Etyki zawodowe mają najczęściej postać sformalizowanych kodeksów28 etycz‑
nych, to znaczy przyjmują postać prawa pozytywnego, ustanawianego przez
27 M. Michalik: Od etyki zawodowej do etyki biznesu…, s. 96.
28 Kodeks etyczny (łac. codex — „księga”, „spis”) oznacza „niesprzeczny układ (system) norm regulujący sferę moralną życia społecznego i rozwiązujący problemy jednostki wynikające z jej stosunku do grupy społecznej, innego człowieka, samego siebie oraz, w przypadku kodeksu religijno ‑etycznego (np. Dekalog), przede wszystkim do Boga”. Słownik etyczny. Red. S. Jedynak.
Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie ‑Skłodowskiej, 1990, s. 120.
Kodeks etyczny firmy/korporacji — to utrwalony na piśmie zespół działań, których prze‑
strzegania wymaga się od członków korporacji czy pracowników firmy, i norm postępowania (nakazów, zakazów) oraz wartości, standardów, jakimi powinni się kierować.
określone, mniej lub bardziej uprawnione, instytucje. Chodzi o to, że stowa‑
rzyszenia zawodowe, samorządu zawodowego danej grupy zawodowej (np. po‑
litycy, parlamentarzyści, radni) przyjmują samorzutnie, mocą własnej decyzji, kodeks etyczny obowiązujący członków danego stowarzyszenia i w ten spo‑
sób wywierają wpływ na pozostałych członków danego zawodu. W niektórych jednak przypadkach państwo upoważnia bądź też zobowiązuje samorząd za‑
wodowy jakiejś grupy zawodowej do przyjęcia specjalnego kodeksu etycznego (np. kodeks lekarski).
Kodeksy etyczne są faktem społecznym, współcześnie zaznacza się nawet tendencja do coraz większego formalizowania norm etycznych w postaci ko‑
deksów; jednocześnie potrzeba ich istnienia wcale nie jest oczywista, dlatego wymaga uzasadnienia. Oto najważniejsze argumenty zwolenników i przeciwni‑
ków kodeksów etycznych29.
Argumenty za zawodowymi kodeksami etycznymi
Opracowanie norm moralnych obowiązujących jakąś grupę zawodową w po‑
staci pisanej jest przejawem pewnego korzystnego społecznie stanu samoświado‑
mości danej grupy widzącej potrzebę takich działań bądź w celu utrzymania lub poprawy jej etosu, bądź korzystnego odróżnienia się od innych grup, podniesie‑
nia jej prestiżu. Tym samym budowanie kodeksu jest oznaką budzenia świado‑
mości zawodowej, podnoszenia poziomu identyfikacji zawodowej. Warunek konieczny funkcjonowania jakichś norm (prawa, moralności) stanowi ich ogło‑
szenie (promulgacja), czyli umożliwienie ich poznania podmiotom, do których są skierowane. Kodeksy nie powinny być dokumentem poufnym.
Ze względu na dużą zmienność współczesnych społeczeństw i współczes‑
nych norm moralnych kodeksy etyczne są próbą ustabilizowania norm, ujed‑
nolicenia rozstrzygnięć moralnych. To zaś sprawia, że kodeksy etyczne dają ich adresatom poczucie słuszności własnych wyborów, zadowolenia z dobrze wypeł‑
nionego obowiązku, satysfakcji z określonego zachowania się.
Kodeksy są potrzebne ludziom przeżywającym chwile zwątpienia. Powsta‑
wanie kodeksów etycznych nie było i nie jest sprawą przypadku. Najczęściej sta‑
nowiło i stanowi próbę zażegnania kryzysu moralnego, jaki drąży jakąś grupę zawodową. W wielu zawodach do ich dobrego wypełniania nie wystarczy profe‑
sjonalizm, który może służyć temu, co dobre bądź złe. Nakazując wybór jakiejś normy (zarówno w działalności zawodowej, jak i poza nią), kodeksy etyczne po‑
Zawodowe kodeksy etyczne to zbiory norm określających pożądane społecznie zachowania przedstawicieli zawodów. Dotyczą w szczególności zawodów zaufania publicznego. Zazwyczaj kodeksy mają postać pisaną, w niektórych zawodach mogą być przekazywane ustnie.
29 Listę argumentów, z pewnym uzupełnieniem, sporządzono na podstawie S. Konstań‑
czak: Odkryć sens życia w swej pracy…, s. 72—80.
wodują, że normy moralne stają się składnikiem profesjonalizmu danej grupy zawodowej, powodując wzrost jej prestiżu. Dzięki temu kodeksy etyczne prze‑
ciwdziałają relatywizacji norm moralnych, stabilizują przekonania moralne.
Jawność kodeksów, dostępność dla innych — potencjalnych klientów czy kontrahentów — pozwalają z jednej strony na wzrost zaufania społecznego, z drugiej zaś — umożliwiają społeczną kontrolę przedstawicieli zawodu. Zna‑
jomość kodeksów etycznych, a szczególnie wiedza o instrumentach podnoszą‑
cych skuteczność ich przestrzegania budzą większe zaufanie do takiego zawodu, są bowiem wyraźną deklaracją obowiązywania pewnego typu moralności w da‑
nym zawodzie, a w sytuacji naruszenia norm pozwalają ewentualnym pokrzyw‑
dzonym na wymuszenie przestrzegania zawartych w nich przepisów.
Kodeksy etyczne kształtują zachowania moralne nie tylko członków danej grupy zawodowej, lecz także innych ludzi. Dzieje się to z wielu powodów, między innymi: powtarzalności wielu norm etyki zawodowej w różnych zawodach, któ‑
re w większości powtarzając (ewentualnie uszczegółowiając) normy uniwersal‑
ne, umacniają przekonanie o konieczności ich przestrzegania. Kodeksy w więk‑
szym stopniu uwzględniają to, co ludzi łączy, niż dzieli.
Ewentualna rezygnacja z kodeksów mogłaby doprowadzić do chaosu mo‑
ralnego, ponieważ wielu ludzi nie byłoby w stanie samodzielnie podołać odpo‑
wiedzialności moralnej, konieczności nieustannej samodzielnej oceny moralnej swych czynów.
Argumenty przeciwko zawodowym kodeksom etycznym
Podobnie jak argumenty zwolenników, argumenty przeciwników są liczne, pochodzą z różnych teorii etycznych, dlatego wykaz ma charakter eklektyczny.
Współczesny świat społeczny jest bardzo płynny, zmienny, toteż kodeksy etyczne nie nadążają za nim, pozbawiają ludzi samodzielności sądów i decy‑
zji moralnych, paraliżują instynkt moralny człowieka, podważają moralną kompetencję ludzi. Człowiek wychowany na kodeksach staje się niewolnikiem pozbawionym naturalnej orientacji moralnej. Kodeksy etyczne są w gruncie rze‑
czy przejawem kryzysu współczesnej moralności, są atrapą prawa i namiastką norm moralnych; służą raczej samousprawiedliwieniu, ucieczce od odpowie‑
dzialności niż rozwiązaniu jakiegoś problemu moralnego.
Wbrew założeniom charakterystycznym dla kodeksów etycznych dylematy moralne nie mają określonych rozwiązań. Nie ma nienaruszalnych zasad, które można by poznać, nauczyć się ich i stosować je, aby uciec z sytuacji bez wyj‑
ścia. Faktycznie, w obliczu jakiegoś problemu moralnego narzędziem jego roz‑
wiązania staje się nie kodeks etyczny, lecz osobiste doświadczenie, sumienie za‑
interesowanych stron.
Kodeksy etyczne służą w gruncie rzeczy interesom grupy zawodowej, a nie potrzebom społecznym. Umacniają korporacyjny, zamknięty, charakter owych grup. Mają charakter partykularny, a nie uniwersalny (dlatego są sprzeczne z etyką ogólną).
Kodeksy etyczne zamiast mobilizować do czynienia dobra, chronią co naj‑
wyżej przed zachowaniami szkodliwymi. Efektem takiego generalizowania jest koncentracja zapisów kodeksów na kryteriach formalnych, ilościowych.
Kodeksy etyczne w konsekwencji prowadzą do rozchwiania hierarchii war‑
tości uniwersalnych, ponieważ w różnych zawodach wartości i postulaty o cha‑
rakterze moralnym podlegają innej systematyzacji. W poszczególnych zawodach obowiązują normy, których nie trzeba przestrzegać w innych (np. obowiązek zachowania tajemnicy lub gotowość do poświęcenia w imię ochrony wartości szczególnie cenionych). Normy ważne w niektórych kodeksach mogą mieć dru‑
gorzędne znaczenie w innych.
U podstaw konstrukcji kodeksów leżą założenia o charakterze utopijnym, wyobrażenia niemożliwe do zrealizowania. Normy w nich zawarte są szczytne, wzniosłe, ale idealne, nierealne, a więc niemożliwe do spełnienia. Budowanie ta‑
kich kodeksów nie ma sensu — nie zmienią one świata, nie wpłyną na popra‑
wę postaw ludzi.
*
Argumenty zarówno „za”, jak i „przeciwko” kodeksom etycznym są poważ‑
ne, wiele z nich — z osobna — jest trafnych. Można jednak przyjąć, że bu‑
dowanie kodeksów ma sens, pod warunkiem że nie traktuje się ich jako uni‑
wersalnego środka zaradzającego wszelkim problemom moralnym. Kodeksy są i mogą być narzędziem pomocniczym, wspierającym naszą wrażliwość, kompe‑
tencję moralną; są i mogą być jednym ze wskaźników orientacyjnych, jednym z narzędzi upowszechniania właściwych wzorców moralnych30.
Zawodowe kodeksy etyczne mają sens przede wszystkim wówczas, gdy stają się składnikiem etosu danego zawodu bądź posiadają mocne narzędzia wymu‑
szające jego przestrzeganie, np. w postaci odpowiednich restrykcji samorządu (korporacji) danego zawodu. Ale wówczas istnieje poważne niebezpieczeństwo rozdźwięku między oczekiwaniami „zewnętrznymi” a normami danej grupy i samousprawiedliwienia się, bagatelizowania naruszenia norm. Ważne jest, czy dana grupa ma charakter otwarty czy zamknięty. Czy pozostaje otwarta na przyjmowanie nowych członków, na zewnętrzne inspiracje, wartości. Można więc powiedzieć, że nie ma jednej, uniwersalnej odpowiedzi na pytanie o po‑
30 Interesujące uwagi o zasadności tworzenia kodeksów etycznych wypowiada także R. Wi‑
śniewski: Za i przeciw kodyfikacjom etycznym firm. „Diametros” 2005, nr 6 (grudzień 2005), s. 135—139. Także https://www.diametros.iphils.uj.edu.pl/diametros/article/view/172/147 [do‑
stęp: 26.01.2019].
trzebę, znaczenie kodeksu etycznego danego zawodu. Zależy to od wielu okolicz‑
ności, między innymi od tego, jaki charakter ma dana grupa zawodowa — za‑
mknięty czy otwarty; czy kodeks służy realizacji jej partykularnych interesów czy potrzeb uniwersalnych (dobra wspólnego), w jaki sposób i kto go sformuło‑
wał, w jakim stopniu uwzględnia dobra innych grup zawodowych/społecznych;
czy jest autentyczną deklaracją przestrzegania fundamentalnych norm etycz‑
nych i dbałości o poziom moralny przedstawicieli grupy zawodowej, czy służy tylko zarządzaniu ludźmi i tworzeniu lepszego wizerunku grupy. Z tych powo‑
dów w etyce zawodowej wypracowano pewne wymogi dotyczące budowania ko‑
deksów etycznych w sferze zawodowej, gospodarczej czy publicznej31.