, Wypis z ksiąg ziemskich powiatu mozyrskiego.

Dokument datowany 14 I 1643. Wypis z 26 XI 1832; Rosyjskij Gosdarstwiennyj Istoriczeskij Archiv w petersburgu (dalej: RGIA), F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód szlachectwa Jeleńskich. por. nGAB, F 319, op. 2, rkps 1031, k. 177, Drzewo genealogiczne Jeleńskich z herbem 1835, kopia z 1843; S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 6, Warszawa 1909, s. 51.

4 por. RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich; S. Uruski, Rodzi- na…, t. 6, s. 53.

(14)

m

12

m RoZdZIAł 1 m z trzech synów pawła Jeleńskiego, strażnika litewskiego, był zmarły w 1693 roku Jan Jeleński⁵. On tworzy w niniejszym opracowaniu pierwszą linię Jeleńskich herbu Korczak, choć sam do powstania archiwum przyczynił się tylko w minimalnym stopniu. Wiemy, że J. Jeleński utrzymywał kontakty z Felicjanem Jeleńskim, skarbnikiem wileńskim⁶, synem Macieja Jeleńskiego, założycielem trzeciej linii Jeleńskich.

Rodzina Jeleńskich swą pozycję i trwanie w dziejach XVII- i XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej zawdzięcza dwóm potomkom pawła, strażnika polnego litewskiego: Janowi i Konstantemu. Tworzą oni od siódmego dziesięciolecia XVII wieku dwie równoległe linie Jeleńskich. pierwsza pochodzi od Jana, przypuszczalnie najstarszego syna pawła. Jej też należy się pierwszeństwo dlatego, że to właśnie jej członkowie są głównymi twórcami Archiwum Jeleńskich, chociaż również dzierżąca do 1751 roku Dunajczyce linia pochodząca od Kon- stantego miała udział w tworzeniu tego archiwum, tu zapisali się Kazimierz i Marcin. W nieco mniejszym stopniu swą obecność zaznaczyli w Archiwum Jeleńskich przedstawiciele trzeciej linii Jeleńskich, idącej od Macieja Jeleńskie- go, potomka Teodora Jeleńskiego, możemy ją określić boczną linią, wszak tylko z tej racji, że najmniej o niej wiemy i jest najmniej widoczna⁷.

Z pięciu potomków męskich Jana Jeleńskiego: Dadzieboga Antoniego, Bo- gusława, Samuela Mikołaja, Michała i przypuszczalnie Antoniego⁸, najwięk- sze znaczenie dla powstania czy sformalizowania Archiwum Jeleńskich miał Dadziebog, prawdopodobnie najstarszy z owych synów, podczaszy mozyrski, a potem od 1742 roku sędzia ziemski mozyrski⁹. pozostali bracia Dadzieboga są w archiwum wzmiankowani, ale jako jego twórcy pojawiają się incydental-

5 Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas w Wilnie (dalej: LVIA), SA, rkps 56, p. 511, Akt listu dzielczego między bracią Ichmościami pany Jeleńskimi, 16 IX 1712. [Wypis z aktu podpisanego w Tuczy 10 VI 1693]. por. też LVIA, SA, rkps 56, p. 512, Akt listu na przyznanie od Ichmościow panów Jeleńskich Imci panu Jeleńskiemu danego, 16 IX 1712.

6 por. nGAB, F 1636, op. 1, rkps 120, k. 8, Felicjana Jeleńskiego do Jana Jeleńskiego, [b.m.] 11 V 1652; A. Boniecki, Herbarz Polski. Cz. 1, Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, t. 8, Warszawa 1905, s. 386.

7 por. nGAB, F 1636, op. 1, rkps 120, k. 8, Felicjana Jeleńskiego do Jana Jeleńskiego, [b.m.] 11 V 1652; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 51.

8 por. RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich; nGAB, F 1636, op. 1, rkps 4, k. 1, Drzewo genealogiczne Jeleńskich; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 281v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; D. Rolnik, Województwo mińskie i Jeleńscy w życiu publicznym Rzeczypospolitej w latach 1764—1795 w świetle ich korespondencji, Katowice 2018, s. 18—26.

por. też A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 387; A. Macuk, Mazyrskaja szlachta u czas beskralewia 1733—1735, „Gistaryczna-Archealaiczny Zbornik”, Wypusk 30, Mińsk 2015, s. 76.

9 por. D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 18—26; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 387;

S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 51.

(15)

m

13

nie, podobnie jak córki D.A. Jeleńskiego z ich mężami: Konstancja Aleksandra Oskierkowa, żona Józefa i potem Józefowiczowa, pisarzowa wojska mozyr- ska, z synami: Antonim Oskierką, od 1725 roku kasztelanem nowogródzkim, zmarłym w 1735 roku, oraz Franciszkiem Oskierką, stolnikiem mozyrskim, oraz Marianna, żona Andrzeja Lipnickiego (?), stolnika mozyrskiego¹⁰. W archiwum pojawia się natomiast często córka Konstancji petronela Oskierka, która wyszła za mąż za Bogusława Wolbeka, łowczego nadwornego WKL, i on sam.

Zdecydowanie największą część Archiwum Jeleńskich wypełniają synowie Dadzieboga Antoniego, a następnie ich męscy potomkowie. D.A. Jeleński po- zostawił po sobie z dwóch żon na pewno sześciu synów, to kolejno: Tomasz, Ludwik, Michał, Samuel, Rafał i Gedeon¹¹. nie udało się ustalić, która z kobiet kogo urodziła ani starszeństwa braci. Wszyscy oni zostawili w Archiwum Jeleń- skich widoczny ślad, natomiast trzej z nich: Rafał, Michał i Gedeon korespon- dencją, której byli nadawcami i odbiorcami, oraz papierami dotyczącymi ich działalności wypełnili chyba połowę rodzinnego archiwum. Rafał Jeleński to pierwszy senator w rodzinie, od 1773 roku kasztelan nowogródzki, a karierę swą zaczynał od funkcji pisarza grodzkiego wiłkomirskiego, był też pisarzem dekretowym WKL, deputatem i posłem¹². W archiwum rodzinnym znajduje się także korespondencja jego drugiej żony petroneli Kościałkowskiej, sędzianki wiłkomirskiej¹³, która po śmierci męża prowadziła aktywne życie, pilnowała

10 por. D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 26—71; nGAB, F 1636, op. 1, rkps 4, k. 1, Drzewo genealogiczne Jeleńskich.

11 por. nGAB, F. 319, op. 1, rkps 32a, k. 388, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 281v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 51; A. Boniecki, Her- barz…, t. 8, s. 387; D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 26—71.

12 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 388, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 282, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; Urzędnicy centralni i dygni- tarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV—XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994, s. 106, 212; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 1, Województwo wileńskie XIV—XVIII wieku, red. A. Rachuba, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, p.p. Romaniuk, Warszawa 2004, s. 445, 462, 478, 662; Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litew- skiego 1697—1794. Spisy, oprac. A. Rachuba, p.p. Romaniuk, Warszawa 2004 (dalej: Deputaci), s. 177, 207, 208; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 388; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; e. Rabowicz, Jeleński Rafał Józef, W: Polski słownik biograficzny (dalej: pSB), t. 11, Wrocław—Warszawa—Kra- ków 1964—1965, s. 144—145.

13 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 388v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802. por. też e. Rabowicz, Jeleński Rafał…, s. 145; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 1, Woje- wództwo wileńskie XIV—XVIII wiek, red. A. Rachuba, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, p.p. Ro- maniuk, Warszawa 2004, s. 445, 462, 478, 662; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 388.

(16)

m

14

m RoZdZIAł 1 m karier synów, zabiegając u G. Jeleńskiego, brata Rafała, o wsparcie dla nich, sama zaś zajmowała się sprawami ekonomicznymi¹⁴.

Gedeon Jeleński osobiście najwięcej wniósł do Archiwum Jeleńskich, on też chyba jako pierwszy stał się dysponentem jego zdecydowanie największej części. Sam został kasztelanem nowogródzkim, wcześniej będąc pisarzem dekretowym i starostą mozyrskim. po śmierci swego brata Michała Jeleńskie- go, podkomorzego mozyrskiego w 1767 roku do upadku Rzeczypospolitej w 1795 roku był niekwestionowaną głową rodu, choć to w kolejności piąty (ostatni) — z tych, którzy dożyli wieku dorosłego — syn Dadzieboga Antoniego.

Żył w latach 1712—1798. Był człowiekiem wykształconym, posiadaczem bo- gatej biblioteki, sam pisał i wydawał swe dzieła. Cały czas pełen był energii, sta- le właściwie posłował z powiatu mozyrskiego (7 razy), przeszedł też prawie całą hierarchię urzędniczą powiatową: był cześnikiem, horodniczym, podczaszym, sędzią ziemskim mozyrskim, podkomorzym mozyrskim, dochodząc w końcu do godności kasztelana nowogródzkiego, poniekąd „odziedziczonej” po bracie Rafale¹⁵. Był — „też po bracie” — pisarzem dekretowym WKL, podstarostą, a dzięki własnym zasługom w 1772 roku został starostą mozyrskim i także członkiem Rady nieustającej, w pewnych momentach blisko współpracował ze Stanisławem Augustem¹⁶. Gedeon to postać chyba o największym znaczeniu w XVIII-wiecznych dziejach rodziny, był opiekunem i mentorem wszystkich Jeleńskich, a także postacią znaczącą w skali całej Rzeczypospolitej, stano- wiącą również pewne exemplum dawnych elit, z pewnością zasługującą na osobną biografię. To on jest nadawcą wielu listów i głównie też do niego pisano.

Trzeba zauważyć, że pod względem poziomu narracji i treści jego listy znacznie przewyższają pisma pozostałych twórców tego archiwum. Mając 70 lat, w 1782 roku w kościele farnym w Klecku sam uczynił „dla siebie tę pamiątkę”

w postaci epitafium głoszącego, że całe życie poświęcił Bogu i Ojczyźnie¹⁷.

14 por. Lietuvos Mokslų Akademijos Bibloteka w Wilnie (dalej: LMBA), F 139, rkps 1566, k. 18, Konstanty [L.] Jeleński do matki [petroneli z Kościałkowskich], Glinciszki 16 VIII 1782.

15 por. e. Rabowicz, Jeleński Gedeon, W: pSB, t. 11…, s. 140; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 387; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 51. D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 34—44; por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 388, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; ibidem, k. 388v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 282, Wywód szlachectwa Jeleń- skich, 1835; Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV—XVIII wieku…, s. 107, 212.

16 por. Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV—XVIII wieku…, s. 107, 212. por. D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 34—44; e. Rabowicz, Jeleński Gedeon…, s. 140; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 51; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 387.

17 Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór z Muzeum narodowego, rkps 337, s. 23—24, epitafia.

(17)

m

15

Do roku 1767 jednak najwięcej do zasobu Archiwum Jeleńskich wniósł właśnie wspomniany M. Jeleński, przypuszczalnie „trzeci syn” Dadzieboga Antoniego¹⁸. począwszy od 1744 roku był on bardzo aktywny politycznie, co trwało nieprzerwanie aż do momentu jego śmierci. przeszedł prawie wszystkie szczeble w hierarchii urzędniczej powiatowej — do podkomorzego mozyrskiego, którym był od 1754 roku, tytułował się starostą jakimowickim, suchowic- kim, szyickim i niestanowickim, był posłem, sędzią i, co najistotniejsze, zgro- madził spory majątek, to zaś, zważywszy, że nie miał potomków, sytuowało go w pewnym momencie jako najważniejszego w rodzinie Jeleńskich i budo- wało jego autorytet. Całą swą schedę podzielił między najbliższych krewnych, wzmacniając znacznie owych żyjących Jeleńskich. Zmarł w 1767 roku i został pochowany w Wilnie w kościele misjonarzy wileńskich w 1768 roku¹⁹. Kościół ten zresztą później był pod opieką Jeleńskich²⁰.

Kolejny syn Dadzieboga Antoniego Tomasz, ksiądz — drugi według wywodu mińskiego z 1802 roku, zaś w wywodzie z 1835 roku wymieniony jako pierwszy — do Archiwum Jeleńskich jako twórca przyłożył się w zdecydowanie mniejszym stopniu, co wynikało chyba z jego zaangażowania w posługę duchowną, chyba dlatego wykazywał mniejszą aktywność, dość jednostronnie ukierunkowaną na sprawy jego probostwa w petrykowie²¹. Listy Tomasza znajdują się w Archiwum Jeleńskich, ale — w porównaniu z korespondencją wcześniej wzmiankowanych braci — jest ich stosunkowo niewiele. pod tym względem przewyższa go jego brat Samuel Jeleński, horodniczy i potem podczaszy mozyrski²². Wkład Samuela w tworzenie Archi- wum Jeleńskich to przede wszystkim jego korespondencja z braćmi, głównie zaś z Michałem, którego był, jak się wydaje, prawą ręką, dlatego też jest to całkiem pokaźna liczba listów, tyle że rozproszona po jednostkach oma- wianego archiwum. pewien ślad pozostawiają w archiwum także jego trzy

18 nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 282v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835.

19 A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 387; nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 388, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 1636, op. 1, rkps 4, k. 1, Drzewo genealogiczne Jeleńskich, tu podany jako wojski mozyrski; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 282v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835.

por. e. Rabowicz, Jeleński Rafał…, s. 144, F 1636, op. 1, rkps 120, k. 100—100v, Rafał Jeleński do Gedeona Jeleńskiego podkomorzego mozyrskiego, pisarza dekret. WKL, Oknisty 27 III 1768.

20 por. LMBA, F 17, rkps 147 / 4, k. 357, Fundusz Konstantego L. Jeleńskiego dla kościoła misjonarzy wileńskich, 21 IV 1810, „Ja Konstanty Ludwik Jeleński […]”.

21 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 388, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 1636, op. 1, rkps 4, k. 1, Drzewo genealogiczne Jeleńskich; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 282, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835. O jego funkcjach por. nGAB, F 1636, op. 1, rkps 73, s. 9, Testament Michała Jeleńskiego podkomorzego mozyrskiego, Wilno 9 X 1764.

22 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 388v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 1636, op. 1, rkps 4, k. 1, Drzewo genealogiczne Jeleńskich.

(18)

m

16

m RoZdZIAł 1 m córki²³. natomiast podobnie jak Tomasz, czy nawet jeszcze mniej widoczny od niego, jest w Archiwum Jeleńskich czwarty syn Dadzieboga Antoniego — Ludwik Jeleński, koniuszy mozyrski, zmarły przed 1764 rokiem. Wydaje się, że pozostawał w cieniu starszych braci, niemniej deputatem był²⁴.

Dalej zbiory Archiwum Jeleńskich dopełniają już przede wszystkim męscy potomkowie Rafała Jeleńskiego, w zdecydowanie mniejszym stopniu natomiast jego córki. Chociaż było ich wiele, 11, a może nawet 12, to ledwo zaznaczyły w Archiwum Jeleńskich swą obecność²⁵. Z męskiego grona potomków R. Je- leńskiego w mniejszym stopniu wpłynął na powiększanie archiwum Ignacy, horodniczy mozyrski, a potem podczaszy mozyrski (syn Rafała z pierwszego małżeństwa)²⁶, już jednak następni: Konstanty Ludwik, Józef i Jan, czynili to w większym stopniu²⁷. Ta ostatnia trójka tworzy w istocie drugą zasadniczą część Archiwum Jeleńskich, nakłada się ona na okres działalności Gedeona, ale Konstanty Ludwik i Jan oraz ich aktywność mająca odbicie w Archiwum Jeleńskich jest wyraźnie widoczna, słabiej reprezentowany jest tu Józef, ci- wun trocki i pułkownik, jakkolwiek współpracujący z całą rodziną, to jednak stojący na uboczu i chyba bardziej zajmujący się swą działalnością w kręgach wojskowych, a nie publicznych. Swój wkład w tworzenie Archiwum Jeleńskich miała również córka Gedeona Angela, żona Ignacego Obuchowicza, dobrego pomocnika „ojca”, szczególnie w sprawach gospodarczych, i — choć zdecydowanie słabszy — jej siostra Teresa, po zamążpójściu Rdułtowska, podko-

23 Zrodzone z Katarzyny Lenkiewiczowej żony Samuela: Katarzyna, żona Józefa Medekszy, starosty skritymońskiego, Rachela, żona Filipa Obuchowicza, podstarosty mozyrskiego, i Judyta, żona Franciszka de Raësa, podczaszego trockiego i pułkownika, por. D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 44—46.

24 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 388, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 1636, op. 1, rkps 4, k. 1, Drzewo genealogiczne Jeleńskich; Deputaci, s. 211.

25 Były to — niestety nie znamy ich starszeństwa — Ludwika (Kuleszowa, sędzina ziem- ska smoleńska), Maryanna (Horwattowa, podstolina czernichowska), Bogumiła (Wazgirdowa, podstolina trocka), Apolonia (porzecka, sędzina dziśnieńska), Saloma (Iwanowska), Rozalia (Wolbekowa), Anna (Kończa), Klara (zakonnica), Konstancja (zakonnica), Augustyna (zakonnica) oraz Magdalena i Teresa, por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 389v, Wywód szlachectwa Jeleń- skich, 1802; e. Rabowicz, Jeleński Gedeon…, s. 141; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 388.

26 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 283, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 388v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802. Także jego trzy córki:

petronela (1v. Bykowska, 2v. Ostreykowa), Aniela (1v. Jodkowa, 2v. Weyssenhoffowa) i eleonora (1v. Kawecka) zrodzone z Franciszki z Kublickich są widoczne w zbiorze, wszak udział ich jest w nim minimalny.

27 nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 283, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich. por. e. Rabowicz, Jeleński Rafał…, s. 145;

S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 388.

(19)

m

17

morzyna nowogródzka²⁸. pozostałe córki wymienionych Jeleńskich są obecne w Archiwum Jeleńskich, ale zazwyczaj tylko poprzez związki małżeńskie i swe problemy. natomiast Angela z mężem Ignacym Obuchowiczem towarzyszyli Gedeonowi Jeleńskiemu cały czas, a ich korespondencja swą treścią wykracza poza ramy ściśle pojętego gospodarstwa czy prywatnych interesów.

Konstanty Ludwik Jeleński to obok Gedeona postać najważniejsza w rodzinie Jeleńskich. Jego kariera publiczna rozwijała się pod kuratelą już wiele znaczącego stryja. Rozpoczął ją od urzędu miecznika mozyrskiego, dalej był pisarzem wiłkomirskim, podczaszym mozyrskim, sędzią ziemskim mozyrskim, podkomorzym powiatu mozyrskiego, nieustannie pozostawał aktywny politycznie²⁹. Cały czas zaliczać go też możemy do stronnictwa królewskiego i być może właśnie za to w 1778 roku dostał od króla Order św. Stanisława³⁰. natomiast w 1779 roku K.L. Jeleński został sędzią Trybunału Litewskiego³¹. po śmierci ojca — Rafała Jeleńskiego — w 1780 roku stał się niejako drugą najważniejszą osobą w rodzinie po stryju Gedeonie, z którym współpracował, choć niekiedy dochodziło między nimi do sytuacji konfliktowych³². Z pewnoś- cią był politykiem dobrym i elastycznym, pomimo swych związków z dworem utrzymywał dobre relacje także z Radziwiłłami. Wspólnie z Karolem Stanisła- wem Radziwiłłem „panie Kochanku” przygotowywał w nieświeżu w 1784 roku uroczystości powitalne na cześć zjeżdżającego na sejm Stanisława Augusta.

na Sejmie Wielkim był w miarę aktywny, m.in. był członkiem deputacji do pomnażania dochodu z miast królewskich. Do Konstytucji 3 maja odniósł się sceptycznie, był raczej zwolennikiem wolnej elekcji niż dziedzicznego tro- nu. edmund Rabowicz pisał, że zaliczano wówczas K.L. Jeleńskiego do grupy zwolenników kanclerza litewskiego Aleksandra Michała Sapiehy. Byli tam

28 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 390, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802. por. e. Ra- bowicz, Jeleński Gedeon…, s. 141.

29 por. e. Rabowicz, Jeleński Konstanty Ludwik, W: pSB, t. 11…, s. 143; Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S. J. powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopisów, dowodów urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, t. 4, Lipsk 1839 (dalej: K. niesiecki, Herbarz…), s. 481; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 388; nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 389, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 283, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; LMBA, F 17, rkps 40, 109—109v, Silva rerum [Konstantego Ludwika Jeleńskiego].

30 por. e. Rabowicz, Jeleński Konstanty Ludwik…, s. 143.

31 por. nGAB, F 1728, op. 1, rkps 22, k. 1160, Księgi grodzkie mozyrskie, „Akt kredensu na sęstwo trybunalskie”, 21 VIII 1779.

32 por. LMBA, F 139, rkps 1566, k. 19, excerpt z listu Gedeona Jeleńskiego kasztelana nowo- gródzkiego, starosty mozyrskiego do Konstantego [L.] Jeleńskiego podkomorzego mozyrskiego.

Dunajczyce 4 IX 1782; LMBA, F 139, rkps 1566, k. 43, excerpt z listu podkomorzego mozyrskiego [K.L. Jeleńskiego] do brata, starosty mozyrskiego [Jana Jeleńskiego], Glinciszki 31 X 1787.

(20)

m

18

m RoZdZIAł 1 m ludzie nie tyle niechętni reformom, ile przede wszystkim nieczynni po maju 1791 roku. W 1792 roku ani nie wsparł obrońców ustawy majowej, ani też nie zasilił szeregów targowickich. na drogę posługi publicznej wrócił dopiero na początku XIX wieku. Wtedy związał się bliżej z Adamem Jerzym Czartoryskim i zasiadał w Komitecie Oświecenia i Religii w Wilnie, na czele którego stał Jan Śniadecki. W 1812 roku wybrany delegatem Litwy zgłaszał jej akces do pro- napoleońskiej Konfederacji Generalnej i „przemawiał za połączeniem polski i Litwy w jeden naród”³³. K.L. Jeleński ożenił się z Anną Morykoni, starościanką wiłkomirską, ale potomstwa z nią nie miał. Zmarł po 1814 roku³⁴.

Kolejnym synem Rafała, kasztelana nowogródzkiego, którego też należy uznać za twórcę Archiwum Jeleńskich, choć w dużo mniejszym stopniu niż wspomnianego K.L. Jeleńskiego, był Józef, urodzony w 1748 roku, a zmarły po 1818 roku³⁵. W wywodzie szlachectwa z 1835 roku był określany „trze- cim bratem”³⁶. Otrzymał wykształcenie wojskowe, a nauki pobierał w Szko- le Rycerskiej³⁷. ów rozpoczął swoją posługę publiczną w 1768 roku, został wtedy koniuszym mozyrskim, następnie zaś od 1770 roku był sędzią grodzkim trockim, dwa lata później został starostą jakimowickim, od 1773 roku był sędzią ziemskim trockim, a od 1784 roku ciwunem trockim³⁸. Jako poseł debiutował w 1773 roku, później pokazywał się jeszcze w życiu publicznym jako poseł do sejmu i jako deputat. Był jednak przede wszystkim wojskowym i doszedł rangi — raczej z dobrą opinią — generała wojsk litewskich (ten sto- pień zyskał w 1792 roku za czasów konfederacji targowickiej)³⁹. W wojnie 1792 roku w obronie ustawy majowej brał czynny udział m.in. w osłanianiu Kowna, w której to akcji, jak nieco złośliwie pisał e. Rabowicz, „nie stracił ani jednego żołnierza”⁴⁰. Do konfederacji targowickiej przystąpił, a w czasie insurekcji kościuszkowskiej odegrał pewną dwuznaczną rolę w wydarzeniach tak insurekcji wileńskiej, jak i później w ochronie miasta Wilna przed Rosjanami,

33 por. e. Rabowicz, Jeleński Konstanty Ludwik…, s. 143.

34 por. ibidem, s. 143—144; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 388. por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 389v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802.

35 por. e. Rabowicz, Jeleński Józef…, s. 142.

36 nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 283v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835.

37 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 389, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802.

38 por. e. Rabowicz, Jeleński Józef…, s. 142; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 283v—284, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835. por. też S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 388; K. niesiecki, Herbarz…, s. 481.

39 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 389, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 284, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; Deputaci, s. 303, 340, 341, 376; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 388; e. Rabowicz, Jeleński Józef…, s. 143.

40 por. e. Rabowicz, Jeleński Józef…, s. 143.

(21)

m

19

już po klęsce powstania⁴¹. po upadku Rzeczypospolitej politycznie dalej był czynny, m.in. poszukiwał odpowiedzialnych za śmierć hetmana Szymona Kos- sakowskiego. W 1795 roku odwiedził w Grodnie Stanisława Augusta, a po trze- cim rozbiorze przyjął propozycję służby w armii moskiewskiej⁴². Listów Józefa Jeleńskiego, podobnie jak jego licznych potomków, czyli pięciu synów i pięciu córek⁴³, w Archiwum Jeleńskich jest mało. Z tego grona jedynie Kazimierz, marszałek mozyrski, być może uznawany za jednego z twórców Archiwum Jeleńskich, z racji funkcji pojawiał się w nim częściej, wszak często nie mamy pewności, że to istotnie o niego chodziło, bowiem w latach 1798—1815 funk- cję marszałka mozyrskiego pełniło trzech Jeleńskich: Jan, starosta mozyrski, Feliks, jego syn, oraz właśnie Kazimierz, syn Józefa, brata Jana.

po Gedeonie z kolejnego pokolenia największy wpływ na kształt Archiwum Jeleńskich miał jego ostatni bratanek, syn Rafała kasztelana — Jan. On też przejął archiwum po ojcu i stryju, dokładając doń swoją cząstkę. To czwarty syn Rafała, urodzony około 1749 roku, a zmarły przypuszczalnie w 1808 roku⁴⁴. pełnił on wiele funkcji. Zaczął swą publiczną służbę w 1769 roku od urzędu miecznika mozyrskiego, następnie w 1771 roku został pisarzem grodzkim smoleńskim i starostą szyickim, a potem, w 1774 roku, sędzią ziemskim mozyrskim i w końcu w 1776 roku pisarzem dekretowym WKL — dzięki stara- niom G. Jeleńskiego — oraz w 1785 lub 1786 roku starostą grodowym mozyrskim, po cesji Gedeona Jeleńskiego. W 1795 roku już w nowych warunkach politycznych został wybrany marszałkiem szlachty powiatu mozyrskiego. J. Je- leński odznaczony również został, jak większość członków rodu, w 1789 roku

41 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 284, Wywód szlachectwa Jeleńskich 1835; e. Rabo- wicz, Jeleński Józef…, s. 143; R. Šmigelskytė-Stukenė, Lietuvos didžiosios kunigaikštystės kon- federacijos susidarymas ir veikla 1792—1793 metais, Vilnius 2003, s. 336—337; B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 2001, s. 260; D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 53—56.

42 por. e. Rabowicz, Jeleński Józef…, s. 143; J. Czubaty, Zasada „dwóch sumień”. Normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795—1815), Warszawa 2005, s. 484—485.

43 Józef Jeleński żonaty z Teresą z petroszewiczów cześnikówną wileńską pozostawił pięciu synów: Ignacego, miecznika mozyrskiego, Rafała, porucznika wojsk pruskich, Kazimierza, mar- szałka powiatu mozyrskiego w 1811 roku, Michała i Gedeona, podkomorzego wileńskiego (?).

Rodzinę tę dopełniło pięć córek, por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 389, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 284v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835 (tu nie wspomniano o córkach); RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich;

A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 388; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; e. Rabowicz, Jeleński Józef…, s. 143; D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 56—57.

44 nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 389, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; A. Boniec- ki, Herbarz…, t. 8, s. 390. S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; T. Wasilewski, Jeleński Jan, W: pSB, t. 11…, s. 141.

(22)

m

20

m RoZdZIAł 1 m Orderem św. Stanisława. Dwa razy pełnił też funkcję deputata w Trybunale Litewskim. Z ramienia stronnictwa królewskiego był posłem powiatu mozyrskiego na sejmach w 1780, 1784 i 1786 roku, w sumie cztery razy był wybiera- ny posłem⁴⁵. Można go zaliczyć do umiarkowanych zwolenników Konstytucji 3 maja, w 1792 roku miał na Litwie zachęcać obywateli do jej obrony, jednak do konfederacji targowickiej przystąpił bez widocznych większych oporów 25 czerwca 1792 roku i został członkiem Generalności Litewskiej tejże konfederacji⁴⁶. W 1793 roku po „zakordonowaniu” kraju był delegowanym do Kata- rzyny II, którą to misję wypełnił wraz z Adamem Chmarą, wojewodą mińskim.

Jan Jeleński jakkolwiek zawsze czuł sentyment do nieświeża, to po pierwszym rozbiorze ściślej związał się ze stronnictwem królewskim kierowanym wów- czas przez Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego nadwornego WKL, choć jego samego sympatią nie darzył⁴⁷.

pieczę nad Archiwum Jeleńskich po śmierci ojca Jana przejął najstarszy jego syn — zrodzony z Justyny Obuchowiczowej, podwojewodzianki nowo- gródzkiej — Feliks. Jego bracia: paweł, piotr, Romuald⁴⁸ rzadko pojawiają się w zbiorach tego zespołu, podobnie jak i córki Jana: Franciszka, petronela, Anna

45 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 389, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 283v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835. por. T. Wasilewski, Jeleński Jan…, s. 141; D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 57—60 (tu wkradł się błąd: nie odnotowano jego posłowania w 1780 roku); Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskie- go XIV—XVIII wieku…, s. 107, 212; Deputaci, s. 322, 386; A. Boniec ki, Herbarz…, t. 8, s. 390;

S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; K. niesiecki, Herbarz…, t. 4, s. 481.

46 por. R. Šmigelskytė-Stukenė, Lietuvos didžiosios kunigaikštystės konfederacijos su- sidarymas…, s. 268, 296—297; T. Wasilewski, Jeleński Jan…, s. 141, tu nieścisła informacja o konsyliarstwie J. Jeleńskiego — został nim w 1792, a nie w 1793 roku. por. też D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 59, 263—267.

47 por. D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 57—60, 172—206.

48 paweł, urodzony w 1776 roku, był asesorem departamentu drugiego sądów cywilnych guberni mińskiej i chorążym mozyrskim. W 1802 roku był deputatem komisji wywodowej guberni mińskiej, zaś w 1835 roku on składał papiery wywodowe szlachectwa rodziny Jeleńskich, pełnił wówczas funkcje prezydenta sądów apelacyjnych granicznych mozyrskich. Żonaty z Barbarą Lenkiewiczówną pozostawił córkę Annę, urodzoną w 1814 roku, późniejszą żonę Stanisława Horwatta, oraz dwóch synów: Jana piotra urodzonego w 1809 roku i Antoniego urodzonego w 1819 roku, żonatego z Sabiną Dybowską, z którą miał pięciu synów: pawła, Witolda, Broni- sława, Mariana i Adama. Kolejnym synem Jana był piotr, urodzony około 1776 roku, podsędek mozyrski, zmarł nagle w 1804 roku, następny potomek Jana to Romuald, w 1805 roku został podsędkiem mozyrskim, a od 1808 roku był asesorem departamentu drugiego guberni wileńskiej, żonaty z Teresą z Oskierków, miał synów: Jana i Antoniego, por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 284, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich. por. D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 60—66; A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 390; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; T. Żychliński, Złota Księga Szlachty Polskiej, r. 4, poznań 1882, s. 205.

(23)

m

21

i Antonina⁴⁹. Feliks, urodzony w 1773 roku, w 1806 roku został marszałkiem powiatu mozyrskiego i prezydentem sądów głównych drugiego departamentu guberni mińskiej, był też określany chorążym mozyrskim, został odznaczony Orderem IV klasy św. Włodzimierza. Zmarł przed 1835 rokiem, jako już nie- żyjący wspominany był przy składaniu drugiego wywodu szlachectwa. Feliks żonaty był z Kamilą Rdułtowską, z nią miał syna Jana napoleona urodzonego w 1810 roku, a zmarłego w 1883 roku, ten podpisywał się tylko imieniem

„napoleon”⁵⁰. To jedna z najbardziej znaczących postaci w rodzinie Jeleńskich w XIX wieku, absolwent Uniwersytetu Wileńskiego, „pomieszczik” mozyrskiego powiatu, deputat mińskiej guberni, powstaniec styczniowy, który jeszcze w 1858 roku był porucznikiem wojsk rosyjskich, wszak był to człowiek cha- rakterny i prawy⁵¹. To on był ostatnim pewnym posiadaczem Archiwum Jeleń- skich, on i osoby z nim związane wnoszą do tego zbioru najwięcej materiału z XIX wieku, jednak jest go już zdecydowanie mniej w porównaniu z tym, co wpływało doń w XVIII wieku.

Wszystkich wspomnianych Jeleńskich możemy zaliczyć do jednej linii po Janie, sędzim ziemskim mozyrskim, zmarłym w 1693 roku. pewien wpływ na tworzenie zasobu Archiwum Jeleńskich mieli też członkowie po- zostałych linii rodziny Jeleńskich. Tu już tylko wymieniając, trzeba wskazać wywodzących się od Konstantego Jeleńskiego, pana na Dunajczycach, syna pawła, strażnika polnego litewskiego, a brata Jana, sędziego mozyrskiego⁵², tworzącego II linię Jeleńskich, jego potomków: Ludwika, jedynego syna Kon- stantego⁵³, oraz następnie jedynego syna owego Ludwika — Kazimierza, cześnika mozyrskiego zmarłego w 1741 roku⁵⁴, i jego męskich następców.

49 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 389v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802.

por. T. Wasilewski, Jeleński Jan…, s. 141; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 52; D. Rolnik, Woje- wództwo mińskie…, s. 60—62.

50 nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 284v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich.

51 por. nGAB, F 1636, op. 1, rkps 106, k. 1—11, Wypis z ksiąg sądowych, Mozyrz 21 X 1858;

J. Berghauzen, Jeleński Napoleon Jan, W: pSB, t. 11…, s. 144.

52 nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 286, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 390, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 1636, op. 1, rkps 4, k. 1, Drzewo genealogiczne Jeleńskich. por. A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 391; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 53; D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 71—76.

53 nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 286, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835. por. A. Bo- niecki, Herbarz…, t. 8, s. 391. por. też S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 53.

54 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 286, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich. por. A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 391; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 53. Ludwik miał jeszcze cztery córki: Zofię zamężną z Ka- zimierzem Zagórskim, strażnikiem starodubowskim (?), Katarzynę, której mężem został Adam

(24)

m

22

m RoZdZIAł 1 m Z nich najwięcej śladów w Archiwum Jeleńskich zostawił Stanisław, starosta boryszkowski i niestanowicki od 1769 roku, był także koniuszym mozyrskim i podczaszym mozyrskim, na elekcji Stanisława Augusta reprezen- tował powiat grodzieński⁵⁵. nad jego karierą publiczną czuwali Michał, Rafał i Gedeon Jeleńscy, przypuszczalnie stąd jego obecność w dokumentach archiwum. Ten ostatni opiekował się również potomkami owego Stanisława:

Tadeuszem, urodzonym w 1752 roku, a zmarłym w 1825 roku rotmistrzem i majorem wojsk polskich, oraz Samuelem, rotmistrzem, a od 1792 roku też majorem wojsk polskich⁵⁶, temu Gedeon w 1786 roku fundował mundur powiatu mozyrskiego⁵⁷. podobnie blisko pierwszej linii Jeleńskich byli ko- lejni synowie Kazimierza: Marcin, starosta fastowicki i rotmistrz mozyrski, a w 1771 roku strażnik mozyrski⁵⁸, oraz Antoni, skarbnik mozyrski⁵⁹. przypuszczalnie o nim niezbyt pochlebnie w 1755 roku pisał R. Jeleński do brata G. Jeleńskiego, powątpiewając w jego rzetelność w interesach, co wynikać miało z jego złego postępowania z „nieboszczykiem Wiktorem” Jeleńskim⁶⁰.

Hordyna, oraz przypuszczalnie Scholastykę i Brygidę. A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 391; S. Uru- ski, Rodzina…, t. 6, s. 53; D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 71—76.

55 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 390v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 286—286v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich. por. A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 391; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 53.

56 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 390v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 287, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich. por. też A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 391. Tadeusz Jeleński żonaty był z Karoliną Sołtanówną, marszałkówną rzeczycką, i miał z nią syna Rajmunda będącego później w służbie cywilnej mińskiej, Samuel wziął sobie za żonę Antoninę Lenkiewiczów- ną pisarzową ziemską mozyrską, ta dała mu syna Ignacego. nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 287v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleń- skich. por. też A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 391; D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 71—76.

57 nGAB, F 1636, op. 1, rkps 80, k. 1—1v, Kwit G. Jeleńskiego na zapłacenie za mundur powiatu mozyrskiego dla Samuela Jeleńskiego, koniuszyca mozyrskiego, Warszawa 19 VII 1786.

58 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 390v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 286—286v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich. por. A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 391; S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 53. Marcin miał przypuszczalnie jednego syna Kazimierza, o którym miano bardzo złe zdanie, uznawano go za hulakę i rozpustnika, por. nGAB, F 1636, op. 1, rkps 124, k. 292—293v, Józef Jeleński G.M.B.W. do brata [?] Jeleńskiego, Bitewtany 12 VI 1808.

59 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 390v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 286—286v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich. por. też A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 391; D. Rol- nik, Województwo mińskie…, s. 71—76.

60 por. nGAB, F 1636, op. 1, rkps 123, k. 18, R.[afał] Jeleński do brata [Gedeona Jeleńskiego]

pisarza dekretowego WKL, Oknisty 4 I 1755. Znamy list W. Jeleńskiego z 1761 roku, nie wiadomo, czy to ta sama postać.

(25)

m

23

Ostatnim synem Kazimierza Jeleńskiego wymienianym w archiwum, ale już zdecydowanie rzadziej, był Konstanty, ksiądz⁶¹.

W Archiwum Jeleńskich spotykamy też dokumenty wytworzone przez przedstawicieli trzeciej linii Jeleńskich wywodzącej się od Macieja Jeleńskiego, brata pawła. Wiemy, że Maciej miał tylko jednego syna Felicjana, skarbnika wileńskiego w latach 1685—1693, posiadacza od 1679 roku Kamionki. Z kolei jego jedynym synem był Stanisław, ten pozostawił po sobie pięciu synów⁶². Z nich tylko pierwszy, najstarszy, Wiktor pojawia się w omawianym archiwum.

Był on podstarostą nowogródzkim w latach 1735—1746, a od 1738 przypuszczalnie do 1742 roku podczaszym mozyrskim, w 1733 roku opowiedział się on na elekcji po stronie Augusta III⁶³. Kiedy zmarł, nie wiemy, ale być może to właśnie on w 1761 roku informował Michała Jeleńskiego: „Dla moich zabaw nie mogę opisać sejmikowania naszego”⁶⁴. następnymi synami Stanisława byli: Ma- ciej, jezuita, Leon, skarbnik, Aleksander i Karol, być może skarbnik brasławski⁶⁵, ten ostatni też znalazł się w zbiorze korespondencji Jeleńskich. Z tej linii rodziny Jeleńskich pojawia się jeszcze w archiwum syn Wiktora Stanisław, starosta niestanowicki, oraz jego synowie: Michał, pisarz mozyrski, i Józef, krajczy mozyrski, przeciwnik Konstytucji 3 maja⁶⁶. W imieniu tej linii Jeleńskich w 1800 roku wywód szlachectwa przedstawił Stanisław Jeleński, starosta niestanowicki, dowodząc jej praw m.in. do Kamionki i Dorgunia, posiadłości często wymie- nianych w korespondencji Jeleńskich znajdującej się w omawianych zbiorach.

W Archiwum Jeleńskich odnajdujemy też ślady działalności czwartej — litewskiej — linii rodziny Jeleńskich, o której wiemy bardzo niewiele. Wspomi- nał o niej Jan Ciechanowicz. Wywodzi ją od Franciszka Jeleńskiego, skarbnika zakroczymskiego, który wszedł w posiadanie Wysokiego Dworu — Gojżew w powiecie rosieńskim. Miał on jakoby trzech synów: bezżennego Stanisława,

61 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 390v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 319, op. 1, rkps 215, k. 286—286v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1835; RGIA, F 1343, op. 21, rkps 410, k. 171v—172, Wywód Jeleńskich. por. też A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 391; S. Uru- ski, Rodzina…, t. 6, s. 53.

62 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 390v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; D. Rol- nik, Województwo mińskie…, s. 71—76; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 1, Województwo wileńskie XIV—XVIII wiek…, s. 177, 662.

63 A. Boniecki, Herbarz…, t. 8, s. 387.

64 por. nGAB, F 1636, op. 1, rkps 124, k. 114, Wiktor Jeleński do Michała Jeleńskiego, Mo- zyrz 10 II 1761.

65 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 390v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802.

66 por. nGAB, F 319, op. 1, rkps 32a, k. 390v, Wywód szlachectwa Jeleńskich, 1802; nGAB, F 1636, op. 1, rkps 124, k. 221—221v, Józef Jeleński krajczy do Gedeona Jeleńskiego, Dorguń 18 VIII 1791. Wiktor miał jeszcze jednego syna pawła. por. D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 77—78.

(26)

m

24

m RoZdZIAł 1 m Mateusza i Jakuba żonatego z Konstancją Kiełpszówną, z tego związku narodzi- li się Józef i Wiktor. Ci bracia sprzedali Wysoki Dwór i zamieszkali w powiatach wileńskim i szawelskim. Ta linia spokrewniona była z Morykonimi, Iwanowi- czami i Mikuckimi⁶⁷. W Archiwum Jeleńskich znajdują się m.in. listy Jakuba Jeleńskiego pisane z Wysokiego Dworu, które świadczyć mogą o współpracy między przedstawicielami różnych linii Jeleńskich.

Funkcjonowali także w Rzeczypospolitej Jeleńscy, których również można uznać za odrębną linię, a mianowicie wywodzącą się od Żydów, Jeleńskich neo- fitów. Tych spotykamy w powiatach zakroczymskim i kowieńskim⁶⁸. Wiemy jeszcze o istnieniu innych linii Jeleńskich, o których wspominają, wskazując na postacie Jeleńskich, S. Uruski, K. niesiecki i J. Ciechanowicz⁶⁹. Tych jednak nie zidentyfikowano w Archiwum Jeleńskich, natomiast znajdują się w nim listy jeszcze innych Jeleńskich, których nie udało się bliżej powiązać z Jeleńskimi herbu Kroczak, a przynajmniej z żadną ze wskazanych gałęzi rodziny, np. Lu- dwik Jeleński, podkomorzy mozyrski (1815).

Rodzina Jeleńskich, twórców Archiwum Jeleńskich, była bardzo rozbu- dowana i silnie skoligacona, w tym rozdziale wskazano szczegółowiej tylko na głównych autorów — „aktorów” tego zespołu. Zaprezentowane na końcu rozdziału zestawienia dopełniają ten obraz, a dodatkowo wskazują na powią- zania rodzinne członków trzech linii Jeleńskich, tych, które dają się pokazać z „mińskiego” archiwum tej rodziny. Zestawienia te ilustrują opisane w skrócie dzieje rodziny Jeleńskich i są oparte na szerszym wywodzie genealogicznym zawartym w opracowaniu Województwo mińskie…⁷⁰. Uwzględniają one wszel- kie postacie, które można przyporządkować do odtworzonych trzech linii Je- leńskich. By nie rozbudowywać niniejszego rozdziału, powtórzono owo zesta- wienie ze wspomnianego opracowania z pominięciem odsyłaczy do przypisów.

Rodzina Jeleńskich to nie jedyni twórcy archiwum ich imienia, te tworzyli przecież w głównej jego części ich korespondenci. Stanowią oni bardzo po- kaźną grupę, którą w pełni ukazuje indeks osób. Trzeba jednak podkreślić, że twórcami archiwum są wszyscy ci, którzy mieli kontakty z Jeleńskimi, to oni dostarczyli korespondencję do prawie 80 jednostek archiwalnych Archiwum Jeleńskich i w dużej mierze to oni stanowią o jego wartości. Są to głównie przedstawiciele średniej szlachty litewskiej wywodzącej się z Boguszów, Goliu-

67 por. J. Ciechanowicz, Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 3, E—K, Rzeszów 2001, s. 217.

68 Ibidem.

69 S. Uruski, Rodzina…, t. 6, s. 53—54; K. niesiecki, Herbarz…, t. 4, s. 481—482; J. Cie- chanowicz, Rody rycerskie…, t. 3, s. 217.

70 D. Rolnik, Województwo mińskie…, s. 13—83.

(27)

m

25

szów, Horwattów, Kociełłów, Kuleszów, Medekszów, Obuchowiczów, Oskier- ków, Rdułtowskich, Wencławowiczów, Wolbeków i wielu innych. Dopełniają to grono twórców archiwum, jakkolwiek już w mniejszym stopniu, najważniejsze postacie z dziejów Rzeczypospolitej, wywodzące się z rodów Czartoryskich, Ogińskich, Radziwiłłów czy Sapiehów, natomiast na drugim biegunie tej grupy znajdujemy całą rzeszę ekonomów i współpracowników Jeleńskich.

Rodzina Jeleńskich herbu Korczak

⁷¹

Teodor Jeleński (1549) — protoplasta Fiodor Fadelejowicz Jeleński? / Teodor Jeleński

Adam Jeleński paweł Jeleński Maciej (Matej) Jeleński rotmistrz wojsk WKL 1618 strażnik polny litewski rotmistrz wojsk WKL, (bez męskiego potomka) Tucza i Dunajczyce poseł nowogródz. 1632 1v. Zofia Wojniłowiczówna 1629, 1643 (III linia Jeleńskich)

Potomkowie Pawła (III pokolenie). Synowie

Jan (1647—przed 1693) Adam (*1647) Konstanty podsędek moz. 1v. Helena Korsakówna 1v.?

pisarz ziem. i sędzia ziem. moz. (bez męskiego potomka) Tucza 1647

poseł 1669, 1674 Dunajczyce1662

1v. petronela Andrusewiczówna, (II linia Jeleńskich) sędzina ziem. moz.

2v. Łucja Oskierczanka, sędzina ziem. moz.

Tucza, Dunajczyce 1662 (I linia Jeleńskich)

Potomkowie Pawła (III pokolenie). Córki

nn (*1673 ) Anna Aleksandra elżbieta Katarzyna Marianna

71 Wszystkie zamieszczone tu schematy pochodzą z pracy: D. Rolnik, Wojewdztwo miń- skie…, s. 86—97.