Archeologia Armenii
Notatki z wykładu
rok akademicki 2013/2014
Opracowanie notatek:
Paweł Borycki
Wykład prowadził:
dr Krzysztof Jakubiak
Instytut Archeologii
Uniwersytet Warszawski
11 czerwca 2014
Wstęp
Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek.
Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich
uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.
Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy
Spis treści
1 Historia Urartu 4
2 Fortyfikacje w królestwie Urartu 7
3 Budownictwo sakralne i dekoracje architektoniczne Urartu 13
4 Panteon urartyjski 18
5 Eski Dogubayazit – grób czy sanktuarium? 23
6 Ceramika ormiańska 25
7 Budownictwo w Urartu 27
8 Armenia w czasach achemenidzkich 35
9 Armenia w czasach hellenistycznych i wpływów rzymskich 41
10 Artaksata 43
1
Historia Urartu
Na obszarze historycznej, wielkiej Armenii rozwijała się kultura państwa Urartu. Po jego upadku nastał okres hellenistyczny i rzymski.
Obszar Wyżyny Armeńskiej późno wyszedł z pradziejów stosunkowo późno. Dopiero w okresie Salmanazara I (1273-1244 p.n.e.) pojawiła się wzmianka o ośmiu krajach Uru-Atri?, czyli o Urartu. Powstała ona przy okazji wyprawy do północnej Syrii. Urartu po raz pierwszy pojawiło się w orbicie zainteresowań Asyryjczyków. Urartu zostało określone jako państwo, a nie królestwo. Było zlepkiem plemion, które tworzyły konfederacji. Źródła asyryjski mają jednak charakter propagandowy i nie muszą odpowiadać prawdzie. W rzeczywistości istniało jednak w rzeczywistości
Dopiero w czasach Tukulti-Ninurty I (1243-1207 p.n.e.) i Tagletpilesara III (1114-1076 p.n.e.) pojawiają się informacje o państwie Nairi. Za czasów Salmanazara III po raz kolejny pojawiają się ponownie informacje o Urartu.
Tukulti-Ninurta I napisał, że walczył z władcami 40 państw Nairi, zaś Tagletpilesar III zapi-sał, że walczył z 30 państwami Nairi. Być może za czasów Salmanazara I nie wszystkie plemiona wystąpiły do walki przeciwko Asyrii. Mógł też od tych czasów nastąpić okres decentralizacji i rozbicia dzielnicowego. Być może za czasów Tukulti-Ninurty I więcej plemion protourartyjskich wystąpiło przeciwko Asyrii niż za czasów Salmanazara I.
Liczba państw ulega znów redukcji z 40 do 30, być może jest to proces unifikacji lub bu-dowania sojuszu. Jednak za czasów Tagletpilesara III pojawia się ponownie informacja o 60 państwach Nairi. Nie wiadomo, czy nastąpiło dalsze rozbicie, czy też Urartyjczycy wzmocnili się. Być może Asyryjczycy chcieli propagandowo podkreślić swoją siłę mówiąc, że pokonali aż 60 państw Nairi.
Cały czas źródła pisane powstawały tylko w Asyrii. Protourartyjczycy nie znali jeszcze pisma. Na początku epoki żelaza, za czasów panowania władców **** (1074-1054 p.n.e.) i Aszurnasirapli II? (912-891 p.n.e.) ponownie pojawia się nazwa Uru-Atri, a nazwa Nairi zostaje porzucona.
Później aż do czasów Salmanazara III (858-824 p.n.e.) nie było żadnych informacji o Urartu, ani o Nairi. Za Salmanazara III zaczyna się zmieniać sytuacja. Nazwa Urartu pojawia się po raz pierwszy jako nazwa zjednoczonego pod jednym berłem państwa. Nie wiadomo, czy zjednoczenie odbyło się na drodze pokojowej, czy też na drodze podbojów wojennych. Być może kolejni władcy podbijali kolejne doliny, stopniowo poszerzając swoją władzę.
Stanowiska z początków epoki żelaza nie wskazują jednak na zajście żadnych poważnych zmian w tym okresie. Znane jest imię pierwszego władcy Urartu. Był nim Aramu?, który rezydował w Arzaszkun – pierwszej stolicy Urartu. Nie wiadomo jednak, gdzie miasto to znajdowało się.
Salmanazara III wędrował nad górnym Eufratem przez Wrota Amańskie. Dokładna trasa jego wędrówki, która mogłaby pozwolić ustalić lokalizację Arzaszkun, nie jest nam obecnie znana. Władca w czasie swojej VIII wyprawy wojennej, przeciwko Urartu, dotarł do północnego wybrzeża jeziora Van. Tam, według relacji oblegał Arzaszkun i zdobył miasto. Aramu uciekł z miasta w góry, na górę Abduri, przed armią asyryjską. Asyryjczycy nie podjęli za nim pościgu. Aramu został uznany za tchórza. Został pozbawiony władzy lub życia. Mógł też popełnić samobójstwo. W rzeczywistości krwawa bitwa na górze Abduri odbyła się. Według relacji, zginęło w niej “3400” Urartyjczyków. Oznaczało to duże straty po stronie Urartu. Straty po stronie Asyrii nie zostały opisane.
Kolejna stolica Urartu znajdowała się już na Van Kale. Panował tam już nowy władca – Sarduri I?. Stolica została przeniesiona z północnych brzegów Van na wschodnie. Sarduri
I pochodził prawdopodobnie z obszarów położonych na wschód lub południe od jeziora Van. Przeniesienie stolicy wyjaśniano dawniej względami obronnymi i strategicznymi. Obecnie po-gląd ten jest odrzucany.
Przeniesienie stolicy było związane prawdopodobnie z pojawieniem się nowej dynastii po śmierci Aramu. Sarduri I panował prawdopodobnie w latach 840-825 p.n.e. Wywodził się z rodu i plemienia zamieszkującego obszaru położone na południowy-wschód od jeziora Van. Lokalne bóstwa z tego obszaru królestwa nabrały znaczenia w całym państwie Urartu. Haldi został głównym bóstwem całego panteonu urartyjskiego.
Sarduri I podał imię swojego ojca, który nazywał się Lutipri. Z pewnością Aramu nie był więc jego ojcem, a początek jego panowania wiązał się ze zmianą dynastii.
Tuszpa jest obszarem doskonale położonym pod względem obronnym i strategicznym. Mia-sto położone było na grzbiecie wyniesionym wysoko nad doliną i brzegiem jeziora Van. Wzgórze wyniesione było na ponad 40 metrów i otoczone murami obronnymi.
Znane są inskrypcje Sarduriego I z Tuszpy oraz z Sardursburda?, portu położonego nad sa-mym brzegiem jeziora Van. Sardursburda było także fortem. Inskrypcje Sarduriego I zapisane były w języku akadyjskim. Język akadyjski został przejęty jako język dyplomacji i admini-stracji przez Sarduriego. Inskrypcje miały charakter fundacyjny. Być może język akadyjski był uważany za ważniejszy od urartyjskiego. Urartyjczycy mogli początkowo nie zauważyć, że pismo klinowe może zostać wykorzystane do zapisu ich własnego języka.
Nie wiadomo jednak kim był Sarduri I i jakich czynów dokonał, oprócz przeniesienia sto-licy. Iszpuini (825-810 p.n.e.) był synem Sarduriego. Iszpuini zaczyna dostrzegać konieczność rozszerzenia granic Urartu poza obszar położony wokół jeziora Van. Została podjęta ekspansja na zachód nad Murat i nad górny Eufrat, a także na wschód.
Menua, syna Iszpuiniego, podjął dalszą, gwałtowną ekspansję. Podboje z czasów Menuy dały Urartu prawie największy zasięg terytorialny. Później dokonano jeszcze podbojów w kie-runku północno-wschodnich rubieży.
Menua (810-785 p.n.e.) zdobył zachodnie brzegi jeziora Urmia i dotarł aż do Hazanlu w Ira-nie, prawdopodobnej stolicy państwa Mannai. Był to obszar zamieszkany nadal przez Hurytów czystej krwi. Hazanlu zostało spalone. Spalono także jego świątynie. Są to archeologiczne świa-dectwa zdobycia Hazanlu przez Urartyjczyków. Kapłanki zostały żywcem spalone w świątyni. Ekspansja Urartu była więc gwałtowna i brutalna.
Ekspansja Urartu kończy się w okolicach Urartu i nie idzie dalej wzdłuż stoków Zagrosu. W tych czasach w Persji pojawili się Indoirańczycy. Prawdopodobnie dokonano podziału terytorialnego i Urartu nie mogło ekspandować dalej na południe. Na przełęczy Kelishin Menua umieścił inskrypcję wojenną opisującą jego czyny. Na wschodnim wybrzeżu jeziora Urmia nie ma śladów stałego osadnictwa państwa Urartu.
Menua opanował też dolinę Araksu, która miała duże znaczenie rolnicze. Była najważ-niejszym obszarem rolniczym całego Urartu. Nad jeziorem Sewan powstała inskrypcja Menuy opisująca jego ekspansję nad Araks i na północ.
W latach 785-735 p.n.e. panowali Argisztli I i Sarduri II. Po ekspansji Menuy utrzymali oni stabilność państwa. Wtedy Urartu nie angażowało się w konflikty z Asyrią. osiągnęło szczyt swojej potęgi militarnej i ekonomicznej.
Argisztli I podjął niedaleką ekspansję na północny-wschód od Sewan, dotarł do jeziora Czildir. Opanował także obszary położone wokół całego jeziora Sewan.
Ostatecznie ustalono granice od Eskimalatiyi w łuku Eufratu, blisko granicy turecko-syryjskiej granicy. W czasach Sarduriego II państwo Komagene? (Kumah?) znajdowało się pod silnym wpływem Urartu, albo nawet było protektoratem Uratu.
Około 783 p.n.e. Argisztli I stoczył pierwszą bitwę z władcą Maltene. Ponownie z władcą tym walczył Sarduri II. Około 745 roku władca Kumah, Musztaszti?, został pokonany przez wojną urartyjskie. Panowanie nad Kumah miało jednak charakter przejściowy. Nie podjęto dalszej ekspansji w kierunku Karkemish i miast aramejskich północnej Syrii.
Próby opanowania Komagene i okolic Malatiya miało znaczenie, gdyż znajdują się tam złoża metali. Od czasów Sarduriego II widać, że Uraru nie chciało włączać się w konflikty Asyrii z Aramejczykami. Asyria włączała kolejne państwa aramejskie w okolicach Eskimalatya.
Sarduri II próbował uniknąć konfliktu z Asyrią, miał jednak ambicje polityczne związane z północną Syrią. Udzielał on pomocy państwom aramejskim. Pod koniec panowania Sarduriego II Urartu kilkakrotnie wysłało wojska z pomocą dla Aramejczyków, co było błędem. Doszło do bezpośredniego konfliktu Urartu i Asyrii. Urartyjczycy musieli wycofać się w rejon północnego Eufratu i utracili panowanie nad Komagene.
Asyryjczycy zaczęli przygotowywać się do kampanii 714 roku. Asyria respektowała silną pozycję Karkemish wśród państw północnej Syrii. Nie podejmowali żadnych prób zajęcia mia-sta, nawet przechodząc w jego pobliżu. W 717 roku p.n.e. Asyria złupiła jednak Karkemisz, które było w sojuszu z Urartu. Karkemisz upadło jako ostatnie państwo neohetyckie. W ten sposób Asyria zabezpieczyła się od strony zachodniej.
Pod koniec panowania Sarduriego II doszło do eskalacji napięć. Wprowadził on armię do północnej Syrii. W czasach Aszurnirali V? doszło do bezpośrednich potyczek. Doszło też do walk urartyjsko-asyryjskich nad Wielkim Zabem, gdzie Urartu prowadziło działania zaczepne. Doszło też do walk nad jeziorem Urmia.
W 743 p.n.e. Tygletpilesar III wyprawił się przez przełęcz Kelishin i dotarł pod mury Tuszpy. Tygletpilesar III opisał zdobycie i złupienie Tuszpy. Prawdopodobnie jednak złupiono i spalono tylko dolne miasto, zaś cytadela nie została zdobyta. Asyryjczycy musieli jednak wycofać się przed zimą, gdyż nie byli gotowi na zimowanie nad jeziorem Van. Dzięki temu cytadela Tuszpy ocalała.
Sargon II w 715 p.n.e., 2 lata po zdobyciu Karkemisz, zdobył informację, że nad Araksem nastąpiła katastrofa prestiżowa. Kimmeriowie lub Scytowie, plemiona koczowników, doprowa-dziły do znacznego osłabienia Urartu. Król został zmuszony do ucieczki z pola walki na jednym rydwanie. Główny dowódca urartyjski stracił życie. Zdarzenia te opisano w asyryjskich rapor-tach szpiegowskich.
W 714 p.n.e. Sargon II wyprawił się przeciwko Urartu wykorzystując osłabienie Urartu po najeździe koczowników. Doszło do wielkiej bitwy pod górą Urgiasz?. Znów zbiżała się jednak zima i Asyryjczycy musieli wyruszyć w drogę powrotną. wracali przez przełęcz Kelishin i zdobyli królewski królewski skarbiec urartyjski w *****. Władca Urartu, Rusa I, popełnił samobójstwo rzucając się na miecz.
Argisztli II (714-685 p.n.e.) był kolejnym władcą Urartu. Za jego czasów koczownicy dwa lub trzy razy ponownie najeżdżali na dolinę Araksu. Argisztli II stanął jednak do walki z koczownikami. W 707 p.n.e. w wielkiej bitwie odparł najazd koczowników i uratował dolinę. Kilka lat później dolina został jednak splądrowana, nie udało się odeprzeć najazdu, ani wypędzić koczowników, którzy zaczęli penetrować obszary między jeziorem Sewan i Araksem.
W 685 p.n.e. na tron wstąpił syn Argisztli II – Rusa II. Postanowił on wzmocnić władzę królewską. Podjął liczne inwestycje architektoniczne. Naprawiał liczne twierdze urartyjskie i wznosił nowe struktury obronne. Jego największą inwestycją było Urutur Rusa, “małe mia-sto Rusy”, dzisiejsze Bastam w Azerbejdżanie Irańskim. Inwestycje Rusy podniosły Urartu z kolan. Cała aktywność architektoniczna koncentrowała się w obszarach północnych i północno-wschodnich. Rusa uważał więc koczowników za większe zagrożenie od Asyrii. Nie wznosił fortec w okolicach granicy asyryjskiej. W 645 p.n.e. Rusa II zmarł.
Po jego śmierci panowali Sarduri III i Sarduri IV. Obaj władcy wysyłali delegacje do Niniwy w celu nawiązania sojuszu przeciwko koczownikom. Chcieli zatem porozumieć się ze swoim największym wrogiem – Asyrią. Asyryjczycy odrzucili jednak propozycję Urartu.
Ostatnie lata Urartu to nieustanne walki z koczownikami. Sojusz mógł jednak pozwolić Asyrii przetrwać. Asyria upadła dzięki sojuszowi Medów i Babilonu w latach 614-612 p.n.e. Urartu istniało wtedy nadal. Dopiero w roku 585 p.n.e. doszło do wielkiego najazdu koczow-ników, wśród których mogli być Kimmeriowie i Scytowie. Najeźdźcy z północy doprowadzili około 585 roku p.n.e. do ostatecznego zniszczenia państwa urartyjskiego.
2
Fortyfikacje w królestwie Urartu
Charakterystyczne dla królestwa Urartu jest duża liczba umocnionych defensywnych stanowisk miejskich oraz fortec. W Mezopotamii i Syrii od III do I tys. p.n.e. powstało 30-40 fortec. W samym Urartu powstało ponad 140 zespołów fortyfikacji. Państwo funkcjonowało jako jedna wielka forteca.
Zagrożeniem dla Uratyjczyków było państwo asyryjskie. Asyryjczycy docierali za czasów Salmanazara oraz Tygletpilesera nad jezioro Van. Od północy, w okolicach Sewanu, zagroże-niem były ludy koczownicze.
Odpowiedzią na przyczynę powstania licznych fortec jest wewnętrzna struktura państwa. Archeolodzy zaczęli badania w Taprak Kale i na całej Wyżynie Armeńskiej w latach 20. XIX wieku. Później archeolodzy przenieśli się do północnego Iraku. W latach 50.-60. XX wieku zaczęły się radzieckie badania w fortecach Karmir Blur i Erebuni w Armeńskiej SRR. Dopiero w latach 70. rozpoczęły się badania archeologiczne tureckie. Obecnie badane są Airanis? i Anzaf Tepe.
Badania w latach 80., 90. i na początku XXI wieku pokazały, że trzeba zmodyfikować podejście z lat 50. Uważano wtedy, że Urartu było kolejnym etapem rozwoju cywilizacji pro-wadzącym w stronę komunizmu. Karmir Blur uważano za centrum redystrybucyjne, gdzie gromadzono dobra pochodzące z wyzysku ludności chłopskiej.
Fortyfikacje zamykały doliny i przejścia na poziomie taktycznym i strategicznym. Jeśli w każdej z fortec znajdował się garnizon wojskowy wraz z przedstawicielem administracji, Urartu byłoby dużo lepiej zorganizowane niż Asyria.
Urartu mogło mieć jednak też charakter federacyjny. Lokalni władcy podporządkowywali się władzom centralnym i przyjmowali ich zwierzchnictwo. Obecnie podejście to jest dominujące.
Nowe drogi tureckie do dziś przebiegają dawnymi szlakami handlowymi. Do dziś funkcjonuje droga przebiegająca w pobliżu stanowiska Altin Tepe.
Istniało stosunkowo mało ufortyfikowanych stanowisk miejskich. W czasie zagrożenia lud-ność uciekała w góry lub do cytadel, ale nie gromadziła się w miastach. Dlatego miasta w Urartu nie odgrywały dużej roli w państwie urartyjskim. Komunikowano się zapalając ogniska na szczytach wzgórz. W ten sposób informowano o zagrożeniu.
Stolica, Van Kale, to doskonały przykład miejskich fortyfikacji. Ufortyfikowana była jednak prawdopodobnie tylko cytadela, zaś dolne miasto Van nigdy nie było otoczone fortyfikacjami miejskimi. Dolne miasto u podnóża Van Kale rozwijało się aż do początku XX wieku, do czasu rzezi Ormian. Wtedy miasto zostało opuszczone. Prace wykopaliskowe na stanowisku nie od-bywają się ze względu na wrażliwy, ormiański charakter jego najnowszej historii. Zachowały się średniowieczne manuskrypty pokazujące dolne miasto z tego okresu, które otoczone było mu-rem. Być może były to jeszcze urartyjskie fortyfikacje, które zostały rozebrane w średniowieczu.
W ostatnich latach otwarto kilka sondaży w Van Kale, ale wspominano tylko o sondażach nie młodszych niż XI wiek.
W sąsiednim Toprak Kale prowadzono badania przed I wojną światową. Jednak cała doku-mentacja z tych wykopalisk została zniszczona w czasie wojny.
Znana jest lokalizacja oraz wygląd większości stanowisk urartyjskich. W czasie badań po-wierzchniowych w latach 50. XX wieku wokół jeziora Van zlokalizowano ponad 50 stanowisk urartyjskich. W Azerbejdżanie Irańskim prowadzone były badania powierzchniowe niemieckie do rewolucji islamskiej w 1979 roku. Badania objęły obszar od Hasanlu do Aq Cay w po-bliżu Araksu. Prowadzono też niemieckie badania na ważnym stanowisku Bastam. Badania w Armenii radzieckiej miały charakter chaotyczny i nieuporządkowany.
W Turcji opisano około 150 stanowisk, w Azerbejdżanie ponad 100 stanowisk, a w Armenii ponad 20 stanowisk urartyjskich. Dopiero badania powierzchniowe włoskie nad jeziorem Sewan doprowadziły do odkrycia ponad 160 urartyjskich stanowisk. Dolina Araksu jest intensywnie wykorzystywana rolniczo, więc wiele stanowisk mogło zostać zniszczonych. Pozostały jedynie telle oraz stanowiska na skałach.
Dolina rzeki Nazlu Cay w okolicach twierdzy Qaleh Ismail Aqa na północny zachód od miasta Urmia jest obszarem pagórkowatym. Przełęcz Kelishin jest położona na obszarze wy-sokogórskim. Umiejscowienie tam fortecy skutecznie mogło blokować wojska Sargona II, które tamtędy przechodziły. Dlatego Sargon chciał omijać punkty oporu, próbując obejść fortyfikacje. Nad jeziorem Van na północnym wybrzeżu znajduje się stanowisko Delicay. Na stanowi-sku znajdowało się molo ułatwiające żeglugę po jeziorze. Według mitów w jeziorze Van żyje potwór nazywany Vani. Tuszpa położona jest nad samym jeziorem. Stanowisko jest często opisywane w poezji tureckiej, porównywane z klęczącym wielbłądem. Cytadela miała kilka linii murów obronnych. Wykorzystywana była do początków XX wieku. Od strony dolnego miasta znajdował się pionowy klif, a dopiero na nim cytadela.
Jeśli w VIII w. p.n.e. Tygletpilesar dotarł do Tuszpy, zajął tylko dolne miasto, ale nie spowodował żadnych zniszczeń na szczycie cytadeli. Prawdopodobnie odbyła się wtedy bitwa na rydwanach. Asyryjczycy rozebrali swoje rydwany i przenieśli je przez przełęcze z Asyrii nad jezioro Van.
Tuszpa była wielokrotnie przedstawiana przez malarzy pod koniec XIX wieku. Jules Laurens namalował Van Kale w 1880 od strony grobów królewskich. Na obrazie widać funkcjonujące miasto dolne. Na cytadeli znajdowały się pałace królewskie. Zabudowę cytadeli można re-konstruować tylko na podstawie kształtu, w jakim wykuta jest skała. Pozostałości urartyjskie zostały zniszczone w późniejszych okresach. Zewnętrzne mury cytadeli nie były domknięte na całym obwodzie – w miejscach, gdzie znajdowała się pionowa skała. Skała ta uniemożliwiała podejście z dolnego miasta na cytadelę.
Dolna część północnych murów cytadeli jest zachowana od czasów urartyjskich. W północnej części cytadeli znajduje się tzw. Grota Matki i Córki, zwana też Skarbcem. Były to sanktuaria wybudowane przez Surduriego II. Najnowsza faza przebudowy Van Kale jest datowana na XVII/XVIII wiek.
Najstarsze fortyfikacje urartyjskie, pochodzące z IX-VIII w. p.n.e. zbudowane są z bloków kamiennych. Mury w Van zbudowane są już z kamieni profilowanych i dobrze pasujących do siebie regularnych bloków kamiennych. Znaczący postęp w technikach kamieniarskich nastąpił w czasach Sarduriego II.
Mury obronne i inne konstrukcje architektoniczne miały tylko dolne partie wykonane z bloków kamiennych. Pomiędzy dwoma licami muru, zbudowanymi z bloków kamiennych, znaj-dował się rumosz skalnych, w którym znajznaj-dowały się dobrze materiały datujące. Podmurówka
kamienna miała wysokość od 1 do 3 metrów. Górne partie ścian zbudowane były z suszonej ce-gły mułowej. Obniżało to koszty budowy oraz przyspieszało wznoszenie fortyfikacji. Produkcja cegły mułowej była stosunkowo tania.
Fortyfikacje były wzmacniane fragmentami konstrukcji drewnianych, podobnie do pruskiego muru. Mur był dzięki temu odporny na trzęsienia ziemi, powszechne na Wyżynie Armeńskiej. Odporne na trzęsienia były nawet wielkie struktury obronne. Sztywna konstrukcja kamienna bez wypełniska między murami byłaby mniej odporna na trzęsienia ziemi niż rozwiązanie urar-tyjskie. Podobne rozwiązania były stosowane w całej Anatolii już od epoki brązu. Podobne rozwiązania architektoniczne stosowali już Hetyci, a także mieszkańcy Tel Halaf i Karatepe na pograniczu turecko-syryjskim.
Asyryjczycy dysponowali taranami oblężniczymi, które mogły rozbijać mury i bramy miej-skie. Maszyny oblężnicze były stosowane już od III tys. p.n.e. Nie mamy jednak żadnych informacji o tym, aby Asyryjczycy dotarli ze swoimi machinami oblężniczymi do Van Kale. Jednak konstrukcja przypominająca mur pruski była odporna na działanie machin oblężni-czych. Ich uderzenie powodowało zniszczenie tylko małego fragmentu muru. Jeden wyłom w murze mógł być szybko obudowany zatoką z cegły mułowej, dzięki czemu oblegający nie wdzierali się do miasta.
W Dura Europos doszło do walk Rzymian i Sasanidów. Walki prowadzono w korytarzach. W IX-X wieku wybudowano baszty Van Kale dokładnie w tych samych miejscach, w których znajdowały się baszty urartyjskie. Na szczycie cytadeli znajduje się średniowieczna twierdza wybudowana na planie odziedziczonym po zabudowie urartyjskiej. Dzięki dużej liczbie linii murów zdobycie jednej bramy nie umożliwiało przedarcia się do twierdzy.
Urartyjczycy nie budowali prostokątnych fortyfikacji. Fortyfikacje wznoszono tak, aby jak najlepiej wykorzystać naturalne walory ukształtowania terenu.
Z czasów urartyjskich na szczycie pozostają jedynie negatywowe formy wycięte w skale, czyli wyrównania skały na szczycie. Podobne pozostałości zachowały się w Bastam. Na wielu urar-tyjskich stanowiskach do dziś stacjonują tureckie garnizony wojskowe. Urartyjczycy przycinali skały schodkowo, dzięki czemu stanowiły one dogodny i stabilny fundament dla muru.
Problemem jest rozstrzygnięcie oryginalnej wysokości fortyfikacji urartyjskich. Mur z cegły mułowej nigdy nie może być pionowy. Aby był stabilny, musi zwężać się ku górze, podobnie jak mur ze zbitej gliny pisé. Mur z cegły mułowej musi posiadać odchylenie od pionu około 1%.
Mury o szerokości około 6 metrów szerokości u podstawy teoretycznie mogły sięgać wysokości 20 metrów.
Sardur Burcu to tzw. twierdza Sarduriego, fort przy północno-zachodnich podnóżach twier-dzy Van Kale. Na jego murach wyraźnie widać licowania skał. Grubość muru twiertwier-dzy Sar-duriego wynosiła 11 metrów. Są to najgrubsze mury spośród wszystkich twierdz urartyjskich. Mury wypełnione były między ładnymi blokami kamiennymi lica nieregularnymi kamieniami oraz gliną.
Cavustepe (Sardurihinile, czyli “gniazdo Sarduriego”) jest jedną z ciekawszych fortyfikacji urartyjskich. Na stanowisku znajdowała się świątynia, która została spalona i zniszczona mimo fortyfikacji. Twierdza została wybudowana w czasach Sarduriego II. Po stronie wschodniej i zachodniej była dodatkowo wzmocniona potężnymi murami. Znajdowała się na bardzo wąskim, ale długim grzbiecie skalnym. Forteca nie posiadała żadnej bramy, a jedynie nieufortyfikowana furta. Była ona najsłabszym elementem struktury obronnej.
Na stanowisku Cavustepe znajduje się doskonała kamieniarka. Prostopadłościenne bloki skalne są do siebie idealnie dopasowane. Przez wiele lat po upadku Urartu na Wyżynie
Or-miańskiej nie stosowano porównywalnej kamieniarki. Porównywalna do Cavustepe kamieniarka z czasów urartyjskich znajduje się jedynie w Ayanis.
Na cytadeli Cavustepe znajdowały się pomieszczenia magazynowe. Na cytadeli z jednej strony znajdował się pałac królewski, a z drugiej świątynia. Było to stanowisko o charakterze ekonomiczno-administracyjnym. Zbierano tam plony z okolicznych pól. Celem wzniesienia sta-nowiska nie było zatem odpieranie ataków zewnętrznych. Na stanowisku znajdują się inskrypcje królewskie, zatem należało ono do domeny królewskiej.
Wiele stanowisk urartyjskich miało jednak charakter administracyjny. Ich powstanie było przejawem rozwiniętego systemu administracyjnego państwa Urartu. Rezydowali w nich przed-stawiciele lokalnych rodów, którzy pilnowali porządku podatkowego i administracyjnego na podległym im obszarze. Rody te były podległe centralnej władzy państwowej. Ufortyfikowane rezydencje lokalnych administrujących rodów przypominały huryckie dimtu, czyli ufortyfiko-wane fermy północnej Syrii z II tys. p.n.e. Do grupy tych stanowisk nie należy jednak ośrodek w Cavustepe, który podlegał bezpośrednio centralnej władzy królewskiej.
Zachowana jest zatem częściowo ciągłość kulturowa pomiędzy czasami huryckimi, a pań-stwem urartyjskim.
Karmir Blur (“czerwone wzgórze”) (Teishebaini) znajduje się w obrębie Erewania, w Armenii. Dolne miasto zostało przebadane w małym stopniu, badania koncentrowały się na cytadeli. Badania przeprowadzono na przełomie lat 50. i 60. XX wieku. Badania przeprowadzono w kompetentny sposób. Obecnie stanowisko jest silnie zagrożone.
Na terenie stanowiska odnaleziono liczne teksty klinowe. Starożytna nazwa jest znana – Teishebaini, co oznacza osada Teisheby, drugiego co do ważności bóstwa w panteonie urartyj-skim, za Haldim. Stanowisko jest zaniedbane, zakonserwowane znacznie gorzej niż Erebuni. W przyszłości planowane są badania ormiańskie na obszarze dolnego miasta.
Architektura mieszkalna urartyjska nie jest obecnie znana w dużym stopniu. Dolne miasto Karmir Blur nigdy nie zostało otoczone murami obronnymi, podobnie jak większość dolnych miast urartyjskich.
Mur obronny otaczał cytadelę. Jego przebieg został wyznaczony. Mur zaczęto wznosić dopiero, gdy nad miastem pojawiło się zagrożenie. Nim budowę murów zakończono miasto zostało splądrowane i zniszczone. Karmir Blur jest jednym z najlepiej zachowanych urartyjskich stanowisk.
Na terenie cytadeli znajdowały się liczne podłużne pomieszczenia magazynowe. Karmir Blur jest oddalone od Erebuni o kilkanaście kilometrów. Karmir Blur było cytadelą pomocniczą, magazynową, wspierającą Erebuni, która była jedną ze stolic państwa Urartu. Pełniła ona swoją funkcję tylko w sezonie zimowym, gdy część administracji oraz król z rodziną przenosili się z Toprak Kale lub Tuszpy do Erebuni. Przyczyną corocznych przeprowadzek był stosunkowo ciepły klimat panujący w dolinie Araksu.
Mur otaczający Erebuni nie miał tak dużego znaczenia obronnego, jak mur w Karmir Blur. Był delikatny, nie tak solidny, jak fortyfikacje Karmir Blur.
Karmir Blur było kompleksem magazynowo-administracyjnym. Sposób wzniesienia fortyfi-kacji wskazuje na anachroniczne podejście do konstrukcji obronnych. W skład fortyfifortyfi-kacji wcho-dzą duże obronne wieże oraz kilka ryzalitów łamiących linię murów. Na przełomie VIII/VII w. p.n.e., gdy wznoszono Karmir Blur, ten system wznoszenia fortyfikacji był już przestarzały w Urartu. Wznoszono najczęściej mury z małymi wieżami.
Na stanowisko prowadzi prosta, dwukomorowa brama. Otaczające ją wieże są bardzo ma-sywne. Masywne wieże obronne, występy i przypory były stosowane ze względów taktycznych.
Eliminowały one martwe pole, które tworzy się pod murem w przypadku prostego lica. Mar-twe pole umożliwia najeźdźcom przegrupowanie, tworzenie podkopów lub niszczenie muru, a w konsekwencji wdarcie się do miasta.
Na kamiennych podmurówkach znajdowały się fortyfikacje z cegły mułowej.
Podłużne pomieszczenia na cytadeli w Karmir Blur były pomieszczeniami magazynowymi. Część administracyjna zajmowała jedynie południowo-wschodnią część cytadeli. Dokładne przeznaczenie pomieszczeń nie jest znane, ale prawdopodobnie w Karmir Blur nigdy nie re-zydował żaden urartyjski władca.
W pomieszczeniach magazynowych znajdowały się pitosy o pojemności około 1100 litrów. Magazynowano w nich wino wielu różnych rodzajów. Wino gromadzono na wypadek załamania ekonomicznego. Oprócz wina składowano suszone morele, suszone winogrona i inne owoce.
Na stanowisku znaleziono stosunkowo mało kości zwierzęcych. Być może gromadzono su-szone, filetowane wcześniej mięso. Miejsca produkcji tego mięsa nie zostały jeszcze znalezione, ale mogły znajdować się w dolnym mieście. Być może w cytadeli magazynowano także zboże, którego pozostałości nie zachowały.
Codziennie załoga Karmir Blur otrzymywała racje piwa, które też znajdowało się w obrębie cytadeli. Obecność browaru świadczy o istnieniu magazynów zboża w obrębie stanowiska.
Karmir Blur zostało zniszczone około 585 roku p.n.e., w tym samym czasie, co inne for-tece urartyjskie. Z czasu najazdu pozostały groty scytyjskie z zaczepami, dlatego uznano, że stanowisko zniszczyli Scytowie. Obecnie uważa się, że mogła być to inna grupa nomadów.
Pitosy z winem były wkopywane w ziemię w regularnych odstępach. Pitosy musiały być wkopane, gdyż nie wytrzymałyby one ciśnienia płynu. W Teishebaini znajdowały się również inne niż magazyny zabudowania.
Pomieszczenia magazynowe podobne do Karmir Blur, również podłużne, znajdowały się na cytadeli królewskiej w Hattuszy. Życie pałacowe na Bliskim Wschodzie najczęściej toczyło się na pierwszym piętrze, a nie na parterze.
Badania próbek palinologicznych z rumowiska wykazały, że stanowisko zostało zniszczone wczesną jesienią. Wykonanie takich badań było ważną innowacją. Badania Piotrowskiego w Karmir Blur przeprowadzono w sposób bardzo kompetentny i nowoczesny. Piotrowski jest uważany obecnie za pioniera archeologii ormiańskiej.
Kamienna podmurówka bramy, wież obronnych i murów cytadeli miała około 1,5 metra wysokości. Ponad nią znajdowały się mury z cegły mułowej.
Erebuni było krótko funkcjonującą stolicą urartyjską.
Przed wejściem znajduje się konstrukcja pomalowana na jasne barwy – niebieskie i żółte. Oryginały zostały zdjęte, a na stanowisku znajdują się kopie malowideł. Przeznaczenie po-mieszczenia z malowidłami nie jest znane. W jego pobliżu nastąpiło osunięcie się gruntu oraz intensywna erozja. W pobliżu budowli znajdowały się duże zasobowe naczynia ceramiczne.
Sala mogła mieć charakter bankietowy lub recepcyjny. Dawniej uważano, że budynek pełnił funkcję trybuny, z której król obserwował parady rydwanów. Niewykluczone, że budowla miała także funkcję kultową. Przed budynkiem znaleziono sfinksy.
Mur kamienny Erebuni był stosunkowo wysoki i miał kilka metrów wysokości. Nie wia-domo, czy nad murem kamiennym znajdował się także mur z cegły mułowej. Prawdopodobnie jednak go nie było, a nad murem kamiennym znajdowały się tylko krenelaże. Szerokość muru kamiennego wynosiła 3-3,5 metrów.
Na północny-zachód od jeziora Urmia, w Irańskim Azerbejdżanie, w pobliżu miasta Koy?, znajduje się stanowisko Basam-Rusa-i (URU.TUR.). W obrębie stanowiska znajduje się cytadela
oraz dolne miasto. Nazwa Urutur Rusa oznacza “małe miasto Rusy”. Miasto zostało wzniesione za panowania Rusy II, który próbował odbudował kraj po VIII kampanii Sargona II.
Budowa nowych fortec i miast za czasów Rusy II miała na celu odtworzenie tkanki administracyjno-gospodarczej państwa. Obecnie nie są zachowane ciągłe linie murów. W czasie budowania for-tyfikacji wykorzystano naturalne ukształtowanie powierzchni, w tym pionowe skały opadające bezpośrednio w stronę rzeki.
Cytadela znajdowała się w centralnej części stanowiska. Znaleziono tam wyciętą w skale kwadratową przestrzeń, gdzie znajdowała się prawdopodobnie świątynia typu Susi, być może poświęcona Haldiemu.
Na terenie fortecy znajdują się pomieszczenia magazynowe. Znaleziono w nich liczne kości zwierzęcej. Zaskakująco niski był udział kóz i owiec, licznie reprezentowane było bydło, ale najwyższy był udział kości zwierząt dzikich – kozłów górskich, antylop. Bydło jest do dziś licznie hodowane w górach Armenii. W magazynach znaleziono także kości lisa.
Na teren prowadziła prosta brama bez komór. Przed nią wysunięte były dwa mury prostopa-dłe do linii murów, tworzące rodzaj śluzy. Jest to jedyne tego typu rozwiązanie w architekturze ormiańskiej.
Wyposażanie magazynów w kości świadczy, że w przypadku zagrożenia mieszkańcy Bastam-Rusa-i nie mogli liczyć na pomoc z zewnątrz. Sami przetrzebili miejscową dziką zwierzynę. Na stanowisku badania prowadził niemiecki archeolog Klais, a także Stefan Kroll. Wykopaliska w Basam-Rusa-i trwały tylko kilka sezonów, ale przyniosły bardzo ważne odkrycia.
Występuje bardzo duża deniwelacja gruntu między poziomem rzeki Akcay? a murami cy-tadeli. Na obszarze dolnego miasta znajduje się obecnie wioska. Pomiędzy cytadelą a dolnym miastem znajduje się Dolna Forteca o nieznanej funkcji. Była ona później wykorzystywana także w czasach achemenidzkich. Odkryto tylko jej mury obwodowe.
Innymi przykładami budownictwa obronnego Urartu jest Werachram. Stanowisko to nie było badane do dziś. Znany jest tylko przebieg jego murów ustalony podczas badań powierzch-niowych. Stanowisko jest położone na samej granicy Iranu i Obwodu Nachiczewańskiego, po stronie irańskiej.
Miasto Werachram ma około 500 m rozciągłości południkowej i około 350 metrów rozciągło-ści równoleżnikowej. Na terenie miasta znajdowała się świątynia typu Susi. Mogły znajdować się tam też pomieszczenia magazynowe. Od murów wychodziły przypory mostu. Po drugiej stronie Araksu, po stronie azerskiej, również widoczne są przypory mostu.
W ostatnich latach przeprowadzono tureckie badania powierzchniowe w Obwodzie Nachi-czewańskim. Nie przeprowadzono jednak badań naprzeciwko Werachramu. Pozostałości urar-tyjskie po stronie radzieckiej zostały tam zidentyfikowane już przez Piotrowskiego.
Podobnie jak w Bastam, w Werachram całe miasto, łącznie z dolnym miastem, zostało otoczone murem obronnym.
Stanowisko Pir Cavus również nie było nigdy badane i znane jest tylko z badań powierzch-niowych. Być może zostało wybudowane również przez Rusę II w trakcie odbudowy kraju. Stanowisko było zasiedlone aż do XI w. n.e. Forteca funkcjonowała do późnego antyku. Sta-nowisko wykorzystuje naturalne ukształtowanie terenu.
Qaleh Haidari jest położone nad jeziorem Urmia. Mury centralnej części powstały w VIII lub VII w. p.n.e., w czasach Menuy. Kolejną fazę z ryzalitami dobudowano w czasach Sarduriego II.
Kiz Kalesi koło Khoy jest fortyfikacją z połowy VII w. p.n.e., na co wskazuje wątek murów i kamieniarka podobna do Cavustepe. Stanowisko wzniesiono po czasach Sarduriego II.
Kaleh Gavur koło Khoy posiada tylko w centralnej części zabudowania urartyjskie z czasów Menuy.
Kaleh Oglu to stanowisko o średnicy około 250 metrów, znajdujące się n a czubku wznie-sienia. Na stanowisko prowadzi strome podejście. System fortyfikacji ułatwia jego obronę.
Kaleh Wazari to jedna z najmniejszych fortyfikacji urartyjskich. Jej załogę mogło stanowić kilka lub kilkanaście osób. Była to mała forteca, która mogła pobierać myto oraz informować inne ośrodki w sytuacji zagrożenia poprzez podpalenie ogniska na szczycie.
Tsowinar znajduje się przy południowych brzegach jeziora Sewan. Jego starożytna nazwa to Teiszeba. Pochodzi z czasów Rusa I, z drugiej połowy VIII w. p.n.e. Na terenie stanowiska znajdują się dwie inskrypcje z czasów Rusy I. Jedna z nich to inskrypcja fundacyjna dokumen-tująca założenia miasta, a druga to inskrypcja dokumendokumen-tująca wyprawę wojenną nad jezioro Sewan. Rusa I opisał w inskrypcji wojennej kraje, które zostały przez niego podbite oraz 23 władców, którzy zostali pokonani i wygnani. Wszystkich mieszkańców podbitych krajów ode-słano do Urartu, a w miejscu dawnej fortecy wzniesiono nową, większą i potężniejszą fortecę – miasto boga Teiszeby, aby pokazać potęgę swojego ludu oraz upokorzyć podbite ludy.
Tsowinar otoczone było murami wzniesionymi z zastosowaniem potężnej kamieniarki. Być może prowadzone tam będą polskie badania Uniwersytetu Warszawskiego.
Kancikli Tepe w Turcji nad jeziorem Van składa się z cytadeli i dolnego miasta. Nie zostało przebadane wykopaliskowo.
3
Budownictwo sakralne i dekoracje architektoniczne Urartu
Archeologia Urartu jest związana z dużymi kompleksami fortyfikacjami. Jednakże organizacja państwa, poza dworem królewskim, administracją i lokalnymi władcami regionalnymi, wyma-gała też istnienia religii. Państwo urartyjskie miało charakter federacyjny, co odbijało się także na charakterze religii.
Świątynie nie miały tak ustalonego schematu osiowego, jak w południowej i północnej Me-zopotamii.
W Ayanis, ulokowanym na naturalnym wzniesieniem, górującym nad SW brzegami Van znaleziono ważne inskrypcje. Przez wiele lat nie prowadzono tam żadnych badań, gdyż uważano je za stanowisko drugorzędne. Mury obronne zostały częściowo odsłonięte.
Na szczycie cytadeli, w części zachodniej znaleziono pomieszczenie magazynowe. Podobnie jak w Karmir Blur, znaleziono w nim wielkie pitosy. W środku cytadeli znajduje się świątynia typu Susi.
Znamy około 20 świątyń urartyjskich, z których tylko trzy nie są świątyniami typu Susi. Świątynie urartyjskie wznoszono na planie kwadratu, z wysokimi murami temenosowymi, pseu-dowieżami obronnymi w narożniku. Do wnętrza prowadził portyk kolumnowy.
Kult religijny miał charakter ekskluzywny i prawo do uczestniczenia w nim miała wąska grupa kapłanów.
Świątynia wzniesiona została w kamieniarce wysokiej jakości, z dokładnie obrobionymi i przylegającymi do siebie blokami kamiennymi. Świątynia pochodzi zatem z okresu panowania Sarduriego II.
W pomieszczeniach magazynowych było mniej pitosów niż w Karmir Blur. Pomieszczenia te nigdy nie zostały całkowicie wypełnione pitosami.
Prawdopodobnie pitosy, podobnie jak w Karmir Blur, zawierały wino przeznaczone na po-trzeby wewnętrzne na wypadek zagrożenia. Prawdopodobnie magazynowano też zboże. Znale-ziono kości należące głównie do bydła. Znacznie mniejszy był jednak tym razem udział kości dzikich zwierząt. Stanowisko znajdowało się w sercu królestwa.
Świątynia typu Susi przylegała do jednej ze ścian muru temenosowego, nie jest to zatem typowa świątynia typu Susi z czterema wieżami w narożnikach. Podłoga wewnątrz świątyni wykonana była z cegły wypalanej. Było to rozwiązanie droższe od zastosowania cegły mułowej lub zbitej gliny.
Poza świątynią, na temenosie znajdowała się polepa na podłodze. Wewnątrz świątyni znaj-dował się postument pod posąg bóstwa. Nie wiadomo jednak, czy był to w rzeczywistości posąg bóstwa, czy też przedstawienie aikoniczne.
Świątynia była jednopomieszczeniowa, nie miała wydzielonej celli. Posąg bóstwa znajdował się bezpośrednio na wprost wejścia.
Drzwi były dwuskrzydłowe, otwierały się do środka. Ocalały po nich jarzma. Za nimi znajdował się krótki korytarz prowadzący do jedynego pomieszczenia.
Jednak być może w świątyni znajdują się pozostałości wcześniejszych faz konstrukcyjnych. Kamienne bazy pod kolumny na dziedzińcu perystylowym nie pasują do reszty założenia. Dwie podstawy pod perystyl przylegają bezpośrednio do świątyni, mimo że można było oprzeć belki świątyni o samą ścianę świątyni. Można więc wywnioskować, że świątynia była wcześniej mniej-sza, a później jej mur został poszerzony i powiększony.
Być może perystyl był niższy niż sama świątynia. Na temenosie znajdowały się zabytki brązowe.
We wnętrzu świątyni znajdowała się inskrypcja wykonana pismem klinowym. Na bocz-nych ścianach znajdują się, oprócz inskrypcji, znajdują się negatywy po dekoracji. Dekoracja wykonana była być może z jasnego kamienia lub metali kolorowych – srebra i brązu. Sceny przedstawiały adorację świętego drzewa, postacie przypominające lamassu, klęczące geniusze.
Drzewo życia z migdałowatymi końcami może być interpretowane jako Drzewo Haldiego. Na dekoracji pojawia się również uskrzydlony lew. Bóstwa urartyjskie miały swoich zwierzęcych towarzyszy. Uskrzydlony lew może być zwierzęciem Haldiego lub Teiszeby.
Podobne negatywy nie zachowały się w innych świątyniach typu Susi w Urartu. Świątynia w Ayanis jest zatem uważana za wyjątkową.
W Tuszpie nie zachowała się świątynia, zaś w Toprak Kale w świątyni znajdował się tron z kości słoniowej boga Haldiego. Nie było jednak scen analogicznych do tych z Ayanis.
Na SE od Van bóstwem plemiennym był Haldi, który wszedł na szczyt panteonu wraz z nową dynastią, po okresie Aramu. Jednak na SW od Van, w rejonie Ayanis, głównym bóstwem plemiennym był Kutuini. Być może to inny panteon jest przyczyną innej dekoracji świątyni.
Ściany wewnętrzne również wykonane są z kamieniarki wysokiej jakości, zaś między licami muru, wewnętrznym i zewnętrznym, znajdowało się wypełnisko z gliny, kamieni i potłuczonej ceramiki.
Nie wiadomo, kto dokonał zniszczenia dekoracji wewnętrznej świątyni w Ayanis.
W świątyni znaleziono brązową włócznię z dedykacją Rusy I poświęcającą ją Haldiemu. W świątyni znajdowała się również brązowa tarcza, na której przedstawiono lwy i byki, będące symbolem siły i potęgi. Mogą być symbolami króla lub bóstw. Wiele brązowych zabytków pozostało w świątyni mimo jej obrabowania. Prawdopodobnie znajdowały się w niej jeszcze dużo cenniejsze przedmioty.
W pobliżu Ayanis znajdują się pozostałości przystani jeziornej służącej do żeglugi na jeziorze Van.
Głowa lwa jest uważana przez odkrywców za jeden z najważniejszych zabytków z Ayanis. Pełniła ona rolę umba od tarczy, która nie zachowała się do naszych czasów. Przypisywano jej początkowo różne inne funkcje.
Znanych jest tylko kilka umb tego typu. Znane są one z opisów VIII kampanii Sargona, z przedstawień rabowania świątyni w Murzasir. Być może świątynia w Ayanis pełniła zatem funkcję skarbca królewskiego.
W Altintepe znajduje się najdalej na NW wysunięta budowla sakralna. Świątynia ma klasyczny układ typu Susi. Nie styka się ona z dziedzińcem perystylowym, który jest od niej oddalony i otaczał całą świątynię. Dziedziniec ten otaczał zadaszony perystyl, a na środku dziedzińca znajdowała się sama świątynia.
Wejście do świątyni prowadziło po dwóch schodkach. Do środka prowadziło wąskie przejście korytarzem poszerzającym się następnie. We wnętrzu znajdowało się jedno pomieszczenie. Wejścia na dziedziniec perystylowy znajdowało się na osi wejścia do świątyni oraz z boku, które było wejściem bocznym. Boczne wejście na dziedziniec perystylowy prowadziło przez pomieszczenia gospodarcze.
Jedno z pomieszczeń było dawniej uważane za salę hypostylową, salę kolumnową. Po-dobna sala kolumnowa znajduje się w Erebuni. Dawniej uważano je pierwowzory Apadany w Persepolis. Obecnie wiadomo, że sale kolumnowe w Altintepe i Erebuni powstały w czasach achemenidzkich.
W świątyni znaleziono brązowy kocioł z protomami byków. Świątynia, podobnie jak więk-szość świątyń urartyjskich, dedykowana była Haldiemu.
Na dekoracji ściennej w Altintepe znajdowała się malowana adoracja szyszkowatego motywu w rozecie przez stwory fantastyczne. Motyw na rozecie mógł symbolizować Haldiego. Symbolika włóczni wiąże się z Haldim.
Dekoracja ścienna miała układ pasowy. W pasach znajdowały się geometryczne motywy dekoracyjne znane z Arslantas. Zostały one zapożyczone z pałaców asyryjskich. Dekorację urartyjską wykonywano w barwnej technice malarskiej, co było tańsze od wykonywania asyryj-skich reliefów. Reliefy asyryjskie również były malowane na liczne barwy. Bóstwa przedstawiano w tiarach rogatych.
W Erebuni istniała pseudoświątynia Susi oraz druga świątynia. Przed wejściem do niej znajdowała się sala kolumnowa uważana dawniej za pierwowzór Apadany w Persepolis. Do lat 80. XX wieku uważano, że w Erebuni znajdował się ziggurat na miejscu południowej świątyni. Długość jej boku wynosił zaledwie około 12 metrów.
Północna świątynia jest wydłużona i nie jest kanoniczną świątynią Susi. Nie posiada ty-powych ryzalitów. Bezpośrednio do niej przylega rząd pomieszczeń magazynowych. Sama świątynia jest wykonana z ładnie obrobionych bloków kamiennych. Mogła być ona dedykowana Turaniemu – lokalnemu bóstwu.
Południowa świątynia dedykowana była Haldiemu. Przylegały do niej dwa rzędy kolumn. Przy świątyni znajdowała się też wieża, uznawana dawniej za ziggurat. Być może był to ołtarz poświęcony Haldiemu, na którym znajdowała się włócznia Haldiego. Na ścianach wisiały tarcze. Niedawno znaleziono zagłębioną niszę w pobliżu świątyni.
Sala hypostylowa powstała w okresie achemenidzkim i pełniła funkcję sali recepcyjnej. Dekoracja malarska pokazywała adorację drzewa życia przez geniusze lub bóstwa niższe rangą. Znaleziono także przedstawienie człowieka jadącego na lwie, które może być
interpreto-wane jako przedstawienie Haldiego. Bardziej prawdopodobne jest, że jest to jednak przedsta-wienie Teiszeby.
Zwyczaj przedstawiania bóstw na zwierzętach wywodzi się z czasów huryckich, potem roz-przestrzenił się u Hetytów.
W Armawir, około 32 km na zachód od Erebuni, znajduje się jedno z największych zało-żeń urbanistycznych Urartu. Na cytadeli, podobnie jak na innych stanowiskach, znajduje się świątynia, zamknięta w przestrzeni cytadeli. Cytadela położona jest na siodle skalnym.
Na terenie cytadeli w Armavir znajduje się kompleks magazynowy. Pierwotny układ świą-tyni nie jest znany. Świąświą-tynia została przebudowana. Ze świąświą-tyni Susi zachowała się prawdo-podobnie tylko jedna ściana o typowej dla państwa urartyjskiego kamieniarce.
W skład stanowiska Armavir wchodzi zachodnia cytadela i wschodnia cytadela. Wschodnia cytadela ma pozostałości z okresu hellenistycznego i achemenidzkiego. Obie cytadele dzieli odległość około 4 kilometrów. Oddziela je siodło.
Obie cytadele są położone na skalnych wzniesieniach. Między dwiema cytadelami znajduje się współczesna wieś.
Na terenie stanowiska Armavir odkryto domy zwykłej ludności.
Cytadela zachodnia otoczona jest murami obronnymi z czasu Argisztli I lub Rusy. Nie ma żadnych monumentalnych inskrypcji potwierdzających datowanie. Cytadela jest datowana na podstawie ceramiki. Badania nad wewnętrzną chronologią i rozwojem ceramiki urartyjskiej nadal trwają, ale nie są jeszcze zaawansowane.
W skład cytadeli zachodniej wchodziły pomieszczenia magazynowe, sala hypostylowa i po-mieszczenie o charakterze religijnym.
Nie wiadomo, komu poświęcona była świątynia. Nie ma w niej żadnej inskrypcji. Była przebudowywana w okresie partyjskim. Jest bardziej kaplicą niż świątynią. W jej wnętrzu nie ma zachowanej żadnej inskrypcji urartyjskiej.
Struktura świątynna ma charakter zupełnie odmienny od typowej architektury urartyjskiej. Być może jest to skutek przebudowy. Najgrubsza ze ścian może być pozostałością po świą-tyni typu Susi. Jeśli w tym miejscu znajdowała się świąświą-tynia typu Susi, byłaby to jedna z największych świątyń urartyjskich typu Susi.
W Orszakan, w połowie drogi między Metsamor a Zvartnoc, znajduje się również mała świą-tynia. Nie wiadomo, komu była poświęcona. Stanowisko Metsamor jest położone 35 kilometrów na zachód od Erewania.
Jeśli w skład miasta w rzeczywistości wchodziły obie cytadele, stanowisko miałoby po-wierzchnię około 750 ha, czyli byłoby większe niż obejmujące 500 ha Uruk – największe stano-wisko Bliskiego Wschodu. Na cytadeli znajduje się typowo urartyjska kamieniarka.
W Tuszpie znajduje się jedno typowe sanktuarium urartyjskie na planie Susi. Fasada w Tuszpie ma długość 12 metrów, zaś jedna zachowana ściana w Armavir ma 20 metrów długo-ści. Świątynia w Tuszpie jest rekonstruowana jedynie na podstawie przebiegu fundamentów wyciętych w skale. W narożnikach znajdowały się charakterystyczne przypory.
W niszach kultowych znajdowały się zabytki przypominające betyle. Były to 3 stele osa-dzone w blokach kamiennych, w których wydrążono otwory. Stele te nie były zdobione. W świątyni Niny-Zazy w Mari na środku dziedzińca również znajdował się betyl, który był głów-nym miejscem kultu. Betyle są związane z kultami aikoniczgłów-nymi ludów semickich.
Nie wiadomo, jak bardzo świat zachodniosemicki miał wpływ na Urartu. W czasie maksy-malnej ekspansji Urartu na południowy zachód jego wpływy rozszerzały się na ziemie państw
aramejskich i neohetyckich. Wtedy doszło do kontaktu z zachodnimi ludami semickimi i być może tradycja wznoszenia betyli została przeniesiona nad jezioro Van z ziem semickich.
Nekropolie z epoki środkowego brązu, z XII w. p.n.e., w okolicach Sewanu i wulkanu Ara-gats posiadały jako elementy wykończenia konstrukcji grobowej stosowano ustawione pionowo tzw. kamienie smocze, które były czasami dekorowane, a najczęściej nie. Na dekorowanych kamieniach znajdowane są przedstawienia ryb i byków, a czasami byków trzymających ryby w pyskach. Kamienie te mogły być związane z kultem przodków lub wiarą w odrodzenie.
Kamienie z taką dekoracją ustawiane były głównie nie na nekropoliach, ale w pobliżu źró-deł, wytopisk i naturalnych zbiorników wodnych. Miały one znaczenia kultowe. Były znakami odwołującymi się do naturalnego cyklu pór roku, związane mogły być z płodnością, wiosną i bogactwem. Znajdowały się bowiem głównie w pobliżu okresowych zbiorników wodnych wy-pełnionych wiosną.
Zatem betyle w Tuszpie nie muszą być wpływem semickim, ale mogą być konsekwencją miejscowej armeńskiej tradycji pochodzącej z epoki środkowego brązu. Toczy się dyskusja na temat pochodzenia betyli w Tuszpie.
Prawdopodobnie znajdowały się tam cztery stele, choć w kamieniach zachowały się tylko trzy otwory. Dojście do steli wymagało pokonania wąskiej ścieżki przebiegającej po stromym zboczu. Jej pokonanie było trudno, zwłaszcza jeśli kapłani korzystali w trakcie ceremonii religijnych ze środków odurzających. Ze środków takich korzystali kapłani hetyccy, a ich zwyczaje mogli przejąć kapłani urartyjskiej.
Przestrzeń wokół betyli otoczona była niskim murkiem. Była to przestrzeń sakralna, na którą wejść można było tylko po rytualnym oczyszczeniu. Z oczyszczeniem wiązało się obcięcie włosów. Podobne święte przestrzenie otoczone murkiem znajdowały się we wczesnej fazie religii zoroastryjskiej.
Nie wiadomo, jakie bóstwa były czczone w pobliżu steli w Tuszpie. Na stelach nie wykuto żadnego znaku ani symbolu, który świadczyłby, komu poświęcone było miejsce kultu. Dla religii semickich charakterystyczne było czczenie trzech głównych bóstw. Pozostałością tej tradycji jest chrześcijańska Trójca Święta.
Ołtarz urartyjski znaleziono w Toprak Kale, w pobliżu Tuszpy. Jest to jeden z najwcze-śniejszych znanych archeologom zabytków urartyjskich. Ołtarz urartyjski został odkryty w 1887 roku przez Rassama w czasie jego jedynej kampanii w Toprak Kale. Ołtarz jest zagłębiony w środku i ma odpływ przebity na wylot. Ma też wyryte rowki wokół, którymi przepływać mogła ofiara.
Mogła być to krwawa ofiara, ale bardziej prawdopodobne jest jednak składanie w ofierze czerwonego wina z towarzyszącą mu małą porcją mięsa.
Relief z pałacu Sargona II w Dur-Szarrukin, który zginął zaraz po odkryciu w wyniku zatonięcia przewożącej go barki, przedstawia Murzasir, gdzie znajdował się skarbiec królewski Urartu. Napad na skarbiec został przedstawiony na ścianie pałacu.
Relief jest próbą pokazania wszystkich części składowych małego miasta Murzasir, które zostało złupione w czasie VIII kampanii Sargona. Pozyskano tam znaczące skarby. Na reliefie przedstawiono osadę, czyli nieufortyfikowane dolne miasto po stronie lewej, cytadelę z murem obronnym po stronie prawej oraz okręg świątynny w części centralnej. Świątynia typu Susi przedstawiona została z czterospadowym dachem, a nie dachem płaskim z wieżami w narożni-kach. Prawdopodobnie świątynie Susi miały więc dach czterospadowy.
Dach mógł być obity brązową, srebrną lub złotą blachą. Analogia pochodzi z okresów hellenistycznych, gdy Aleksander Wielki lub Antioch dopuścili się złupienia świątyni Anaity w Ekbatanie. Z dachu zerwano tam złote dachówki.
Relief nie ma charakteru narracyjnego. Przedstawiono na nim włócznie oraz tarcze, które były symbolem Haldiego. Większość tarcz urartyjskich, które są znane, została odnaleziona w kontekstach świątynnych. Tarcze te były wotami.
Na reliefie przedstawiono także tarcze z umbami w postaci protom lwich, podobnymi do umba znalezionego w Ayanis. Po dachu świątyni chodzą żołnierze asyryjski wynoszący uzbro-jenie. Każdy wynoszony ze świątyni przedmiot był zapisywany na papirusie oraz na tabliczce klinowej. Rabunek odbywał się na rzecz Aszura. Przed świątynią przedstawiono dwa brązowe kotły, które znane są z Altintepe.
Posąg Haldiego wykonany z brązu jest rozłupywany przez żołnierzy asyryjskich. Powodo-wało to desakralizację świątyni.
Świątynia w Murzasir jest rekonstruowana jako świątynia typu Susi z dachem czterospa-dowym, położona na dziedzińcu perystylowym. Podmurówka wykonana została z kamienia, zaś reszta ścian z cegły mułowej. Świątynia w Altintepe jest rekonstruowana jako świątynia z płaskim dachem i czterema wieżami w narożnikach.
Smukłe budowle w Naqsh-e Rustam (Zartosht Kabaye) i w Pasargade uważano dawniej za zapożyczenie bezpośrenio z architektury urartyjskiej. Tak samo uważano, że apadany w Perse-polis i Suzie pochodzą od Hetytów poprzez architekturę urartyjską. Jednak te budowle acheme-nidzkie nie były świątyniami, a ossuariami, w których składano oczyszczone kości. Świątynie w Iranie zaczęto budować dopiero w czasie reformy Artaksarksesa II, pod wpływem mezopo-tamskim. Wcześniej świątynie w Iranie nie były potrzebne.
Być może religia irańska i urartyjska miały wspólne elementy. Jednym z nich może być kult przodków, który do dziś jest rozpowszechniony nawet wśród muzułmanów.
Odrzwia świątyni znalezionej w Kef Kalesi (Adilcevaz) przedstawiają bóstwo na byku adoru-jące drzewo Haldiego. Na tym samym stanowisku znaleziono kamień, który był podstawą filara podtrzymującego dach. Przedstawienie na kamieniu zawiera geniusza na lwie, który adoruje Haldiego. Bóstwem na lwie mógł być Teiszeba, który adorował Haldiego.
Przy drodze do Erzurum znaleziono relief przedstawiającego lwa z wydłużonym ciałem. Relief mógł być ponownie wykorzystany do budowy drogi. Nie wiadomo jednak, z jakiego stanowiska pochodzi. Relief ten stanowił prawdopodobnie część odrzwi świątyni.
4
Panteon urartyjski
Wiadomości o religii urartyjskiej to zespół domysłów. Jedynym tekstem religijnym, który jest nam znany to tekst wykuty na skale 10 km na północ od Anzaf Kale, w wykutym w skale sanktuarium, pod otwartym niebem – Meher Kapeszi?, co oznacza po ormiańsku “wrota Mitry”. Tekst ten pochodzi z czasów Iszpuiniego, z połowy IX w. p.n.e.
W niszy skalnej wykuto inskrypcję wymieniającą imiona 79 bogów i bogiń urartyjskich wraz z liczbą zwierząt, które zostały im poświęcone. Pierwszych 63 bóstw po postacie męskie, dopiero na 64. pozycji pojawia się pierwsza bogini. Armeńczycy w okresie partyjskim przejęli dużo z wierzeń zoroastryjskich. Wierzono, że Mitra miał mieszkać w skale. Być może w czasach urartyjskich wierzono, że wrotami w Meher Kapeszi? miał wychodzić do ludzi sam Mitra.
Anzaf Kale znajduje się 25 km on Van, za Toprak Kale, w samym centrum państwa urar-tyjskiego. W Anzaf Kale znajduje się duże miasto – Miasto Górne.
Mury mają kamienną podstawę. W Górnym Mieście znaleziono słabo zachowaną świątynię typu Susi. Na terenie miasta znaleziono w 1995 roku brązową tarczę, która zmieniała radykalnie
naszą wiedzę na temat ikonografii bóstw urartyjskich. Z Meher Kapeszi znane były tylko imiona bóstw, nie znano ich funkcji i atrybutów.
Do tej pory często mylono dwa główne bóstwa – Haldiego i Teiszebę. Uznawano, że bóstwo na grzbiecie lwa musi być Haldim. Analiza tarczy zmieniła ten pogląd.
Na obrzeżu tarczy znajduje się inskrypcja zapisana po urartyjsku. Tarcza jest dedykowana Haldiemu przez Iszpuiniego, syna Menuy, pochodzi zatem z tego samego czasu, co inskrypcja w Meher Kapeszi. Stanowiska położone są blisko siebie.
Tarczę znaleziono w kontekście magazynowo-sakralnym. Została zniszczona w czasie rabo-wania stanowiska przez koczowników.
Według jednej z hipotez tarcze brązowe były zostawiane w świątyni w ofierze bogom, zaś na polu bitwy były zastępowane tarczami z żelaza. Jednak hipoteza o tym, że brązowe przedmioty nie były już potrzebne jest odrzucana. Wyroby brązowe były bardzo efektowne.
Na tarczy, po prawej stronie zachowanej części, przedstawiono lwy i sępy, które rozszarpują wrogów. Wrogami tymi byli Asyryjczycy. Przedstawiono kawalerię asyryjską, która w IX wieku p.n.e. zastępowała stopniowo rydwany. W czasach Iszpuiniego Urartu kontrolowało obszary Azerbejdżanu Irańskiego i zbliżało się do Araksu. Dochodziło do starć z Asyryjczykami.
Niektóre postacie przeszyte są błyskawicami rzucanymi przez pierwszą w szeregu bóstw postać – Haldiego.
Na tarczy przedstawiono najważniejszych 12 bóstw urartyjskich. Za Haldim idą Teiszeba i Szuini. Ponowiony zostaje ten sam szereg bóstw, który opisano w Meher Kapeszi.
Haldi to główne bóstwo urartyjskie, wywodzące się z obszarów położonych na SE od jeziora Van. Według inskrypcji poświęcono mu 17 byków i 34 owce. Na taką ofiarę mógł sobie pozwolić tylko dwór królewski. Ikonografia Haldiego na tarczy jest wyróżniająca. Haldi był uważany za bóstwo pogodowe burzy, odpowiednik Teszuba i Adada.
Ikonografia na tarczy wskazuje jednak na to, iż Haldi posiadał specyfikę solarną. Wydawać się może, iż jest to pierwotne przedstawienie Mitry. Te dwie postacie uzupełniają się. Na tarczy Haldiemu nie towarzyszy żadne zwierzę. Jest to jedyne znane przedstawienie Haldiego bez zwierzęcia znane w sztuce urartyjskiej.
Postacie bóstw na tarczy są pozbawione broni, co jest niespotykane w ikonografii bóstw bliskowschodnich.
Teiszeba trzyma w rękach pęczki piorunów. Jest zatem uważany za bóstwo burzy. Teiszebie złożono w ofierze 6 byków i 12 owiec, co świadczy o jego niższej randze.
Trzecim bóstwem był Szuini. Jego ikonografia ma charakter eklektyczny. Bóstwo ubrane jest w rogatą tiarę, podobnie jak Haldi i Taiszeba. Szuini jedzie na byku, co jest kojarzone z bóstwami burzy. Byk był bliskowschodnim atrybutem bóstw burzy. Szuini nie ma innych atry-butów boga burzy, ale posiada zapożyczoną z Egiptu uskrzydloną tarczę słoneczną. Pojawiła się ona w środkowym brązie IIB, gdy Hyksosi penetrowali Egipt.
Motyw uskrzydlonej tarczy słonecznej trafił z Egiptu do państwa Hurytów, potem do He-tytów, Asyryjczyków, a od Asyryjczyków do Urartu. Przedstawienie Szuiniego z uskrzydloną tarczą słoneczną przypomina asyryjskiego Aszura.
Imię Szuiniego zostało zapisane dwukrotnie. Niewątpliwie jest to bóstwo solarne, a nie bó-stwo burzy. Jego współwystępowanie z Haldim jest konsekwencją ukształtowania się państwa Urartu z państewek plemiennych. Haldi i Szuini pochodzi najprawdopodobniej z różnych ob-szarów państwa urartyjskiego, dlatego ich dziedziny pokrywają się. Szuiniemu złożono w ofierze 4 byki i 8 owiec.
Teiszeba przedstawiony został też na brązowych plakietkach. Teiszeba był łączony z aspek-tami prawnymi i organizacją państwa. W ręku trzyma sznur mierniczy, podobnie jak Szamasz na steli Hammurabiego. Teiszeba był więc prawdopodobnie strażnikiem praw lub kodyfikato-rem praw. Przed Teiszebą przedstawiono kobietę-kapłankę składającą ofiarę z kozy. Teiszeba posiada łuk i kołczan lub dwa kołczany. Jedzie na grzbiecie lwa.
Bardzo podobne skrzydlate bóstwo jadące na lwie znajduje się na reliefie z Karkemisz. Na cokole pod drewnianą kolumną także znajdują się dwa przedstawienia Teiszeby adorują-cego Haldiego przedstawionego jako włócznia lub drzewo życia. Teiszeba posiada skrzydła, jest przedstawiony jako geniusz. Cokół znajduje się w muzeum w Ankarze. Podobne przedstawienia geniuszy znajdują się w pałacach asyryjskich.
Na brązowych zabytkach z Karlsruhe znajdują się przedstawienia bóstwa solarnego. Mogą być one interpretowane jako Haldi lub Szuini. Na niektórych zabytkach znajdują się inskryp-cje wskazujące, że postać Haldiego też może posiadać uskrzydlony dysk słoneczny. Haldiego przedstawiano także z bykiem.
Przedstawienia bóstw solarnych znaleziono w Toprak Kale i w Karmir Blur. W Toprak Kale znaleziono Haldiego jadącego na byku. Rzeźba znajduje się obecnie w MMA w Nowym Jorku. Figurka Haldiegoz z Karmir Blur posługuje się młotami, co może świadczyć, iż Haldi posiadał aspekt metalurgiczny i kowalski.
Czwartym bóstwem z z tarczy z Anzaf Kale jest Hutuini. Z dużym prawdopodobieństwem może być on uznany za bóstwo wojny i zwycięstwa. Uzbrojony jest w pałki lub włócznie. W zapisie jego imienia pojawiają się informacje świadczące o jego solarnym aspekcie. Towarzyszy mu fantastyczne zwierzę z rogami, skrzydłami lamassu, korpusem lwa, ogonem skorpiona i ptasimi pazurami. Hutuini jest czasami przedstawiony wyłącznie pod postacią tego zwierzęcia. Skorpion i pająki były kojarzone z podziemiem. Skorpion był łączony z nagłą śmiercią, dlatego Hutuini może być kojarzony z wojną i podziemiem. Złożono mu w ofierze 2 byki i 4 owce.
Kolejnym bóstwem jest Turani. Złożono mu w ofierze 1 byka i 2 owce. Uzbrojony jest w tarczę, długi miecz i kamienną maczugę. Okryty jest łuskową zbroją. Turani jest synem Te-iszeby i bogini Huby. Turaniemu towarzyszy fantastyczne zwierzę z długim rogiem, skrzydłami, korpusem kozy. Koza uważana była za zwierzę łączące świat ziemski ze światem podziemnym. Bogowi Ua złożono w ofierze 2 byki i 4 owce. Jest uważane za lokalne bóstwo plemienne, wplecione do głównego panteonu urartyjskiego za czasów Iszpuiniego. Może pochodzić z obsza-rów położonych na NE od jeziora Van. Ua mógł być bóstwem z pogranicza armeńsko-tureckiego. Towarzy mu postać hybrydowa z łuskami na ciele, głową sowy, ptasim ogonem i skrzydłami. Łuski mogą wskazywać na aspekt wodny.
Nalaini przedstawiony został z pegazem o ciele konia. Wcześniejsze bóstwa pochodzą z rdzenia państwa Urartu lub jego okolic. Nalaini jest nowym bóstwem, które pojawiło się wraz z poszerzeniem ziem Urartu nad jezioro Urmia w kierunku SE za czasów Menuy i Iszpuiniego. Postać Nalainiego pochodzi prawdopodobnie znad jeziora Urmia. W ofierze złożono mu także 2 byki i 4 owce, jest więc zrównany z Ua. Nalaini uzbrojony jest w tarczę, długi miecz i zbroję płytkową. Nie wiadomo, za jakie aspekty Nalaini odpowiadał.
Szebitu otrzymał również 2 byki i 4 owce. Towarzyszy mu zwierzę przypominające lamassu. Mogło być to więc bóstwo opiekuńcze, nawiązujące do lamassu asyryjskich. Pochodzi z obszarów na zachód od jeziora Urmia.
Arsimela pochodzi z Azerbejdżanu Irańskiego. Otrzymał również w ofierze 2 byki i 4 owce, co jest ofiarą charakterystyczną dla obcych bóstw włączonych do panteonu urartyjskiego. Ar-simela może pochodzić z południa, z obszaru huryckiego państwa Mannai, z okolic Hasanlu,
na południe od jeziora Urmia. Państwo Mannai walczyło z państwem asyryjskim i urartyj-skim. Zapisane przez Asyryjczyków imiona jeńców-urzędników państwa Mannai świadczą o ich huryckim pochodzeniu. Arsimela może więc wywodzić się z religii huryckiej.
Anapsza otrzymał w ofierze 1 byka i 2 owce. Towarzyszył mu gryf z ludzką twarzą. O bóstwie tym wiemy niewiele.
Dieduini mógł być opiekunem stad dla całej trzody państwa urartyjskiego. Szelardi jest dwunastym bóstwem na tarczy z Anzaf Kale. Szelardi był bóstwem o aspekcie lunarnym. Zaskakujące jest, że pierwsze bóstwo lunarne znajduje się tak daleko w hierarchii bóstw urar-tyjskich. Szelardi otrzymywał 1 byka i 2 owce.
Wciąż bardzo mało wiadomo o mitologii urartyjskiej. Jednak wiedza na temat mitologii asyryjskiej też nie jest duża i opiera się głównie na ikonografii drobnych znalezisk, np. scenach utrwalonych w gliptyce. Uwieczniona została jednak walka Ninurty z ptakiem.
Wyjątkiem na Bliskim Wschodzie pod względem znajomości mitologii jest Babilonia. Za-chowały się dokumenty pisane pochodzące z Babilonii.
Zachowały się też teksty opisujące religię oraz rytuały hetyckie. Teksty je opisujące znale-ziono w archiwach hetyckich.
Inskrypcja z Meher Kapeszi z czasów Iszpuiniego jest jedynym tekstem, który ułatwia nam zrozumienie religii urartyjskiej. Cały czas nic nie wiadomo na temat przebiegu ceremonii re-ligijnych. Większość świątyń jest dedykowanych Haldiemu, co jest zaskakujące na Bliskim Wschodzie, gdzie większość religii to religie politeistyczne i świątynie są dedykowane różnym bóstwom z podobną częstością.
Zachowana jest tylko krótka zapisana informacja na temat składania ofiar z byków i owiec. Nie wiadomo jednak, jak często składano wymienioną ofiarę.
Tekst z Ayanis jest niepełny. Jest interpretacja jest spekulatywna. Potwierdza on, że w sytuacjach wielkiego zagrożenia i nieszczęść zdecydowano się na złożenie w ofierze bogu Teisze-bie 15-letniego młodzieńca. Prawdopodobnie była to jednak sytuacja wyjątkowa, a na całym Bliskim Wschodzie ofiary z ludzi były spotykane bardzo rzadko. Ofiara złożona została w czasie agonii państwa i najazdów plemion koczowniczych.
Wiek 15 lat był uważany za wiek przejścia od dzieciństwa do dorosłości. W zoroastryzmie wiek 15 lat był uważany za wiek idealny. Mitra, według różnych hipotez, miał być szalonym odyńcem, krukiem lub jasnowłosym 15-letnim młodzieńcem.
Istnieje hipoteza mówiąca, że Fenicjanie składali ofiary z dzieci.
Przez ostatnie 20 lat badań nad religią starożytnego wschodu pojawiła się teza o podejmo-waniu prób stworzenia protomonoteistycznego systemu religijnego. Bóstwa centralne miałyby zajmować stopniowo miejsca bóstw pobocznych, które były porzucane. Zwolennicy tej hipotezy przypisują Haldiemu stopniowe przejmowanie roli głównego bóstwa, poprzez łączenie aspektów należących wcześniej do kilku różnych bóstw. Uznaje się, że było to bóstwo męsko-żeńskie, łączące w sobie pierwiastki obu płci.
Na podstawie analizy szczątków ofiar składanych w świątyni Haldiego w Ayanis z jęczmienia wywnioskowano, że Haldi posiadał nie tylko aspekty wojowniczy, solarny, ale też aspekt we-getacyjny i płodnościowy, który wiązany był z pierwiastkiem żeńskim. Zatem Haldi miał być bóstwem dwubiegunowym i dwupłciowym w końcowych fazach istnienia państwa urartyjskiego. Religia urartyjska jest jednak zakorzeniona w tradycji politeistycznej i nie należy na siłę doszukiwać się w niej początków monoteizmu. Gwałtowne zmiany w religiach bliskowschodnich nastąpiły dopiero po najeździe Aleksandra Wielkiego, gdy pojawiły się silne wpływy bóstwa.
Główna świątynia Haldiego mieściła się w Murzasir, na obrzeżach państwa urartyjskiego, gdzie odbywały się koronacje władców i znajdował się główny skarbiec Haldiego. Miejscowość ta położona jest na południe od jeziora Van, na obszarze, z którego pochodził Haldi.
Inskrypcja w Meher Kapeszi wymienia 79 bóstw. Oznacza to, że państwo urartyjskie nie narzucało obszarom podbitym centralnej religii, ale przyjmowało do swojego panteonu lokalne bóstwa z podbitych obszarów, jednocześnie częściowo je degradując i podporządkowując głów-nym bóstwom.
Nie wiadomo, czy bóstwa lokalne również otrzymywały obsługę kultową finansowaną ze skarbca królewskiego.
Religię w pełni można zrozumieć tylko na podstawie tekstów. Na podstawie ikonografii można podejmować tylko częściowe interpretacje.
Znana jest ikonografia tylko 12 bóstw, które zostały przedstawione na tarczy z Anzaf Kale. Ikonografia innych bóstw nie jest znana. Znalezisko to odmieniło spojrzenie na religię urartyj-ską.
Ważną rolę odgrywa rozdzielność płciowa bóstw. Na 63. miejscu wymieniono ostatnie bóstwo męskie, a potem następuje krótka lista bóstw żeńskich. W sumie w Meher Kapeszi wymieniono 79 bóstw. Nie wiemy jednak, czy jest to pełny spis bóstw i czy w rzeczywistości bóstwa męskie aż tak silnie dominowały nad bóstwami żeńskimi. Jednak bóstwa męskie były zawsze bardziej dynamiczne, przypisywano im cechy pogodowe (bóstwa burzy) oraz wojowni-cze. Dominacja bóstw męskich może mieć więc związek z nieustannym poczuciem zagrożenia zewnętrznego i wewnętrznego, które towarzyszyło Urartyjczykom. Plemiona z prowincji Etuini, żyjące w zachodniej Armenii, przez cały czas wykazywały tendencje separatystyczne. Wyjaśnia to duże znaczenia bóstw męskich militarystycznych w Erebuni i Karmir Blur.
Nie wiadomo nawet, jakie pary małżeńskie tworzyły bóstwa. Znane są tylko trzy pary bóstw męskich i żeńskich. W inskrypcji przy imionach trzech bogiń umieszczono informację, że były to żony określonych bóstw męskich.
Broń Haldiego wymieniona w inskrypcji to prawdopodobnie włócznia Haldiego, znajdowana często w świątyniach.
Inskrypcja z Meher Kapeszi wymienia kolejne bóstwa, których nie przedstawiono na tarczy z Anzaf Kale. Kolejnymi bóstwami są Arbini i Guera?, które otrzymywały również po 1 byku i 2 owcach. Imię bóstwa Guera może wywodzić się od plemienia Guiria, a więc było to bóstwo lokalne.
Plemię Guiria? zamieszkiwało obszary dzisiejszego pogranicza Armenii i Gruzji. Na tym obszarze znaleziono jedną z najdalej wysuniętych na północny zachód inskrypcji urartyjskich, która upamiętnia podbój tych obszarów przez Menuę i wymienia nazwę plemienia zamieszku-jącego głównie obszary gruzińskie.
Kolejne bóstwa to Elipri, Irmuszini – bóstwo łączone z procesem leczenia, Alaptuszini. Ariaini był bóstwem związanym z jaskiniami i światem podziemnym. Typowa dla języka urar-tyjskiego jest końcówka imienia -ini.
Bóg Haara? jest opiekunem dróg i szlaków handlowych. Arini to bóstwo gór. Kolejne bó-stwa były trzema hipostazami Haldiego. Hipostazą Haldiego są także “zastępy boga Haldiego”. Pojawiają się też “zastępy boga Teiszeby”, które przez różnych badaczy są interpretowane jako hipostazy Haldiego lub Teiszeby. Niektórzy uważają, że tylko Haldi był godzien, aby posiadać swoje hipostazy. Hipostazy Haldiego otrzymują 2 byki i 4 owce w ofierze.
