Okres hellenistyczny w Armenii jest stosunkowo dobrze znany pod względem wydarzeń histo-rycznych. Orontes Jerwantyda? (Orontyda) był pierwszym z władców z dynastii Jerwantydów. Wiernie stał zawsze przy boku władcy perskiego.
Pod Gaugamelą armia perska poniosła poważne straty. Mimo to wojska armeńskie wciąż wspierały Persję. Jerwantyda dostarczał persom jazdę konną.
Jednym z argumentów za podziałem Armenii na dwie oddzielne satrapie jest wystawienie jazdy konnej oraz wojsk ciężkich, które stały na dwóch przeciwnych skrajach armii perskiej.
Starcie wygrali Macedończycy. Król Persji Dariusz III musiał uciec z pola walki, co było niezgodne z ceremoniałem. Nie wiadomo, jakie były losy armii armeńskiej biorącej udział w bitwie. Z punktu widzenia historii prowincji Armenia Jerwantyda ogłosił Armenię po bitwie za przestrzeń niezależną od Persji. Odłączył się od imperium Achemenidów.
Naród ormiański uformował się około II wieku n.e. Dopiero, gdy pojawił się alfabet ormiań-ski można być pewnym istnienia Ormian.
Armia Aleksandra obeszła Armenię bokiem i udała się do Ekbatany. Głównym celem było podbicie Persji i to umożliwiło uniezależnić się Armenii.
Po śmierci Aleksandra doszło do rywalizacji między Ptolemeuszami i Seleucydami. W 316 roku p.n.e. Macedończycy skierowali się na Armenię, która nie była dotąd włączona w świat hellenistyczny.
Po bitwie pod Ipsos w 301 roku p.n.e. Seleukos ogłosił się władcą także prowincji Armenia. Rok później Jerwand I, pierwszy Jerwantyda, zmarł. Jego następcą był Ardoates, o którym niewiele wiadomo. Nie wiadomo, czy Ardoates był synem Jerwanda. Nie wiadomo, czy zginął w wyniku konfliktu z Seleukosem, czy też zmarł śmiercią naturalną.
Seleukos po śmierci Jerwanda pozostawił lokalną dynastię armeńską przy władzy. Pobierał jedynie podatki z tego obszaru oraz rekrutował żołnierzy do swojej armii.
Około 260 p.n.e. tron objął kolejny władca Armenii – Jerwand II. Jemu przypisuje się założenie licznych nowych miast. Nie ma jednak potwierdzenia tych wydarzeń w źródłach archeologicznych.
Założył miasto Jerwandasza w dolinie Araksu, które nazwał od swojego imienia. W rzeczy-wistości w tym miejscu istniało już wcześniej osadnictwo urartyjskie. Miasto to zostało nową stolicą Armenii.
Założył też miasto Akuryan, którego lokalizacja pozostaje do dziś nieznana. Niektórzy przypuszczają, że mogło znajdować się w miejscu średniowiecznego miasta Ani. Sondaże w Ani sięgają warstw antycznych, ale obejmują bardzo mały obszar.
Tigrenocerta, miasto założone później przez Tigranokerta, również znajdowało się w nie-znanej do dziś lokalizacji.
Większość armeńskich miast starożytnych posiada późniejsze warstwy bizantyjskie oraz śre-dniowieczne. Późniejsza zabudowa niszczyła wcześniejsze budowle, które są do dziś nieuchwytne archeologicznie.
Gęstość zaludnienia Armenii w okresie hellenistycznym pozostawała niska w porównaniu z sąsiednimi ziemiami. Obniżyła się w porównaniu z czasami achemenidzkimi. Dużo miast istniała w za to w Armenii zachodniej.
Miasta oddalone były od siebie o około 30-50 km. Taka odległość pozwalała na funkcjo-nowanie rolniczego zaplecza każdego z sąsiadujących miast. Był to jednak obszar górzysty, w którym zamieszkanie było możliwe w dolinach rzecznych.
Zostały one przedstawione na XVII-wiecznej mapie, która może łączyć miasta pochodzące z różnych epok historycznych.
Państwo armeńskie w okresie hellenistycznym i rzymskim rozciągało się od Morza Czarnego do Morza Kaspijskiego. Nad Morzem Kaspijskim znaleziono jedną z inskrypcji o stacjonowaniu tam żołnierzy rzymskich, którzy przygotowywali się do wojny z Partami. Na podstawie układu politycznego między Rzymem i Partią, Partowie desygnowali władcę Armenii, ale insygnia władzy otrzymywał on od Rzymian. Porozumienie to zawarto w okresie panowania Nerona.
W tym samym regionie, blisko ujścia Araksu do Morza Kaspijskiego, znajdowała się najdalej wysunięta na wschód inskrypcja urartyjska.
Armenia była przedmiotem rywalizacji Rzymu z Partami, a także Bizantyjczyków z Sasa-nidami. Walki odbywały się jednak w większości na terytorium Syrii, ze względu na trudność walki wielki armii na górzystym obszarze Armenii.
Poza kilkoma bitwami, w Armenii nie toczyły się żadne wojny, ale była ona często wspomi-nana.
Armavir w okresie hellenistycznym było ważnym ośrodkiem. U podnóża cytadeli znajdują się pozostałości cysterny z II-I w. p.n.e., które wyróżniają się bardzo dobrą kamieniarką i konstrukcją łukową, trójnawową. Zachowane są apsydy założenia. Kamienie łączone były zaprawą wodoodporną.
Artaksata jest jednym z najważniejszych miast antycznych całego Bliskiego Wschodu. Do Artaksaty uciekał Hannibal, który na krótko uzyskał tu azyl. Z miasta pochodzi zespół wielu ważnych zabytków. W Artaksacie, która była jedną ze stolic, miastem królewskim, znajdowało się archiwum królewskie. Zachowało się po nim bardzo mało – jedynie odciski pieczęci z teksami greckimi.
Świadczy to o posługiwaniu się greką przez administrację armeńską. W zespole sfragistycz-nym znajdują się jednak też pieczęcie orientalne o pochodzeniu partyjskim. Armenia utrzymy-wała kontakty z Partami, a na tronie Armenii nasiadała boczna gałąź dynastii Arsacydów.
Znane są też pieczęcie z legendami zapisanymi po Aramejsku. Dwór Armenii prawdopodob-nie chciał odciąć się od prowadzenia korespondencji po grecku i przejść na język aramejski. Nad jeziorem Sewan pojawiły się tzw. ”kamienie graniczne“ z pismem przypominającym aramejskie. Artaksata posiadała cytadelę. W jej północno-wschodniej części znajdowały się zabudowa-nia tworzące trójkątny kompleks stanowiący około 10% cytadeli. Cytadela znajdowała się na potężnej skale. Badania z północnej części Artaksaty nie zostały jeszcze opublikowane.
Poza cytadelą znajdowało się dolne miasto. Nie są znane jego granice. Badania są utrud-nione ze względu na granicę Obwodu Nachiczewańskiego.
Na terenie sąsiadującej z Artaksatą wsi, położonej około 2 km od stanowiska, znaleziono wielką inskrypcję łacińską informującą o stacjonowaniu legionu rzymskiego. Inskrypcja składa się z wielkich liter. Rzymianie nie stacjonowali w samej Artaksacie, ale wybudowali swój obóz poza historycznym miastem armeńskim. Do dziś nie przeprowadzono badań z miejscu, w którym potencjalnie mógł być dyskolowany legion rzymski.
Legiony rzymskie w południowym Lewancie były dyslokowane najczęściej w miastach, ze względu na częste bunty Żydów. Tendencja ta nie występowała jednak w Azji Mniejszej i Armenii.
Yervandashat jest miastem założonym przez Jerwanda II, na skraju doliny Araksu.
Zvartnoc jest miejscem wzniesienia katedry z V-VI w. n.e. Była ona siedzibą biskupstwa i jednym ze świętych miejsc Armenii. Katedra jest rekonstruowana jako kilkupoziomowa ro-tunda. Pod względem planu przypomina kościoły czteroapsydowe z Apamei i Bosry z centralną kopułą. W Zvartnoc i Edzmiadzynie znajdują się ślady wcześniejszej aktywności budowniczej. W Zvartnoc znaleziono inskrypcję wczesnourartyjską Menuy.
Do budowy jednego z kościołów w Edzmiadzynie wykorzystano pozostałości budowli rzym-skich.
W Garni znajduje się zrekonstruowana świątynia. Została ona dawniej całkowicie zburzona. Świątynia stoi na wysokim cokole. Świątynia pochodzi z II w. p.n.e. Świadczy o bardzo wczesnym otwarciu się na tradycję architektury rzymskiej. podium świątyni jest zbudowane w typowo rzymskim stylu.
Świątynia jest dedykowana Mitrze, choć nie przypomina pod żadnym względem miejsc kultu Mitry na Bliskim Wschodzie. Mitra w Garni czczony był w konwencji perskiej. Armenia uległa bardzo szybkiej iranizacji, o czym świadczy sposób ubierania się oraz wpływy religijne.
Armenia przejęła pewne elementy irańskiej religii, które zostały twórczo przetworzone i po-łączyły się z miejscowymi wierzeniami. Święto Mitry zostało zachowane w tradycji armeńskiej. Dotychczasowe wierzenia mitraickie zostały nagle przerwane przez przyjęcie przez Armenię chrztu.
10 Artaksata
Artaksata pochodzi z okresu hellenistycznego i rzymskiego. Funkcjonowało przez około 500 lat do schyłku III w. n.e. Było to jedno z najważniejszych miast Zakaukazia i całego Bliskiego Wschodu.
Nie ma tu jednak pozostałości regularnego planu urbanistycznego.
Znaleziono tu archiwum złożone z bulli. Badania archeologiczne na stanowisku wykonano w latach 70. XX wieku. Wykopaliska prowadzono w kilku przypadkowych miejscach. Do dziś nie znamy zasięgu miasta.
Artaksata jest położona na 35 km na południowy wschód od Erewania, w pobliżu ujścia rzeki Metsamor do Araksu, blisko granicy Turcji. Na terenie miasta znajduje się klasztor Chor Wirap. Część miasta znajduje się prawdopodobnie po stronie tureckiej. Miasto założył Artaszes I, założyciel dynastii Artaszesydów.
Hannibal miał uciekać po swojej porażce do Armenii i tam popełnić samobójstwo. Jego wpływy mogły objąć tylko fortyfikacje.
Miasto jest położone dogodnie pod względem taktyczno-strategicznym, na wyniesieniu la-wowym, podobnie jak Metsamor. Na wyniesieniu ulokowano samą cytadelę stanowiska.
Kompleks Artaksaty zajmuje 9 dużych wzniesień. Część odkopanych sektorów nie doczekała się żadnych publikacji.
Wokół głównej części stanowiska znajdują się pojedyncze grzbiety ”satelitarne“ ze śladami zabudowy. Znane jest położenie cytadeli i górnego miasta. Nie zlokalizowano jednak dolnego miasta. Znajduje się ono prawdopodobnie nad Araksem, przy samej granicy. Wokół cytadeli prowadzi się też intensywną gospodarkę rolniczą z głęboką orką.
Współczesny Artaszat znajduje się być może w miejscu, w którym dawniej znajdował się rzymski garnizon Artaksaty.
Być może w skład murów Chor Wirap wchodzą częściowo starożytne fortyfikacje lub znaj-dują się one w tym samym miejscu. Klasztor może znajdować się na miejscu starożytnego centrum ze świątyniami i placami.
Na terenie Aratksaty zlokalizowano mury ze skromną bramą dwukomorową, nietypową dla stanowiska stołecznego. Miasta było dobrze przygotowane na oblężenie i szturm.
Między wzgórzami znajdowały się przegrody w postaci bram. Brama między wzniesieniami nie jest współosiowa, co uniemożliwiało zastosowanie rozpędzonego tarana.
W obrębie murów znaleziono pozostałości domu podobnego do domów urartyjskich. Domy z początków naszej ery nadal przypominały zabudowę urartyjską z dziedzińcem, zagrodą dla trzody. Architektura ma nadal charakter lokalny. Zaskoczeniem może być to, iż tak proste domy z zagrodami dla trzody znajdowały się w obrębie górnego miasta stolicy.
Artaksata została założona w zamieszkanym wcześniej miejscu. Na miejscu Artaksaty znaj-dowało się wcześniejsze osadnictwo urartyjskie. Znajdowała się tam czerwono-polerowana cera-mika typu Toprak Kale lub Van Kale. Była centrum administracyjnym lub rezydencją urartyj-ską. Zasięg osadnictwa urartyjskiego nie został określony. Po osadnictwie urartyjskim nastąpił hiatus i nową Artaksatę założono na przełomie III/II w. p.n.e.
Na linii murów znajdowały się masywne, okrągłe wieże. Jeśli rzeczywiście pochodzą one z czasów hellenistycznych, to świadczą o bardzo wczesnym pojawieniu się okrągłych wież w Arme-nii. Okrągłe wieże pojawiały się bardzo rzadko i tylko w narożnikach murów w hellenistycznej Azji Mniejszej.
Okrągłe wieże spajały narożniki w miejscach narażonych na erozję zbocza. Armenia jest też obszarem sejsmicznym, co mogło wymusić większą odporność murów. Lepiej znosiły też uderzenia pociskami kamiennymi niż wieże kwadratowe lub prostokątne. Zburzenie murów za pomocą pocisków w świecie hellenistycznym zdarzyło się tylko kilkakrotnie.
Celem ostrzału było zniszczenie blankowania, aby przygotować mury do szturmu pozosta-wiając fragment linii murów bez obrony. Partowie często wykonywali podkopy pod murami.
Segmenty muru w Artaksacie łączą się ”na zakładkę“. Zachowana jest między nimi przestrzeń dylatacyjna, która zmniejsza napięcia oraz zwiększa odporność w wyniku trzęsienia ziemi. W przypadku zawalenia zniszczeniu ulegał tylko jeden segment muru.
Wewnątrz murów odsłonięto sporą część zabudowy. Znajdowały się tam pomieszczenia magazynowe położone wzdłuż wyraźnych ciągów komunikacyjnych pochodzące z najmłodszej fazy zabudowy. Zabudowa pochodzi z 3 faz. Starsze fazy są jednak nieczytelne pod wzglę-dem charakteru zabudowy. Mogą pochodzić one z czasów hellenistycznych. Przed ostatnią fazą nastąpił zmiana przebiegu ciągów komunikacyjnych oraz kąta nachylenia ścian zabudowy względem kierunków kardynalnych.
W Artaksacie dominowała zabudowa z cegły mułowej oraz ubitej gliny. Nie występowały nawet kamienne podmurówki, a gliniane ściany opierała się bezpośrednio na ziemi. Nie jest znana architektura monumentalna, która nie byłaby zbudowana prawdopodobnie gliny.
Niedaleko klasztoru znaleziono monumentalną inskrypcję łacińską, która mogła pochodzić z kamiennego pałacu królewskiego.
Na fortyfikacjach od strony zewnętrznej występowały ryzality. Aby mury mogły funkcjo-nować, musiała istnieć przestrzeń otwarta między zabudową a wewnętrzną linią murów. Tym-czasem w Artaksacie zabudowa przylega bezpośrednio do muru, co było bardzo niekorzystne. Zdarzało się to także w Palestynie.
Armenia była obszarem spornym między Rzymem i Partią. Działania bojowe toczyły się jednak głównie w Syrii i Iraku. W Armenii panowała boczna linia dynastii Arsacydów. Dzia-łania wojenne w Armenii były incydentalne, zaś fortyfikacje Artaksaty miały jedynie charakter
prestiżowy a nie użytkowy przez większą część ich funkcjonowania. Dlatego zezwalano na cha-otyczną zabudowę przylegającą bezpośrednio do murów wewnętrznych.
Na wzgórzu 1 odkopano dwa sklepiki. Jeden z nich był interpretowany jako warsztat kowala lub sklep kupca żelaza. Nie znaleziono tam śladów działalności kowalskiej, gdyż zakłady meta-lurgiczne przenoszono najczęściej poza miasto z gęstą siatką osadniczą, aby uniknąć zaprószenie ognia.
W Artaksacie znaleziono elementy malarskiej dekoracji ścian w postaci pigmentów oraz barwne kamienie układane na ścianach dla dekoracji. Świadczy to o istnieniu ekskluzywnych domów elitarnych oraz zabudowy pałacowej, która nie została dotąd zlokalizowana. Znaleziono w mieście także hellenistyczną biżuterię ze złota o wysokiej jakości. Do biżuterii tej należał m.in. złoty wieniec.
W mieście znaleziono ceramikę hellenistyczną oraz terakoty. Z Artaksaty pochodzi też kilkudziesięciocentymetrowej wysokości rzeźba Afrodyty.
Monumentalna inskrypcja łacińska zajmuje dwa duże bloki kamienne. Znaleziona została blisko klasztoru Chor Wirap.
Obóz legionu IV scytyjskiego w czasach Trajana mógł znajdować się wewnątrz samego miasta. Trajan w latach 114-117 n.e. najechał na Mezopotamię. Część jego armii została w Artaksacie. Wojsko, podobnie jak w Palestynie, zostało dyslokowane na obszarze samego miasta. Kwaterą wojska w Artaksacie mógł być sam pałac królewski i to tam mogła powstać monumentalna inskrypcja.
W Artaksacie, poza murami miejskimi, znajdował się pochówek rzymskiego żołnierza z jednego z legionów italskich. Nie pochodził on z legionu IV scytyjskiego. Do dziś lokalizacja starożytnej nekropolii nie jest znana.
W mieście znaleziono też naczynie z lapis lazuri z inskrypcją aramejską.
Tigranakert znajduje się na terytorium Górskiego Karabachu. Jest stanowiskiem z okresu hellenistycznego oraz pierwszych dwóch wieków naszej ery. Prowadzone są tam ormiańskie badania archeologiczne.
W Artaksacie znaleziono talerz z lapis lazuri z inskrypcją aramejską. Pismo aramejskie na talerzu posiada modyfikacje o charakterze perskim. Modyfikacje te nawiązują do partyjskiego języka pahlawi. Na talerzu zapisano ”Chosrow, syn boskiego Wologazesa¿‘.
Jest to fragment dłuższej inskrypcji. Użycie słowa ”boski” wskazuje na religijny charakter inskrypcji. Być może tytuł boski mógł wywodzić się od boskiego charakteru cesarza rzymskiego, który nadawał wieniec królewski władcom Armenii. Wologazes był władcą partyjskim. Na tronie Partii nie było Wologazesa posiadającego syna Chosrowa. W 117 roku n.e. na tron Armenii wstąpił Wologazes II Armeński, którego synem był Chosrow. Zmarł on w 140 roku n.e. Prawdopodobnie w tym okresie powstał talerz z lapis lazuri.
Na tronie Armenii zasiadała boczna linia dynastii Arsacydów. Władca otrzymywał od czasów Nerona wieniec królewski z rąk Rzymian w wyniku porozumienia między Rzymem i Partią.
Najbliższy obóz legionowy rzymski znajdował się w Sapalii, około 10 dni marszu od Artak-saty.
Pisma na pergaminie i papirusie nie zachowały się do naszych czasów. Niedalego Arbeli w latach 70. znaleziono kilka tekstów pahlawijskich spisanych na pergaminie w II w. n.e. Świadczy to o znajomości pergaminu w II w. n.e. w tej części świata. Papirus również mógł być uprawiany nad Araksem.
W Uruk znaleziono hellenistyczne archiwum z bullami. W Artaksacie również znajdowało się archiwum bulli. Na bullach pojawia się postać Herkulesa, która u Semitów była kojarzona z postacią przeprowadzającą ludzi do świata umarłych. Herkules na bulli z Artaksaty może być utożsamiany z bóstwem irańskim z orszaku Mitry. Jest to związane z głęboką iranizacją Armenii.
W roku 300 n.e. Armenia jako pierwsze państwo świata przyjęło chrześcijaństwo. Jednak jeszcze znacznie później występował kult duchów przodków związany z Mitrą i religią irańską. Występował wyraźny synkretyzm religijny łączący elementy kultów lokalnych z wierzeniami irańskimi.
Na jednej bulli z Artaksaty znajduje się przedstawienie człowieka z włosami upiętymi w kulę, podobnie jak na monetach z okresu wczesnosasanidzkiego oraz reliefu z Firuzabad.
Niektóre pieczęcie miały styl typowo rzymski. Są one związany z wasalnym charakterem Armenii w stosunku do Rzymu. Obecność postaci w przepasce lub diademie jest nawiązaniem do hellenistycznych symboli władzy.
Bóstwa w Palmyrze były przedstawiane w strojach żołnierskich. Jednak są to stroje helleni-styczne, a nie rzymskie. Bóstwa były przedstawiane zazwyczaj na Bliskim Wschodzie w stroju starszym od dominującego w okresie powstania przedstawienia. Podobnie, w sposób archaiczny, bóstwa mogły być przedstawiane na pieczęciach z Artaksaty.
Na bullach z Artaksaty znajduje się również scena przypominająca scenę prezentacji z bó-stwem kobiecym. Przedstawienie to może pokazywać Anaitę, bóstwo wodne i wojownicze, które przeszło ze świata perskiego do wierzeń armeńskich.
Przedstawienie rydwanu na pieczęci może być interpretowane jako nawiązanie do dawnych dwuosiowych wozów Haldiego. Przedstawienia jeźdźców walczących ze stworzeniami fantastycz-nymi oraz zwierzętami mogą nawiązywać do przedstawień hellenistycznych oraz przedstawień walki ze zwierzętami na metalowych naczyniach sasanidzkich oraz do przedstawień acheme-nidzkich, które pokazywały władcę jako najlepszego wojownika. W Pasargade istniał ogród, rzekomo uprawiany osobiście przez króla, w którym rosły rośliny ze wszystkich stron imperium achemenidzkiego.
Dawniej uważano figurki jeźdźców w szpiczastych nakryciach głowy za wyznacznik partyj-skości materiału archeologicznego.
Przedstawienia Afrodyty na pieczęciach mogą być interpretowany jako przedstawienia Ana-ity. Na pieczęci pojawia się przedstawienie łucznika na słoniu. W armii armeńskiej nie wyko-rzystywano słoni, więc pieczęć została prawdopodobnie importowana.
Na pieczęciach pojawiają się również sceny inwestytury królewskiej z nakładaniem wieńca na głowę władcy, Herkulesa opierającego się na maczudze, Nike z symbolami zwycięstwa. Na jednej pieczęci przedstawiono kapłana stojącego obok dwóch płonących ołtarzy ognia. Może być to ogień królewski lub rycerski.
Armeńczycy przejęli z Persji kult Mitry i Anaity, ale kult Ahuramazdy nie przyjął się w Armenii na stałe.
Spośród ponad tysiąca pieczęci tylko kilkadziesiąt zawiera inskrypcje, które spisano w języku aramejskim. Kilka pieczęci posiada inskrypcje w języku greckim. Administracja dworu armeń-skiego w Artaksacie próbowała w pewnym momencie odciąć się od języka greckiego, powszech-nie używanego w dyplomacji, na rzecz języka aramejskiego. Język aramejski był powszechpowszech-nie używany w imperium achemenidzkim oraz imperium Arsacydów, jako język spajający całość kraju. W ten sposób być może Armenia chciała pokazać swoją niezależność oraz przynależność do świata perskiego, a nie greckiego.
Język aramejski, podobnie jak na kamieniach granicznych nad Sewanem, był jednak zapi-sywany bardzo niestarannie. Artaksata była ważnym ośrodkiem, w którym łączyły się wpływy rzymskie oraz partyjskie. Świadczyć o tym może zawartość jej archiwum pieczęci.