Austria. Czerwony Wiedeń

WIEDEŃSKA DROGA. Przykład Austrii, a przede wszystkim Wiednia¹¹⁴, interesujący jest głównie dlatego, że system polityki mieszkaniowej od lat 1920. kontynuowany jest bez rewolucyjnych zmian, a jego funkcjonowanie do dziś oceniane jest pozytywnie. Podstawą wiedeńskiej polityki mieszkaniowej było i nadal pozostaje założenie, że mieszkanie nie jest towarem wolnorynkowym, a tereny miejskie nie mogą podlegać wolnemu obrotowi i spekulacji. Mieszkalnictwo jest infrastrukturą publiczną i nie może funkcjonować bez interwencjonizmu publicznego, a obrót gruntami i mieszkaniami nie może być źródłem zysku.

Pod koniec XIX wieku Wiedeń znajduje się w sytuacji podobnej do Londynu, a także do innych europejskich stolic: Paryża, Berlina. W wyniku gwałtownego rozwoju: z 400 000 mieszkańców w połowie do 2,2 milionów pod koniec XIX wieku, boryka się z problemami przestrzennymi i sanitarnymi związanymi z przeludnieniem. Różnicę stanowi charakter napływowej ludności: znaczna część nowoprzybywających do miasta to ludzie powoływani do służby na dworze cesarskim, czyli ludzie o wyższym wykształceniu i statusie społecznym niż robotnicy stanowiący napływową ludność innych dużych miast. Fakt ten będzie miał wpływ na przyjmowane w latach późniejszych rozwiązania mieszkaniowe, charakteryzujące się większą wrażliwością społeczną.

Kompleksowy plan rozwoju Wiednia, wprowadzany na przełomie XIX i XX wieku, przygotowany na podstawie prognoz wzrostu liczby mieszkańców do 4 mln w 1950 roku, zakłada budowę infrastruktury technicznej¹¹⁵ jednak budowę mieszkań pozostawia w rękach prywatnych. W 1890 roku ponad 1/3 ludności nie ma prawa do mieszkania, popularne jest podnajmowanie łóżek w prywatnych mieszkaniach na godziny. Czynsz w ciągu 20 lat do 1910 roku wzrasta ponad czterokrotnie (w 1888 roku jest ponad dwukrotnie wyższy niż w Londynie) i stanowi między 25% a 40% zarobków najemców. Mieszkania w kamienicach prywatnych, które stanowią 70-75% wszystkich mieszkań mają bardzo niski standard¹¹⁶, natomiast ze względu na reprezentacyjny charakter stolicy dużą dbałość przywiązuje się do elewacji

112 W różnych punktach opracowania pojawiają się także przykłady z Ameryki Północnej lub krajów rozwijających się. Ze względu na ograniczoną pojemność pracy, mimo często ciekawych rozwiązań mieszkaniowych, krajom o uwarunkowaniach znacząco odbiegających od standardów Polskich, nie zostały poświęcone odrębne rozdziały.

113 Podstawą opracowania rozdziału są badania literaturowe oraz badania własne przeprowadzone w Wiedniu w październiku 2009. Podstawowa literatura to prace Joanny Giecewicz [Giecewicz 2008], Stephena S. Warda [Ward 2002] oraz Jacka Życińskiego [Życiński 2005], źródła pozostałych informacji podane w przypisach.

114 Wiedeń musi być rozpatrywany w pewnym oderwaniu od reszty Austrii. Od 1922 roku Wiedeń jest osobnym krajem związkowym i może ustanawiać osobne prawa. Władze Wiednia, szczególnie w latach międzywojennych były socjalistyczne, w przeciwieństwie do konserwatywno-chrześcijańskiego profilu pozostałej części Austrii.

Pozostało to nie bez wpływu na prowadzoną politykę mieszkaniową.

115 kolei, tramwajów, wodociągów, kanalizacji, gazowni, elektrowni, cmentarzy, szkół, szpitali, domów opieki a nawet chronionego Pierścienia Lasów i Łąk

116 Z powodu dopuszczalnej wysokiej gęstości zabudowy (do 85% powierzchni działki) są nieprzewietrzane i w części bez dopływu światła dziennego. Z jednego sanitariatu korzysta średnio 50 osób.

56

kamienic¹¹⁷. Nieszczerość zdobnych elewacji kryjących substandardowe mieszkania krytykuje Otto Wagner, urbanista i architekt, który na przełomie wieków przejmuje funkcję wysokiego radcy dworu ds. architektury¹¹⁸.

■ Główny cel wiedeńskiej polityki mieszkaniowej z przełomu XIX i XX to zapewnienie infrastruktury koniecznej do budowy mieszkań.

MIĘDZYWOJENNY KOMUNALNY PROGRAM MIESZKANIOWY. Po I Wojnie Światowej monarchia licząca 56 milionów mieszkańców okrojona zostaje do Republiki Austrii z 6,5 milionami mieszkańców. Wiedeń staje się wielką stolicą niewielkiego państwa, jego ludność spada poniżej 2 milionów, jednak nadal boryka się z dużym niedoborem mieszkaniowym. W 1919 roku wybory do rady miejskiej wygrywają socjaliści, dla których kwestia mieszkaniowa staje się problemem politycznym. Od tego momentu datuje się politykę mieszkaniową Wiednia opierającą się na przekonaniu, że mieszkanie nie jest towarem - jest prawem obywatela. W początkowej fazie rządów socjalistów problem mieszkaniowy rozwiązywany jest oddolnie, przy aprobacie i pomocy władz miejskich, poprzez budowę

„dzikich osiedli” na publicznych terenach otwartych. Domy budowane metodą gospodarską, na działkach wygospodarowanych m.in. z Lasu Wiedeńskiego, stwarzają oprócz mieszkania możliwość wyżywienia rodziny. Miasto skupuje grunty i przekazuje je osadnikom, pomaga w zakupie materiałów i udziela kredytów. Taka polityka w krótkim czasie prowadzi do budowy 60 000 mieszkań. Miasto¹¹⁹, prowadzi także szeroko zakrojoną akcję informacyjną na temat metod i sposobów budowania oraz doroczne wystawy podczas których prezentuje modele domów z urządzonymi wnętrzami. Z miastem współpracują architekci: m.in. Margarete Lihotzky (autorka kuchni frankfurckiej), Adolf Loos oraz Josef Frank. Wiedeńska niska zabudowa nawet w tym okresie rozumiana jest jako integralna część miasta, w opozycji do howardowskiego miasta socjalnego, które zakładało formę urbanizacji pośrednią między formą miejską a wiejską. Wiedeńskie domki z ogródkami, inaczej niż w Berlinie, Londynie czy Paryżu, budowane są dla i przez najbiedniejszy miejski proletariat, w mieście a nie poza nim, i nie prowadzą do rozrostu suburbii.

Niechęć do przestrzennego rozlewania miasta, oraz prawne ograniczenia, które nie zezwalają miastu na zakup gruntów poza jego granicami, po pierwszym etapie dramatycznego niedoboru mieszkań, prowadzą do konkluzji, że budownictwo wielorodzinne jest lepszym rozwiązaniem problemu mieszkaniowego niż jednorodzinne. Ekstensywna zabudowa mieszkaniowa, która w 1921 roku stanowi 55% nowobudowanych zasobów, w 1925 roku stanowi już tylko 4%. Urbanistyczna strategia socjalistów opiera się na rozgęszczaniu zbyt intensywnie zabudowanych kwartałów, ale bez wyburzania całości, oraz na zabudowywaniu już uzbrojonych działek.

Charakterystyczne dla wiedeńskiej polityki mieszkaniowej jest stopniowe, całkowite przejęcie gospodarki mieszkaniowej przez magistrat, oraz przekonanie, że rozwiązania problemu mieszkaniowego nie można budować na zaciągniętych kredytach. W 1922 roku wprowadza się dwie ustawy. Pierwsza – nakłada podatek mieszkaniowy na wszelkie dobra luksusowe oraz mieszkania¹²⁰, druga – o ochronie lokatorów i ograniczeniu podwyżek czynszów, zamraża podwyżki czynszów. Wprowadzenie takich zapisów sprawia, że wynajem

117 Obowiązujący kodeks budowlany z 1809 roku, który reguluje układ elewacji, jest o 74 lata starszy niż wiedeńskie prawodawstwo sanitarne.

118 Otto Wagner (1841- 1918) uważa, że podstawą rozwoju metropolii jest dobry system transportu publicznego, oraz odpowiednia liczba mieszkań na wynajem. W swojej utopijnej wizji rozwoju miasta zakładała, że miasto aby pomieścić prognozowanych mieszkańców powinno stać się właścicielem terenów. Idee Wagnera widoczne są w późniejszej polityce mieszkaniowej Wiednia gdyż współtworzy ją wielu jego uczniów.

119 poprzez powołaną do tego celu spółkę miejską GESIBA: Gemeinnutzige Siedlungs – und Bauaktiengesellschaft.

120 Zgodnie z hasłem socjalistów “bogaci płacą na biednych” podatek za wynajem luksusowego apartamentu stanowił 40% w skali roku, natomiast podatek od wynajmu małego mieszkania jedynie 2%.

57

lokali staje się zupełnie nieopłacalny, prowadzi do załamania prywatnego rynku nieruchomości i do wyprzedaży mieszkań i gruntów. Następuje wyraźny spadek cen nieruchomości w mieście i zarząd miasta przystępuje do ich wykupu, zaczynając od lokali nie spełniających miejskich standardów. Większymi podatkami obłożone zostają działki niezabudowane i nieuzbrojone, co ma zachęcać prywatnych inwestorów do budowy lub sprzedaży gruntów. Żeby uniknąć niepłacenia podatków gmina przyznaje sobie prawo pierwokupu nieruchomości po zadeklarowanych przez kupujących cenach. Polityka mieszkaniowa miasta zakładała ustalenie czynszów na poziomie zwrotu kosztów, bez kosztów amortyzacji. Nowe czynsze stanowią 2,5% - 3% dochodów mieszkańców, co w porównaniu z 25% - 30%, które na mieszkanie przeznaczane były przed reformą, stanowi bezinwestycyjne ożywienie gospodarki.

Zdjęcie 5.

Karl Marx Hof, część środkowa, wnętrze oraz zewnętrze (fot. autor, 10.2009).

Zdjęcie 6.

Karl Marx Hof, południowa, widok z wnętrza (fot. autor, 10.2009).

1927 – 1930, arch. Karl Ehm.

Symbol socjalistycznego programu mieszkaniowego.

Budynek zorganizowany wokół wspólnego dziedzińca z terenami rekreacji. Niewielkie mieszkania uzupełnione są o rozbudowany program wspólny. W latach 1990.

został poddany gruntownemu remontowi i podniesieniu standardów mieszkań. Mieszkanie tutaj nadal cieszy się popularnością.

■ Wobec poważnego niedoboru mieszkań magistrat decyduje się na wsparcie domów budowanych metodami gospodarskimi, bez planów oraz projektów.

■ Budowa zabudowy o niskiej intensywności, w strukturze miejskiej, od początku jest traktowana jako działanie tymczasowe.

NOWA JAKOŚĆ ZABUDOWY MIESZKANIOWEJ. Nowe przepisy urbanistyczne ustalają maksymalną powierzchnię zabudowy na poziomie 50% działki oraz zakazują budowy podwórek „studni” stosowanych do tej pory jako minimalne doświetlenie pomieszczeń.

Wszystkie pomieszczenia muszą być oświetlone bezpośrednim światłem dziennym. WC oraz kuchnia wyposażone muszą być w wentylację grawitacyjną, a izby mieszkalne muszą mieć możliwość przewietrzania . Wszystkie nowobudowane mieszkania muszą być wyposażone w instalację elektryczną, bieżącą wodę, WC oraz kuchnię gazową. Minimalna wysokość pomieszczeń ustalona zostaje na 280 cm. Preferowanym układem zabudowy są klatkowce, z 4 lub 5 mieszkaniami dostępnymi z jednej platformy, klatki schodowe mają dostęp od strony podwórka, żeby wspomagać powstawanie wspólnot lokatorskich. Mieszkania mają wielkość

58

38m² i 48m² w pierwszym etapie, oraz po 1927 roku: 21m², 40m², 49m², 57m², większe mieszkania mają wydzielone kuchnie, pokoje są w układzie amfiladowym. Nie stosuje się wbudowanych mebli, wystrój wnętrz pozostawia się w gestii lokatorów. Jakość używanych do budowy materiałów kontrolowana jest przez inspektorów urzędu miasta. W celu obniżenia kosztów ujednolicone zostają elementy wyposażenia i zamawiane hurtowo u producentów.

Wyposażenie obejmuje także elementy otoczenia takie jak ławki, śmietniki, balustrady, tabliczki z numerami posesji czy z opisami nakazów i zakazów obowiązujących w miejscach wspólnych. Pomieszczenia wspólne¹²¹ kompensowały mieszkańcom niewielką powierzchnię mieszkań. Wielką wagę przywiązuje się do podwórka wewnętrznego, które z jednej strony ma integrować mieszkańców, z drugiej – ma być dostępne z zewnątrz jako element dofinansowany z budżetu i jako wyraz braku społecznych podziałów miasta¹²². Po latach okazało się, że zastosowane rozwiązania przestrzenne w znaczący sposób przyczyniły się do zmniejszenia fragmentacji społecznej. Zespoły mieszkaniowe, traktowane jako inwestycje publiczne, generowały procesy rewitalizacji terenów zdegradowanych.

Ciekawym rysem wiedeńskich rozwiązań mieszkaniowych okresu międzywojennego jest funkcjonowanie poza obowiązującym, szczególnie w Europie kontynentalnej, nurtem modernizmu. Nowe elementy układu miasta dodawane są w oparciu o tradycyjne elementy kompozycyjne: pierzeje, ulice, kwartały i plomby, a nie jako bloki w zieleni z szerokimi alejami. Nowa zabudowa mieszkaniowa wolna jest także od eksperymentów materiałowych oraz estetycznych. Zespoły wpisywane są w kontekst sąsiedztwa i tradycję miasta, choć zaniechano podporządkowywania wnętrz układowi elewacji, a wyglądu budynków nie regulują już rygorystyczne przepisy, nie oznacza to jednak, że powstająca architektura jest nieciekawa.

W ratuszu zatrudnionych jest 20 architektów, którzy ustalają wysokie standardy jakości materiałów i wykonawstwa dla budownictwa mieszkaniowego i wprowadzają autorskie rozwiązania estetyczne. Zatrudnieni na stałe rzeźbiarze dbają o detale architektoniczne.

Przy przydziale mieszkań stosowano system punktowy, który najbardziej preferował rdzenne wiedeńskie rodziny z dziećmi, prawdopodobnie preferowani byli także członkowie partii socjalistycznej, gdyż stanowili oni około 90% mieszkańców zasobów komunalnych.

W okresie 1920-1935 wybudowano ponad 61 tysięcy mieszkań komunalnych, co razem z lokalami wyremontowanymi dało ponad 66 tysięcy mieszkań pod zarządem miejskim. W 1935 roku 10% ludności mieszka w mieszkaniach komunalnych. Na inwestycje mieszkaniowe, w najlepszych latach, przeznacza się 25% - 30% budżetu miasta.

Od 1934/5 do 1955 roku w wyniku zajść historycznych¹²³ polityka mieszkaniowa i realizacje z zakresu mieszkaniówki zostały częściowo zahamowane.

■ Budowa małych domków, metodami gospodarskimi, bez planów oraz projektów, jest wspomagana przez magistrat, jako tymczasowe lekarstwo na groźny niedobór mieszkaniowy.

■ Niechęć do rozlewania miasta powoduje samoograniczenie miasta i promocję zabudowy o wysokiej intensywności.

121 Spektrum pomieszczeń wspólnych było szerokie: przedszkola, sale spotkań, sale teatralne i muzyczne, biblioteki, czytelnie, pralnie z pralkami mechanicznymi, punkty opieki nad matką i dzieckiem, przychodnie lekarskie i dentystyczne, łaźnie, lokale usługowe i sklepy, biura, obiekty sportowe i baseny.

122 Rozwiązania architektoniczno-przestrzenne z okresu międzywojennego rządu socjalistów cechują się przemyślanym działaniem psychologiczno-społecznym. Wiele rozwiązań poza czysto funkcjonalnymi ma dodatkowe znaczenie. Łatwa dostępność podwórek wewnętrznych i zacieranie granic między przestrzeniami półprywatnymi, a publicznymi, (np. poprzez zastosowanie takich samych materiałów) ma świadczyć o zniwelowaniu różnic między obywatelami. Lokale w parterach kamienic, które w poprzednim ustroju zajmowane były przez właścicieli kamienic, przeznaczone zostają na lokale wspólne lub usługowe, jako symbol tego, że obecnie wszyscy mieszkańcy są współwłaścicielami kamienic, etc.

123 Pierwszym wydarzeniem było przejęcie władzy przez austrofaszystów w lipcu 1934 oraz krótka wojna domowa, następnie w marcu 1938 Austria została przyłączona do Rzeszy Niemieckiej. W 1945 roku następuje wyzwolenia Austrii spod panowania Rzeszy, jednak Wiedeń zostaje podzielony 4 obszary okupacyjne i nie odzyskuje pełnej autonomii aż do 1955 roku.

59

OKRES POWOJENNY. W czasie wojny w Wiedniu 180 000 mieszkań ulega zniszczeniu, a 87 000 całkowicie zburzonych. Prywatne budownictwo mieszkaniowe nie istnieje. Pierwsze powojenne wybory w 1945 roku wygrywają socjaliści. Kwestia mieszkaniowa ponownie staje się pierwszorzędna, jednak zmieniają się jej priorytety. Wprowadzona zostaje standaryzacja i prefabrykacja, a główną wytyczną jest budować szybko i tanio. Nowy program mieszkaniowy zakłada rozgęszczenie centrum miasta – poprzez nieodbudowywanie oficyn oraz wprowadzenie nowej zabudowy do dzielnic peryferyjnych. Rezygnuje się także z twórczych poszukiwań architektonicznych i urbanistycznych. W 1947 roku, z pomocą rządu Szwedzkiego, powstaje pierwsze osiedle Per Albin Hansson Siedlung - osiedle typu high-rise przeznaczone dla 15 000 rodzin, uzupełnione o przedszkole, szkołę i ośrodek zdrowia.

Wkrótce w Wiedniu buduje się 5 000 mieszkań komunalnych, a pod koniec lat 1960. 10 000 rocznie. Mieszkania są małe, choć często z możliwością łączenia w większe, oraz wyposażone w centralne ogrzewanie i łazienki z wanną. Przeważająca część tych mieszkań znajduje się w blokach, od 1961 roku z wielkiej płyty, o całkowicie uproszczonej architekturze. Od 1950 roku praktycznie zaniechano budowy kwartałowej i kamienic z podwórkami. Powstaje znacząco mniej lokali wspólnych i obiektów towarzyszących niż przed wojną, są one także wykonane z mniejszą starannością. Nowy system budownictwa jest wydajny – do 1970 roku powstało 100 000 nowych mieszkań komunalnych – ale zupełnie niesatysfakcjonujący przestrzennie. Ma to związek z międzynarodowym nurtem budownictwa prefabrykowanego, w który włącza się powojenny Wiedeń, ale także z emigracją lub śmiercią dotychczasowej elity projektowej, często żydowskiego pochodzenia. Słabe ruchy mające na celu związanie osiedli typu high-rise z tkanką miejską podejmowane są na osiedlach Trabrenngrunde Siedlung, Wohnhausanlage Am Schopfwerk, które orientowane wokół dziedzińców, mających symulować układ przedwojennych kamienic. Na uwagę zasługuje także osiedle Wohnpark Alt-Erlaa, projektu Harrego Glucka, zrealizowane w latach 1973-1979. Autorowi udało się zawrzeć ideę

„własnego domu z ogródkiem” w prefabrykowanym bloku. Osiedle składające się z trzech dużych bloków, w których połowa mieszkań ma duże tarasy otoczone jest zielenią parkową i wyposażone w szkołę, przedszkole, kościół i sklepy, do dziś cieszy się popularnością.

Rysunek 17.

Wohnhausanlage Am Schopfwerk (opr. własne).

Projekt 1967, realizacja 1975 – 1980, arch. Viktor Hufnagl. Próba nadania zabudowie z wielkiej płyty cech kamienicy - osiedle zorganizowane wokół półprywatnego dziedzińca.

KRYZYS ARCHITEKTURY MODERNISTYCZNEJ. Niezadowolenie społeczne z masowego budownictwa mieszkaniowego, które w latach 1970. przetacza się przez Europę jest

60

zauważalne także w Wiedniu, jednak dzięki sprawnemu systemowi zarządzania kryzys wiedeńskich blokowisk jest mniej ostry niż w innych miastach europejskich. Krytyka społeczna dotyczy niskiej jakości zabudowy, jej charakteru oraz samej idei budowania wież mieszkalnych. Nowe kierunki polityki mieszkaniowej dopuszczają dotowanie zabudowy jednorodzinnej typu nisko-gęsto¹²⁴, jednak tereny na rozwój tego typu budownictwa, w planie rozwoju Wiednia, wyznaczone są dopiero pod koniec lat 1980, kiedy powstają osiedla Verdi Siedlung (arch. Harry Gluck), Pilotengasse (arch. Herzog, De Meuron) czy Tamariskengasse (arch. Roland Rainer). Inwestycje tego typu powstały, by zatrzymać w mieście lepiej sytuowanych mieszkańców, jednak nigdy nie zyskały pełnego poparcia społecznego. Mimo względnie wysokiej intensywności krytykowane były za ekstensywne użytkowanie terenu, niesprawiedliwość społeczną przy dostarczaniu infrastruktury za publiczne pieniądze, oraz za niemiejski charakter.

Krytyczna obserwacja procesów zachodzących w innych krajach: wyburzeń prowadzonych w ramach urban renewal, oraz gentryfikacji spowodowanej prywatyzacją zasobów mieszkaniowych, doprowadziły do wpisana do priorytetów polityki mieszkaniowej Wiednia odnowy starej zabudowy. Od początku lat 1980. model odnowy miasta charakteryzują podstawowe zasady funkcjonowania:

priorytet zachowania istniejącej zabudowy;

utrzymanie obecnych mieszkańców (przeciwdziałanie gentryfikacji);

uwzględnienie życzeń mieszkańców podczas remontów;

dofinansowanie remontów niezależnie od własności.

Żeby wspomóc procesy takiej zrównoważonej odnowy, przez miasto powołane zostały lokalne biura prowadzone przez architektów i inżynierów, w których prowadzone jest doradztwo w szeroko rozumianych sprawach mieszkaniowych (na temat dotacji, procedur, projektów, wystroju, etc.). Biura te działają do dzisiaj.

Ciekawym doświadczeniem wiedeńskim jest realizacja „architektury protestu”

Friedensreicha Hundertwassera, malarza i artysty, który przez ponad 20 lat krytykuje architekturę prefabrykowaną i zunifikowaną. W 1980 roku koncepcja antyblokowiska -

„kamienicy z lasem i łąką” wykonana przez Hundertwassera zostaje przyjęta do realizacji.

Zatrudniony w urzędzie architekt wykonuje projekt budowany i w 1985 roku oddany do użytku jest najbardziej nietypowy obiekt mieszkaniowy realizowany ze środków publicznych. Ze względu na różnorodność detali i rozwiązań estetycznych budowa trwa długo, wyższy jest także koszt realizacji a co za tym idzie: czynsz. Do dzisiaj nie brakuje jednak chętnych na wynajem mieszkań w tym budynku, który jest ponadto drugim najczęściej odwiedzanym obiektem w Wiedniu. Inwestycja ta nie może być uznana za prekursora nowych rozwiązań w mieszkaniowym budownictwie komunalnym, jest natomiast ważna ideologicznie, jako krok milowy w zmianie obrazu architektury mieszkaniowej dotowanej jako nieatrakcyjnej.

Interesującym przykładem połączenia zamieszkiwania typu: miasto-ogród z miejską intensywnością może być osiedle Puchenau koło Linzu w Austrii. Zespól zaprojektowany przez Rolanda Rainera, powstawał w trzech etapach od 1969 roku do 2000, składa się z domów atrialnych o wielkości 135 m² na działkach 270m² i szeregowych piętrowych na działce 105m2. Pozwoliło to na wprowadzenie w pełni opłacalnego transportu publicznego i oszczędności na infrastrukturze przy zachowaniu wysokiej jakości życia.

124 Zabudowa szeregowa lub dywanowa tak wysokiej intensywności żeby uzasadnione ekonomicznie było łączenie jej z systemem komunikacji publicznej. W Wiedniu jej pierwszym propagatorem był Roland Reiner (1910-2004) naczelny urbanista Wiednia w latach 1958-1963, jednak za czasów jego kadencji na tym stanowisku nie udało mu się przeforsować wprowadzenia zapisów o tego typu zabudowie do planów rozwoju.

61

1.3.2. Francja. Haussmann i Le Corbusier¹²⁵

FRANCUSKA SPECYFIKA. Tym co wyróżnia francuskie podejście do problemu zwiększającej się ilości mieszkańców w miastach jest przebudowa Paryża z początku drugiej połowy XIX wieku. Celem, przeprowadzonej według planów barona Georgesa Haussmanna¹²⁶ przebudowy, jest przekształcenie średniowiecznego miasta w nowoczesną metropolię.

Przebudowa Paryża jest także podwójną receptą przeciw niepokojom społecznym, które są w tym okresie kołem napędowym zmian w sferze mieszkaniowej: prowadzi do poprawy warunków mieszkaniowych (wprowadzając do miasta światło, przestrzeń i nową zabudowę), a także, poprzez poszerzenie i wyprostowanie ulic, ułatwia tłumienie buntów. Taki autorytatywny i wielkoskalowy sposób postępowania pojawia się w wielu francuskich rozwiązaniach dla problemu mieszkaniowego przez prawie całe XX stulecie, a nazwany na jego cześć Haussmanism do 1914 roku jest dominującym we Francji podejściem do planowania przestrzennego. Innym charakterystycznym rysem wielu francuskich rozwiązań mieszkaniowych jest ich socjalistyczny charakter. Jest tak w przypadku m.in. Chaux¹²⁷ – Claude’a-Nicolas’a Ledoux, idei Falansteru¹²⁸ Charlesa Fouriera, także powstałej już w XX wieku idei cité industriell¹²⁹ Tony’ego Garniera i Plan Voisin de Paris (zob. niżej) Le Corbusiera, oraz les grands ensembles, które stanowią charakterystyczną cechę francuskiego budownictwa mieszkaniowego od lat 1950.

SPRAWA MIESZKANIOWA PRZED ROKIEM 1914. Sytuacja mieszkaniowa we Francji w drugiej połowie XIX wieku jest równie poważna jak w innych krajach europejskich, podobne są także pierwsze rozwiązania ustawowe: ustawa o regulacji warunków sanitarnych jest wprowadzona we Francji w 1850 roku, dwa lata po ustawie angielskiej. Od 1894 roku działa stowarzyszenie na rzecz reform socjalnych: Museé Social¹³⁰, a od 1908 roku jego oddział do spraw higieny socjalnej. Założycielami stowarzyszenia są reformatorzy społeczni:

125 Opracowano na podstawie badań literaturowych, głównie prac Jeana Pierra Gaudina [Gaudin w Ward 1992], Petera Halla [Hall 2005], Anne Power [Power 1993], Heleny Syrkus [Syrkus 1984], Stephena V. Warda [Ward 2002], Jacka Życińskiego [Życiński 2005], pozostałe źródła wykazane w przypisach.

126 Plan przebudowy Paryża, przeprowadzony w latach 1853-1870 na zlecenie Napoleona III Bonaparte.

Przedsięwzięcie o wielkiej skali, przeprowadzone całkowicie przy użyciu środków publicznych miało podkreślić majestat Napoleona III, ale także pokazać światu, że można reformować miasta. Ignorując zastany układ przestrzenny wprowadzono do miasta przestronne aleje, parki (m.in. lasek buloński), place i bulwary. Układ uzyskany w ramach przebudowy jest sztywny i monumentalny. Planowi Haussmanna brakowało całościowego spojrzenia na miasto, w rzeczywistości plan był wykonywany partiami, by zapobiec spekulacjom gruntem.

127 Komuna Chaux, 1774 rok, proj. Claude-Nicolas Ledoux. Osiedle dla pracowników kopalni soli, należącej do francuskiego hrabiego. Założenie oparte na elipsie z promieniście ułożonymi pawilonami wzorowane na renesansowych projektach miasta idealnego z XVI wieku. Architektura utrzymana w stylu klasycyzmu

127 Komuna Chaux, 1774 rok, proj. Claude-Nicolas Ledoux. Osiedle dla pracowników kopalni soli, należącej do francuskiego hrabiego. Założenie oparte na elipsie z promieniście ułożonymi pawilonami wzorowane na renesansowych projektach miasta idealnego z XVI wieku. Architektura utrzymana w stylu klasycyzmu