Artykuł ten, gwarantujący konstytucyjnie każdej osobie znajdującej się w  Kanadzie 110 cztery podstawowe wolności, wprowadził współczesny

stan-dard ochrony praw jednostki

. Wolności fundamentalne są wyliczone enu-meratywnie, a  ich katalog, choć dość wstrzemięźliwy, obejmuje niezbędne wolności w  demokratycznym społeczeństwie

. Dzielą się one na dwie gru-py: 1. wolność myśli i przekonań oraz ich ekspresji i komunikacji; 2. wolność zbiorowych zachowań publicznych. W  ramach pierwszej grupy KKPW wyli-cza wolności o  charakterze „świadomościowym” oraz wynikające z  nich za-chowania (wyrażanie świadomości): a. wolność wyznania (religii)

i sumienia

prawa lub wolności w świetle celów ustawowych. Doré v. Barreau du Québec, 2012 SCC 12, [2012] 1 SCR 395. Por. Loyola High School v. Quebec (Attorney General), 2015 SCC 12, [2015]

1 SCR 613.

109 Zob. np. F. L. Morton, The Charter Revolution…, s. 629-630. Por. T. Wieciech, Ustroje fede­

ralne…, s. 139 na temat roli art. 1 AK 1982 w ochronie autonomii prowincji.

110 „Każdy” oznacza w przypadku art. 2 AK 1982 również osoby prawne i osoby przebywające w Kanadzie, ale nieposiadające obywatelstwa kanadyjskiego. A. Dodek, The Canadian Consti­

tution, s. 104.

111 Prawa te były wcześniej obecne w systemie prawnym Kanady w ramach common law oraz w uregulowaniach ustawowych na poziomie federalnym i prowincji. I. Wrońska, Mechanizm ochrony wolności…, s. 127. Por. komentarz wstępny do Części I oraz do art. 52 AK 1982.

112 M. Grzybowski, Wolności fundamentalne w konstytucjonalizmie kanadyjskim, [w:] Konsty­

tucja i władza we współczesnym świecie. Doktryna, prawo, praktyka. Prace dedykowane profeso­

rowi Wojciechowi Sokolewiczowi na siedemdziesięciolecie urodzin, red. M. Kruk, J. Trzciński, J. Wawrzyniak, Warszawa 2002, s. 174-176. Por. komentarz do art. 52 AK 1982 w sprawie obecności zasady demokracji w konstytucji Kanady.

113 Wolność religii ma na ziemiach kanadyjskich tradycję sięgającą Aktu Quebecu z 1774 r., gdy katoliccy mieszkańcy dawnej Nowej Francji uzyskali prawo do obsadzania urzędów, a Londyn godził się na utrzymanie monopolu Kościoła katolickiego w edukacji frankofonów. J.

Gra-(światopoglądu)

, b. wolność myśli, przekonań, opinii

, c. wolność ich wyraża-nia, obejmująca także wolność prasy i innych mediów

. Druga grupa obejmuje

bowski, Historia Kanady, Warszawa 2001, s. 116-117. W czasie tworzenia Dominium Ka-nady zdecydowano również o zachowaniu przywilejów szkół wyznaniowych (protestanckich i katolickich); utrzymano je również po 1982 r. (art. 93 AK 1867 i art. 29 AK 1982). Wolność religijna została zapisana w ustawie Bill of Rights z 1960 r., ale skuteczność jej ochrony przez wyznania inne niż chrześcijańskie była ograniczona. Po 1982 r. Sąd Najwyższy zdefiniował wolność religijną w sprawie R. v. Big M Drug Mart z 1985 r. jako zawierającą co najmniej: wol-ność wypowiedzi o  treści religijnej, wolnajmniej: wol-ność posiadania dowolnych przekonań religijnych, prawo do otwartego deklarowania dowolnych przekonań religijnych bez obaw przed jakimi-kolwiek utrudnieniami lub represjami, prawo do manifestowania wyznania poprzez modlitwy lub inne praktyki, prawo do nauczania i przekonywania innych do uznania wyznawanych za-sad religijnych. Wolność religijna zawiera również zakaz nakładania wymogów o charakterze religijnym. Efektem orzeczenia było uchylenie zakazu handlu w niedzielę. R. v. Big M Drug…

Por. komentarz do art. 27 AK 1982. Wolność religijna była także badana przez sędziów Sądu Najwyższego w sprawach: Ross v. New Brunswick School District No. 15 z 1996 r. (uznano, że niedopuszczalne jest kwestionowanie zgodności konkretnych przekonań z oficjalną doktryną danego wyznania), Syndicat Northcrest v. Amselem z 2004 r. (zdecydowano, że wolność wyzna-nia zawiera prawo do praktyk religijnych, które jednostka uznaje za związane z wyznaniem), Multani v.  Commission scolaire Marguerite­Bourgeoys z  2006  r. (postanowiono, że wolność religijna chroni prawo do noszenia kirpanu w szkole przez uczniów wyznających sikhizm) oraz R. v. N.S. z 2012 r. (sędziowie mierzyli się z prawem świadka do noszenia nikabu, czyli do zakrycia twarzy, w czasie procesu kryminalnego i ustalili test pozwalający na pogodzenie (accomodate) wolności religijnej z prawem do sprawiedliwego procesu). Ross v. New Brun­

swick School District No. 15, [1996] 1 SCR 825; Syndicat Northcrest v. Amselem, 2004 SCC 47, [2004] 2 SCR 551; Multani v. Commission scolaire Marguerite­Bourgeoys, 2006 SCC 6, [2006]

1 SCR 256; R. v. N.S., 2012 SCC 72, [2012] 3 SCR 726. Zob. I. Wrońska, Balancing Values: In Search of Equality, [w:] Towards Critical Multiculturalism. Dialogues Between/among Cana­

dian Diasporas / Vers un multiculturalisme critique. Dialogues entre les diasporas canadiennes, eds. E. Bujnowska, M. Gabryś, T. Sikora, Katowice 2011, s. 387-401.

114 W art. 1 Ustawy o prawach obywatelskich Bill of Rights z 1960 r. znajdowały się zapisy jedy-nie o wolności religii. KKPW uzupełnił je o wolność sumienia, a więc obszar pozareligijny.

M. Grzybowski, Wolności fundamentalne…, s.  175-176. Por. Canadian Bill of Rights. Sąd Najwyższy w sprawie R. v. Morgentaler z 1988 r. zdefiniował zasadę wolności sumienia jako chroniącą „wierzenia, które nie są motywowane religijnie” w równym stopniu, jak wolność wyznania chroni wierzenia religijne. Uznając prawo kobiety do aborcji, sędziowie napisali:

„W wolnym i demokratycznym społeczeństwie decyzja, czy dokonać aborcji czy nie, jest decy-zją moralną. Sumienie jednostki musi być ważniejsze niż sumienie państwa”. Cyt. za: I. Wroń-ska, Mechanizm ochrony wolności…, s. 124; R. v. Morgentaler, [1988] 1 SCR 30. Por. komentarz do art. 7 AK 1982 oraz komentarz wstępny do preambuły KKPW.

115 Wolność myśli, przekonań, opinii jest chroniona, co – jak pisze Grzybowski – może oznaczać, że „od ingerencji czynników zewnętrznych, w tym zwłaszcza władz publicznych, «uwolniony»

został […] proces kształtowania (kreowania) myśli, przekonań i opinii jednostek i ich zbio-rowości”. M. Grzybowski, Wolności fundamentalne…, s. 176. Jednak zdaniem P. W. Hogga trudno wyobrazić sobie, jak w praktyce władza mogłaby chronić „niewypowiedziane myśli”.

P. W. Hogg, Constitutional Law…, s. 917.

116 W art. 1 Ustawy Canadian Bill of Rights z 1960 r. widnieją jedynie zapisy o wolności słowa.

Zdaniem Grzybowskiego dodanie wolności ekspresji i wolności mediów uwalnia „czynności służące uzewnętrznieniu i upowszechnieniu tychże przekonań i poglądów” od wpływu władzy.

dwie wolności publicznego uzewnętrzniania przekonań i postaw

poprzez: a. wol-ność zrzeszania się (wolwol-ność o charakterze instytucjonalnym)

, b. wolność

Sądy interpretują wolność ekspresji bardzo szeroko, jako wszelką aktywność, która przeka-zuje (lub próbuje przekazać) jakieś znaczenie. Jednak stopień ochrony wypowiedzi zależy od doniosłości wartości stojących u jej podstawy, co oznacza, że można stosunkowo łatwo uza-sadnić ograniczenie na mocy art. 1 AK 1982 wobec aktów przemocy lub zawierających groźby (np. mowa nienawiści) czy pornografii. Irwin Toy Ltd. v. Quebec…; R. v. Butler…; R. v. Keeg­

stra… Wysoko oceniana jest ekspresja, u której podłoża leży „poszukiwanie politycznej, arty-stycznej czy naukowej prawdy, ochrona indywidualnej autonomii i samorozwoju, promowanie udziału społeczeństwa w procesie demokratycznym”. Ross v. New Brunswick School…, cyt. za:

G. Maroń, Publiczne protesty antyaborcyjne…, s. 102. Szczególnie chroniona jest zaś „mowa polityczna, leżąca w sercu wolności słowa”. R. v. Guignard, 2002 SCC 14, [2002] 1 SCR 472. Sąd Najwyższy uznał gwarancję wolności ekspresji za podstawę demokratycznego społeczeństwa, choć przed 1982 r. rzadko była ona przedmiotem spraw sądowych; uważano, że wolność słowa w Kanadzie funkcjonuje jako element tzw. dorozumianej karty praw (Implied Bill of Rights), przyjętej na mocy preambuły do Aktu Konstytucyjnego z 1867 r., gdyż Wielka Brytania w mo-mencie tworzenia Dominium Kanady uznawała zasadę wolności słowa. Edmonton Journal v. Alberta (Attorney General), [1989] 2 SCR 1326. Por. komentarz do art. 52 AK 1982. Sąd Naj-wyższy wielokrotnie wypowiadał się na temat prawa do wolności słowa – w sprawach: Saskat­

chewan (Human Rights Commission) v. Whatcott z 2013 r. (uznając, że wolność słowa obejmuje także „obraźliwe uwagi i wyrazy niechęci”), R. v. Zundel (przyjmując, że nawet wypowiedzi kłamliwe są chronione), Native Women’s Assn. of Canada v. Canada z 1994 r. (stwierdzając, że władza publiczna nie musi finansować udziału w konferencjach konstytucyjnych grup intere-su), Ford v. Quebec z 1988 r. (uznając, że na mocy prawa do ekspresji chronione są reklamy), Irwin Toy Ltd. v. Quebec (Attorney General) z 1989 r. (wskazując, że prawo ogranicza wolność wypowiedzi, jeżeli zakłóca „dążenie do prawdy, udział we wspólnocie lub indywidualnej samo-realizacji i rozwoju człowieka”, co zostało przełożone na ochronę wszelkich szyldów i afiszy), Prostitution Reference z 1990 r. (uznając za legalne prawo do komunikacji w celach prostytucji), BCGEU v. BC z 1988 r. (potwierdzając istniejące od dawna prawo do pikietowania). Saskat­

chewan (Human Rights Commission) v. Whatcott, 2013 SCC 11, [2013] 1 SCR 467; R. v. Zun­

del, [1992] 2 SCR 731; Native Women’s Assn. of Canada v. Canada, [1994] 3 SCR 627; Ford v. Quebec…; Reference re ss. 193 and 195.1(1)(C) of the criminal code (Man.), [1990] 1 SCR 1123;

B.C.G.E.U. v. British Columbia (Attorney General), [1988] 2 SCR 214. O związku publicznych protestów przed klinikami antyaborcyjnymi z wolnością słowa (i innymi wolnościami) w świe-tle orzeczeń sądów kanadyjskich zob. G. Maroń, Publiczne protesty antyaborcyjne…, s. 97-135.

O definicji mowy nienawiści w orzecznictwie sądów w Kanadze zob. idem, Krytyka homosek­

sualizmu (homoseksualistów) w świetle orzecznictwa sądów kanadyjskich, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Seria Prawnicza” 2015, z. 89, s. 48-78, [online:] http://repozyto rium.ur.edu.pl/handle/item/1432.

117 W porównaniu do ustawy Bill of Rights z 1960 r. nastąpiło rozdzielenie wolności zrzeszania się od wolności pokojowych zgromadzeń (kryteria odróżniające „pokojowe” zgromadzenia od tych, które mogą zagrozić porządkowi publicznemu, ustaliły sądy). M. Grzybowski, Wolno­

ści fundamentalne…, s. 176. Por. Canadian Bill of Rights.

118 Wolność zrzeszania się zawiera prawo do tworzenia oraz utrzymywania każdego rodzaju organizacji (chyba że jest ona nielegalna), a także do członkostwa w niej. W orzecznictwie sądów wolność zrzeszania została niemal całkowicie zdominowana przez sprawy dotyczące praw pracowników w relacjach z pracodawcami (m.in. prawo do zrzeszania się w związkach

nizowania pokojowych zgromadzeń i uczestnictwa w nich (wolność o charakterze