Po upadku Urartu na terenach urartyjskich nastąpił chaos będący wynikiem dezintegracji pań-stwa. Powstawały pośrednie źródła babilońskie informujące, że obszar ten zajęli na 50 lat Medowie w ramach demontażu państwa asyryjskiego i urartyjskiego.
W materiale archeologicznym trudno jest wyróżnić materiał medyjski. Medowie panowali prawdopodobnie we wschodniej Turcji, w Armenii i Azerbejdżanie Irańskim. Niektóre rozwią-zania architektoniczne można przypisać Medom ze względów chronologicznych.
Te 50 lat panowania Medów nie wpłynęły na zmianę materiału archeologicznego. W 585 roku p.n.e., po bitwie zaćmienia słońca, doszło do poważniejszych zmian.
Medowie są więc nieuchwytni archeologicznie. Z upadkiem Urartu wiążą się ślady zniszczeń na wielu stanowiskach. Jednak na małych, wiejskich stanowiskach zmieniło się niewiele. Zmiany polityczne mogły być niezauważalne dla mieszkańców wsi.
W okresie achemenidzkim o Armenii wciąż niewiele wiadomo. Głównymi źródłami histo-rycznymi odnoszącymi się do Armenii achemenidzkiej są dwie inskrypcje. Jedną z nich jest inskrypcja Dariusza z Behistun, która po raz pierwszy w dziejach zawiera słowo ”Armina“, czyli Armenia. Słowo to może być błędną transkrypcją nazwy Urartu, która była przenoszona na grunt języka perskiego. Tekst perski jest powielony w języku elamickim i akadyjskim, w dialekcie babilońskim.
Tekst w Behistun jest jedną z najdłuższych inskrypcji monumentalnych w Persji. W in-skrypcji w języku perskim zapisano w kolumnie 1 i kolumnie 2 opisano wydarzenia, które miały miejsce na obszarze Armina. Inskrypcja powstała w czasach, gdy Dariusz próbował zintegrować państwo, któremu groził rozpad.
Wcześniej w Egipcie Kambyzes stracił życie. W Egipcie wraz z nim walczył Dariusz, później-szy władca. Po śmierci Kambyzesa doszło do buntu Gaumaty, który podawał się za zgładzonego już brata Kambyzesa. Dariusz należał do dalszej rodziny Kambyzesa.
Dariusz nazywa się w inskrypcji Achemenidą. Dariusz zapisał, że Armenia była jednym z krajów, który znalazł się pod jego panowaniem za łaską Ahuramazdy. W inskrypcji wymienione są 23 kraje.
W kolumnie drugiej zapisano, że pewnego Armeńczyka o imieniu Dadarszisz? Dariusz wy-słał z misją. Powiedział mu, by zmiażdżył wrogą armię. Tam zbuntowali się przeciwko niemu rebelianci, ale armia Dariusza pod dowództwem Dadarszisza pokonała buntowników w bitwie
i serii potyczek na przełomie kwietnia i maja. Buntownicy opisani są jako stronnicy Gaumaty. Nie wiadomo, czy byli to rzeczywiście zwolennicy Gaumaty, czy raczej zwolennicy niepodle-głości ziem armeńskich i odrzucenie panowania perskiego w trakcie trwającej wojny domowej. Dadarszisz był miejscowym dowódcą armeńskim. Nie wiadomo, czy jego żołnierze pochodzili z ziem Armenii, czy też z Persji. Dariusz zastosował ciekawą strategię wojenną wysyłając jako dowódcę armii przeciwko buntownikom armeńskim mieszkańca Armenii.
Mieszkańcy Armenii mogli mieć świadomość odrębności kulturowej, choć w kolejnych latach szybko zasymilowali się z kulturą perską.
Buntownicy zebrali się po raz drugi i stanęli do walki przeciwko Dadarsziszowi. Walka odbyła się w pobliżu fortu nazwanego w inskrypcji Tigra. Niektórzy uważają, że fortem tym mógł być Tigranakert? w Górskim Karabachu. Archeolodzy armeńscy twierdzą, iż dodarli tam do warstw achemenidzkich. Jeśli byłaby to prawda, to byłoby to pierwsze znane stanowisko z okresu posturartyjskiego.
Położenie Tigranakertu jest bardzo dogodne ze względów strategicznych. Fort blokuje przej-ście w stronę Morza Kaspijskiego. Od początku jego rolą była kontrola drogi prowadzącej w stronę morza. Odegrała dużą rolę w czasach rzymskich.
Buntownicy zebrali się po raz trzeci do walki i wyruszyli przeciwko Dadarsziszowi. Dalsze zdarzenia są nieznane, ale Ahuramazda obdarzył łaską Dariusza.
Na przełomie maja i czerwca stoczona została decydująca bitwa przeciwko buntownikom. Dadarszisz oczekiwał następnie w Armenii na samego Dariusza, aż ten przybył do Medii.
Później Dariusz wysłał do Armenii lub do Armeńczyków Persa o imieniu Waumis. Jego celem było stłumienie buntu. Persowie stoczyli bitwę w regionie Izallia? w Asyrii, na pogórzu Taurusu, w północnej Syrii, znanym z produkcji wina. Jeśli rzeczywiście dotarli tam Armeń-czycy, to wykroczyli poza obszaru dawnego Urartu. Wcześniej obszarami tymi Urartu też było zainteresowane.
Nie wymienione jest żadne imię buntownika armeńskiego. Świadczyć to może o lekceważeniu Armeńczyków przez Dariusza. Bunty mogły być niezorganizowane. Jednak liczba potyczek i buntów świadczą, że bunt był dobrze zorganizowany. Bunt mógł trwać 2-3 miesiące. Armia buntowników mogła być więc liczna i dynamiczna.
Jedna bitwa miała miejsce a Górskim Karabachu, a inna w północnej Syrii. Dlatego Dariusz był zmuszony do wysłania dwóch armii i dwóch dowódców – Dadarszisza oraz Waumisa. Armie te toczyły walki po przeciwnych stronach ziem armeńskich.
Armia Waumisa odniosła zwycięstwo na przełomie czerwca i lipca. Jednak buntownicy zebrali się do walki po raz drugi. Bunt został ostatecznie stłumiony, a Waumisa czekał następnie na Dariusza, aż ten dotrze do Medii. Walki mogły toczyć się w okolicach dzisiejszego miasta Diyarbakir, w regionie Eskimalatya, na północ od Izalli, choć niektórzy przypuszczają, że walki toczyły się w prowincji Etuini.
Tylko tyle wiadomo o dziejach Armenii w czasach buntu Gaumaty.
Drugim tekstem historycznym jest inskrypcja ze skały w Van, która powstała w czasach achemenidzkich. Tuszpa pozostawała zatem, ze względu na strategiczne położenie, zasiedlona w czasach achemenidzkich. Odbudowano ją po zniszczeniach z czasu upadku Urartu. Miasto było zasiedlone aż do XX wieku.
Inskrypcja w północnej części cytadeli w Van została wykuta w czasach Kserksesa w ję-zyku perskim. Tekst inskrypcji miał też też wersję babilońską i elamicką. Wszystkie te trzy języki były językami urzędowymi. Język aramejski rozprzestrzeniał się wtedy jako dodatkowe narzędzie administracji achemenidzkim. Jednak łatwiej było wykuć kliny niż pismo aramejskie.
Kserkses zapisał w Van tradycyjną pochwałę Ahuramazdy. Zapisał, iż Dariusz wzniósł cyta-delę w Van, ale nie zostawił tam żadnej inskrypcji, dlatego kazał ją wykuć Kserkses. Inskrypcja przedstawia Kserksesa jako pokojowego władcę, budowniczego. Jest on, zgodnie ze zwyczajem perskim, przedstawiony jako najlepszy władca. Kserkses miał świadomość, że inskrypcja zo-stała wykonana w dawnej stolicy Urartu, która zo-stała się integralną częścią imperium perskiego. Kserkses zapisał, iż skałę Van ”ozdobił“ swoją inskrypcję. Deklaracja Kserksesa oznacza w rzeczywistości całkowite podporządkowanie sobie obszaru dawnego Urartu, o czym świad-czy jego nieprzypadkowa lokalizacja. Granica między satrapiami achemenidzkimi na obszarze Armenii przebiegała w pobliżu skały w Van, co także ma swoje znaczenie propagandowe.
Tylko te dwa teksty można wiązać z tym, co działo się w Armenii w czasach Achemenidów, w szczególności Dariusza i Kserksesa.
Nush-i Jan jest stanowiskiem, które wiąże się z okresem medyjskim. Sale hypostylowe uważane są za wyznacznik medyjskiego charakteru stanowiska, ale tylko ze względów chrono-logicznych. Konstrukcje hypostylowe mogły pojawiać się już w czasach urartyjskich.
W Godin Tepe również znajduje się sala hypostylowa wsparta na drewnianych słupach. Ta proto-apadana także jest uważana za budowlę wzniesioną w czasach medyjskich.
Nic nie wiadomo o osadnictwie w czasach achemenidzkich w południowej Turcji. Ślady osadnicze achemenidzkie występują między jeziorami Van, Urmia i Sewan. Większość koncen-truje się w okolicach jeziora Urmia, na terytorium Iranu. Tymczasem znanych jest ponad 200 stanowisk urartyjskich z południowo-wschodniej Turcji. Taka dystrybucja stanowisk wynika jednak z aktualnego stanu wiedzy.
Znanych jest 6 razy mniej stanowisk achemenidzkich niż urartyjskich z tego samego obszaru Azerbejdżanu Irańskiego. W Armenii znanych jest około 30 stanowisk achemenidzkich, a w Turcji tylko pojedyncze stanowiska.
Obecność Achemenidów w Armenii jest potwierdzona tylko w Erebuni. W sezonie 2013 znaleziono groby achemenidzkie w Metsamor. Na pograniczu Gruzji i Armenii, w okolicach Gyumri, odnaleziono pałac achemenidzki.
Bastam, Altintepe i Erebuni nadal funkcjonowały w czasach achemenidzkich. W Kalezo-khak? znaleziono ceramikę posturartyjską, być może medyjską, a także ceramikę achemenidzką. Ślady achemenidzkie znaleziono także na stanowisku Fakhraka.
Van podniosło się szybko ze zniszczeń po upadku Urartu. Van było stolicą prowincji w ramach 13. satrapii achemenidzkiej. Inną stolicą prowincji w 18. satrapii było Arinberd?. Forteca w Van nadal kontrolowała szlaki handlowe.
Fakhraka jest miejscem znalezienia ceramiki achemenidzkiej. Na stanowisku nie ma żadnej ceramiki urartyjskiej, a zatem stanowisko to powstało prawdopodobnie później, po upadku Urartu.
Wiele urartyjskich fortec straciło rację bytu, gdyż zalazły się w głębi imperium achemenidz-kiego, z dala od jego granic i nowych szlaków handlowych. Szlaki handlowe perskie przebiegały inaczej niż urartyjskie. Wielkie państwo achemenidzkie rozciągające się od Heratu i Fergany po Egipt musiało być zarządzane inaczej niż małe państwo urartyjskie.
W Fakhraka istniały półkoliste wieże. Wieże takie nie występowały w stolicach acheme-nidzkich. Tamtejsze wieże są kwadratowe lub prostokątne. Wieże te mogą być dużo późniejsze – sasanidzkie lub średniowieczne.
Tell Gubba jest stanowiskiem na pograniczu Turcji i Syrii. Znajdował się tam mały fort in-terpretowany jako struktura medyjska. Wewnątrz fortu znajdowała się struktura magazynowa. O jej medyjskim charakterze miało świadczyć podobieństwo planu magazynu do budowli z
Nush-i Jan. Ponadto datowanie budowli również wskazuje na okres medyjski. Jednak datowa-nie to może być kwestionowane.
Kale Zohach jest stanowiskiem położonym w zakolu rzeki. Było to jedno z ważnych stano-wisk. Na jego obszarze znajduje się partyjski chahar taq, który do niedawna był datowany jako świątynia ognia. Na powierzchni znajdują się budowle z okresu partyjskiego.
Z czasów achemenidzkich pochodzi forteca ryglująca cypel otoczony przez rzekę. Na stano-wisku wykopaliska prowadzili archeolodzy irańscy. Nie odkryto jednak pozostałości architek-tonicznych. Znaleziono ceramikę achemenidzką, lokalną ceramikę ”hellenistyczną“ z III-II w. p.n.e. oraz ceramikę partyjską.
W okresie achemenidzkim nie jest oczywiste, które zabytki są związane bezpośrednio z Achemenidami, a które są z nimi powiązane jedynie chronologicznie.
W 2005 roku opublikowano tezę postawioną w oparciu o tekst z Behistun, mówiącą, iż skoro wojny toczyły się na dwóch frontach, to Armenia już od czasów Kambyzesa prowincja Armenia miała dzielić się na dwie części – Armenię Górną i Armenię Właściwą. Hipoteza ta jest jednak czysto spekulatywna. Nie ma jednak żadnych dowodów na taki podział administracyjny w tych czasach. W czasach Antiocha I powstały teksty mówiące, że Armenia dzieliła się administra-cyjnie na wschodnią i zachodnią. Taki podział mógłby legitymizować rozbiór Armenii na część znajdującą się pod wpływem Persji i część znajdującą się pod wpływem Rzymu.
Herodot opisał podział imperium perskiego na satrapie. Zapisał, że Armenia był jedną satrapią poszerzoną aż do rzeki Kizil-Irmak? (Hallmes?) i przeszła bezpośrednio pod władzę achemenidzką spod władzy medyjskiej.
Arinberd achemenidzkie to stanowisko Erebuni z czasów urartyjskich. Istnieje hipoteza, iż tradycja apadany wywodzi się z Urartu i potem została przejęte przez Achemenidów. O zasie-dleniu Erebuni w czasach achemenidzkich świadczy ceramika czysto achemenidzka znajdowana na fortecy.
W Erebuni znaleziono dwa zabytki świadczące o użytkowaniu fortecy w czasach perskich. Jednym z nich jest ryton metalowy zdobiony końskim łbem, mający wiele analogii ze świata perskiego. Pochodzi z tego samego czasu, co złoty kubek znaleziony w Ekbatanie. Forma metalowych rytonów była charakterystyczna dla Persji Achemenidów. Podobne formy znane były też wcześniej Hetytom, mieszkańcom Azji Środkowej i Iranu. Ryton z Erebuni ma formę typowo achemenidzką. Rytony służyły jako naczynia libacyjne do składania ofiar płynnych. Z rytonów wylewano ofiarę z wina lub oliwy na ołtarz. U Achemenidów rytony zmieniły swoje znaczenie.
Ryton z Erebuni jest ozdobiony końskim łbem. Może świadczyć o iranizacji życia religijnego Armenii. Może to być też nadinterpretacja.
Drugim zabytkiem jest również ryton ozdobiony przedstawieniem jeźdźca na koniu. Jeździec posiada akinakes, czyli tradycyjny irański sztylet. Akinakesy były powszechnie używane przez ludy irańskie, w całym Iranie, Afganistanie, Azji Środkowej, a nawet w grobach scytyjskich w Republice Tuwy. Jeździec posiada też hełm nawiązujący do nakryć głowy spotykanych w sztuce Persji.
Oba rytony znajdują się nadal w kolekcji lokalnego muzeum w Erebuni.
W całej Armenii nie ma innych niż te dwa rytony zabytków czysto irańskich, świadczących o wpływach achemenidzkich.
Większość znanych stanowisk z okresu achemenidzkiego znajduje się w Iranie. Siatka osad-nicza Wielkiej Armenii zmieniała się wielokrotnie od epoki brązu do wczesnego średniowiecza.
Jedynym znanym stanowiskiem posturartyjskim lub achemenidzkim w dzisiejszej Armenii jest Erebuni. Postuluje się istnienie kilku stanowisk posturartyjskich na południe i zachód od jeziora Sewan, w pobliżu jego wybrzeży na podstawie badań włoskich.
Na wschodnim skrzydle Apadany w Persepolis przedstawiono delegację Armenii składającą się z trzech osób. Postacie te wyglądają, jak typowi Persowie. Ubrani są w wąskie spodnie, typowe dla Persji. Jedynie ich nakrycia głowy odbiegają od nakryć głowy stosowanych przez Persów i Medów. Strój ten jest zaprojektowany z myślą o jeździe konnej.
W późniejszych źródłach, w tym greckich, Armenia jest określana jako kraj medyjski. Nie wiadomo, jak daleko posunęło się ziranizowanie posturartyjczyków, jednak dla świata zewnętrz-nego Armenia bardzo szybko stała się światem typowo perskim.
Istnieje hipoteza, iż Armenia należała do korpusu kilku najważniejszych prowincji perskich. Szybko zanikła religia urartyjska, a w jego miejsce szybko pojawili się Zaratusztra, Meher? (odpowiednik Mitry).
Być może szybkiej iranizacji uległa tylko miejscowa elita, a nie pospolita ludność. Stopień iranizacji Armenii jest jednak trudny do jednoznacznego określenia.
Analiza ikonografii często nie prowadzi do jednoznacznych konkluzji. Na wschodnim skrzy-dle Apadany Armeńczykom towarzyszy koń i naczynie metalowe. Świadczy to o roli gospodar-czej Armenii w obrębie Persji.
Armenia była znana z hodowli koni nesyckich. Chęć objęcia kontroli nad obszarami ich hodowli przez Asyryjczykami było jedną z przyczyn wybuchu konfliktu urartyjsko-asyryjskiego. Konie nesyckie słynęły z dużej wytrzymałości. Na początku epoki żelaza na reliefach asyryjskich po raz pierwszy pojawiły się przedstawienia kawalerii jeżdżącej wierzchem. Od VIII wieku p.n.e. kawaleria stopniowo wypierała asyryjskie rydwany bojowe. Kawaleria pojawiła się zarówno po stronie asyryjskiej, jak i urartyjskiej.
Prawdopodobnie właśnie dzięki tradycjom armeńskim w uzbrojeniu achemenidzkim poja-wiła się ciężka konnica. Nie wywodzi się ona z Azji Środkowej. Konie były najgodniejszym darem przyprowadzanym z Armenii przed oblicze władcy Persji. Ceremonia składania darów w Persepolis przez delegacje każdej prowincji wiązała się ze świętem Nowruz. Władca acheme-nidzki również odwdzięczał się darami i łaskami politycznymi.
Przedstawienie z Apadany wskazuje też, iż Armenia słynęła z wyrobów metalowych. Świad-czy to o płynnym przejściu z czasów urartyjskich do achemenidzkich. Część tradycji rzemieśl-niczych została zachowana. Zmieniły się jednak formy. Naczynie przyniesione przez Armeń-czyków posiadało takie same zdobienia i kształt, jak naczynia produkowane w Persji.
Przyniesione naczynie było naczyniem metalowym, ale nie wiadomo, z jakiego metalu zostało wykonane.
Achemenidzka satrapia Armina pokrywała się niemal całkowicie z Urartu. Obejmowała Araks, dolinę Mtkwari, jeziora Sewan i Van, Górski Karabach i wschodnią Turcję. W świecie starożytnym granice nie przebiegały wzdłuż rzek, ale krawędziami dolin.
Ksenofont w Anabazie opisał przemarsz wojsk greckich przez Bliski Wschód. W czasie wojny Cyrusa Młodszego, po jego śmierci pod Kunaksą, w okolicach Babilonu, nastąpił powrót greckich wojsk zaciężnych. Wojska te skierowały się na północ. Przechodziły prze obszary zamieszkane przez różne plemiona.
Jednym z plemion byli Korduchowie, którzy zamieszkiwali dzisiejszy irański i iracki Kurdy-stan. Dzisiejsi Kurdowie uważają Korduchów za swoich przodków.
Greccy hoplici byli zadziwieni przemierzając Bliski Wschód. Nie spotkali żadnego polis, a jedynie jednostki osadnicze opisane jako ”wsie“. W części z nich spotykali pałace satrapów. Nie mogły więc to być wsie, a bliskowschodnie miasta znacznie różniące się od greckich polis.
Ksenofont zapisał, że Armenia dzieliła się na wschodnią i zachodnią. Nad Armenią Za-chodnią miał panować satrapa, zaś nad Armenią WsZa-chodnią niezależna dynastia Orontydów. Dlatego Armenię Wschodnią nazywa się orontydzką.
Strategiczne złoża miedzi, złota, srebra znajdowały się na zachodzie Armenii, która mogła znajdować się pod bezpośrednim panowaniem Achemenidów. Wschodnia, autonomiczna część Armenii była znacznie uboższym obszarem, głównie rolniczym.
W Anabazie Ksenofont opisał też organizację osiedli wewnątrz prowincji. Zapisano, że istniały tam półziemianki, do których wchodzi się podobnie jak w Catalhoyuk, przez dach. W jednej części domu mieszkali ludzie, a w drugiej zwierzęta. Wsie anatolijskie podobnie wyglądały jeszcze na początku XX wieku. Przemarsz wojsk następował w zimnych miesiącach. Zwierzęta mogły być dodatkowym źródłem ciepła.
Ostatecznie wojsko greckie dotarło do wybrzeża Morza Czarnego.
Oprócz dwóch rytonów z Erebuni znajdują się świadectwa obecności urzędników acheme-nidzkich na obszarze Armenii.
Na stanowisku Horm, w jednym z tradycyjnych grobów znaleziono achemenidzką pieczęć. Groby nie świadczą na zachowanie rytuału ekspozycji, nie wiadomo, czy pochowana tam osoba była wyznawcą Ahuramazdy.
Pieczęć jest ozdobiona uskrzydlonym dyskiem słonecznym, kołem rydwanu oraz lwem. Pie-częć wykonana została z chalcedonu w stylu prowincjonalnym.
Altintepe jest stanowiskiem położonym w Turcji. Na stanowisku znaleziono świątynię typu Susi, która miała być dedykowana Haldiemu. Znaleziono też budowlę, którą uznano za apadanę urartyjską. Na tej postawie postawiono hipotezę, że apadana pochodzi z Urartu i została przejęta przez Persów w wyniku podbojów Kambyzesa lub Dariusza. Później stwierdzono jednak, że sala kolumnowa została dobudowana później, w czasach posturartyjskich. Znaleziono w niej ceramikę posturartyjską, ale nie typowo achemenidzką.
Obecność apadany w Altintepe świadczy o obecności pałacu na stanowisku, który został najprawdopodobniej zniszczony w czasach bizantyjskich, gdy wznoszono na stanowisku mury.
W Erebuni zidentyfikowano budowlę, którą uznano początkowo za drugą protoapadanę wzniesioną w okresie urartyjskim. Jednak w narożnikach tego pomieszczenia znaleziono frag-menty inskrypcji urartyjskich mówiących o funkcjonowaniu świątyni Haldiego. Są to bloki kamienne pochodzące z położonej w innej części stanowiska starszej świątyni Haldiego. Sama sala kolumnowa została jednak wzniesiona w okresie posturartyjskim.
W niektórych pobliskich pomieszczeniach znaleziono materiał achemenidzki lub posturar-tyjski.
Na stanowisku Gumbati w Gruzji znaleziono w latach 90. fragment ufortyfikowanej rezy-dencji. Znaleziono w niej salę hypostylową z achemenidzkimi bazami kolumn, takimi samymi jak w Suzie i Persepolis.
Analogiczne kolumny znaleziono w Sari Tepe w Azerbejdżanie.
Relief z Nemrut Dagi przedstawia Orontesa lub Aranontesa I, portret dawnego władcy Armenii wschodniej, pierwszego z Orontydów. Ma on typowo perskie nakrycie głowy. Rzeźba zachowała się tylko częściowo.