Anonimowość narratorek w powieściach El Hachmi, jak i paralelizmy między doświadczeniami bohaterek a życiorysem pisarki, który, jako czytelnicy, znamy częściowo z JTSC i różnych paratekstów, stanowią przesłankę, by w tekstach tych dostrzegać wymiar autobiograficzny, bez względu na przeszkody, które mogą pojawić się w świadomości czytelni-ków i skłaniać do ograniczenia takiego utożsamienia31. Sama El Hachmi nie podaje, by wydarzenia z jej życia zostały zobrazowane w jej utworach; stwierdza, że realnej Najat przypisać można jedynie określony światopo-________________________
29 Ciekawe, że w zachodniej teorii literatury gendered narrative napotkała na prze-szkodę, jaką jest obojętność wobec autorstwa utworu literackiego wynikająca z argumenta-cji zaprezentowanej przez Foucaulta w „Qu’est-ce qu’un auteur?”; do tej pory jest ona bar-dzo problematyczna dla feminizmu, jak stwierdza Eagleton (2005: 17). Badaczka uważa, że w następstwie tej obojętności – oraz rozpowszechnionej tezy Barthesa dotyczącej śmierci autora – imię i płeć autora stały się nieistotne. Amerykańska uczona Nancy Miller podwa-żała zasadność użycia powszechników takich jak „autor” czy „czytelnik” oraz domagała się stosowania złożonej perspektywy w analizie autorskiego podmiotu, odsyłającej do histo-rycznego, politycznego i figuratywnego ciała autorki (cyt. za: Eagleton, 2005: 18). Według Gràcii (2011: 5), na przykład, jest obojętne czy główna postać LCC jest mężczyzną, czy kobietą.
30 Należy odnotować, że w kulturze amazigh istnieje tendencja do wyzwolenia się od niektórych dyskryminujących kobiety zwyczajów, panujących w wielu wspólnotach arab-skich (zob. Ricci, 82).
31 Słowa Capdevili (2015) odnoszące się do LFE również przypominają fakty przywoły-wane przez autorkę w JTSC: „[żyjąc] w świecie absolutnie obcym oraz […] korzystając z możliwości kształcenia się w mieście, które dostarcza jej fascynujących narzędzi osobi-stego rozwoju”.
gląd czy wrażliwość oraz wybór konkretnych tematów (Sánchez Máiquez, 2011: 116). Biorąc pod uwagę informacje, którymi dysponujemy jako czytelnicy, oraz zacytowaną przed chwilą wypowiedź autorki, wydaje się, że za pomoc w próbie zrozumienia założeń kwestii autobiograficznej w utworach El Hachmi posłużyć może wypowiedź Pla (2011: 12), który strategię narracyjną zastosowaną w LUP i LCC określa jako „przemyś- laną dwuznaczność autobiograficzną”32. Z jednej strony jakiekolwiek stwierdzenie o charakterze absolutnym w tej materii jest trudne do udo-wodnienia i może zostać odparte; i tak, na przykład, podczas gdy Garí (2011) podkreśla, że LCC nie jest autobiograficznym wyznaniem, Segarra (2015: 78) przytacza słowa autorki potwierdzające autobiograficzny cha-rakter utworu33. Z drugiej zaś strony odczytanie dopatrujące się w po-wieści jedynie szeregu doświadczeń osobistych autorki można uznać, tak jak czyni to Isarch (2008: 131), za ograniczone.
Poważany krytyk Jordi Nopca (2015: 62) uważa, że JTSC zalicza się do „literatury świadectwa”, a Gallart i Bau (2010), który twierdzi, że w tekście nie ma elementów fikcji, za zasadniczą wartość uważa szcze-rość autorki34. Są to dwa głosy, które w różny sposób sygnalizują war-tość tekstu zasadzającą się na jego autentyczności. Vidal Claramonte (2012: 241) popiera tę opinię, podkreślając aspekt doświadczalny zjawi-ska: El Hachmi jest w stanie sformułować najbardziej wiarygodne sądy o imigracji, ponieważ mówi o niej od wewnątrz, z własnego doświadcze-nia. Świadectwo, szczerość i doświadczenie to istotna w obszarze literac-kim triada, która od czasów romantyzmu stanowi skuteczną przeciw- wagę dla postmodernistycznych postulatów relatywizujących prawdę w literaturze. Czy to za sprawą dziwnego losu czy też autentyczności półwiejskiego obszaru uznanego za serce Katalonii, traf chciał, że inne podobne zjawisko miało miejsce również niedaleko Vic, a jego bohaterem stał się kataloński poeta Miquel Martí i Pol. W czasach frankistowskich zyskał on popularność w Katalonii jako autor zaangażowany, swoisty „głos ludu”. W lokalnej wersji realizmu socjalistycznego uznano go za przedstawiciela proletariatu w ideologicznej walce z reżimem z tej przy-________________________
32 Pisząc o JTSC, Pomar-Amer (2014b: 43) stwierdza: „[El Hachmi] wykorzystuje
voyeurism kultury dominującej, stosując przestrzeń dwuznaczności w ustalaniu granic
między fikcją a autobiografią”.
33 Oto inna opinia wskazująca na zbieżność między opowieścią zawartą w LCC a doświadczeniem życiowym pisarki: „Najat El Hachmi pisze o tym, co przeżyła, odważnie. […] Teraz, po trzydziestce, chcąc się wyzwolić, napisała seksualny pamiętnik” (Guillamon, 2011).
34 W sposób całkowicie akrytyczny Isarch (2008: 131) charakteryzuje utwór jako zbiór opowiadań. Fuentes González (2013) określa go hiperbolicznie mianem „eseju”, choć, mimo obfitości dygresji, dominuje w nim opowieść.
czyny, że zaczął pracować w fabryce w wieku 14 lat35. Znał więc ową rze-czywistość „od wewnątrz”, choć de facto pracował w biurze fabryki jako księgowy.
Również El Hachmi zna konkretną rzeczywistość migracyjną z włas- nego doświadczenia życiowego, które jednak odróżnia ją od większości imigrantów ekonomicznych przenoszących się do Katalonii, pozbawio-nych możliwości systematycznego kształcenia się w szkołach krajów zachodnich, socjalizacji z lokalnymi obywatelami począwszy od okresu dzieciństwa, ustrukturyzowania procesów poznawczych w – przede wszystkim – języku katalońskim, ale i hiszpańskim, itd. El Hachmi, tak jak Martí i Pol, uosabia wolę wypowiedzenia się podporządkowanego (subaltern), o politycznym znaczeniu i skutkach, zgodnie z terminem Gramsciego spopularyzowanym ostatnio przez Spivak (zob. 1988). Rów-nocześnie autorzy ci należą do grupy twórców utożsamianych przez wie-lu odbiorców z jedną konotowaną kategorią – konkretną wspólnotą, ideą czy pojęciem. Istnieje jednak jeszcze inny element łączący się z wymia-rem ideologicznym, który cechuje twórczość El Hachmi, choć mało kry-tyków zwróciło na to jakąkolwiek uwagę. Stosując różnorodne strategie narracyjne, szczególnie pełną gamę tonów humorystycznych – np. po-przez ilościowy i jakościowy dobór informacji przekazywanej adresatowi narracji JTSC, którym jest sfikcjonalizowana postać syna autorki – stara się wywołać w czytelnikach odruch empatii. Stosując ironię, mruga do odbiorcy, próbuje też wypracować stan wzajemnego porozumienia mię-dzy narratorem a czytelnikiem36. Jest to ciekawe zagadnienie, którego analiza przekracza jednak tematykę nakreśloną w tej pracy.
W 2012 r. El Hachmi zdefiniowała dwa istotne aspekty swojej orien-tacji politycznej – opowiedziała się za lewicą oraz przeciw niepodległości narodu katalońskiego – podpisując mający formę manifestu „Apel do fe-deralistycznej i lewicowej Katalonii”, poparty przez intelektualistów i pi-sarzy z różnych ugrupowań lewicowych (zob. Bacardit, 2015)37. Tego wy-________________________
35 O kontrowersji dotyczącej tego procesu i konstrukcji postaci Martíego i Pola w wy-miarze ideologicznym i historiograficznym w katalońskim obszarze literackim zob. Gregori (2006).
36 I tak, na przykład, narratorka LFE, szukając pracy i zderzając się z rasistowską po-stawą pracodawców, określa siebie ironicznym epitetem „la ben integrada” (dobrze zinte-growana) (El Hachmi, 2015: 60). W ten sposób robi subtelną aluzję do postaci „la ben plan-tada” (kobieta o dobrej prezencji) stworzonej przez katalońskiego pisarza Eugenia d’Orsa, która, zgodnie z ideologią konserwatywną wyznawaną przez autora, była alegorią kobiety autentycznej, silnej, rozsądnej, pracowitej i stworzonej do macierzyństwa. Zastosowanie tego epitetu w odniesieniu do narratorki puentuje (ironicznie) cel El Hachmi, gdyż burzy uproszczony i banalny obraz zintegrowanego imigranta (Guillamon, 2015).
37 Dlatego Guia Conca (2007: 239) zagalopowała się, gdy na podstawie jednego zdania wyjętego z JTSC, w którym mowa była o ideałach nastolatki, utożsamiła El Hachmi z
kata-boru politycznego nie sposób oddzielić od postaw przyjmowanych przez El Hachmi w obszarze literackim, które Ricci (2011: 93) opisuje jako „wysiłki intelektualisty amazigh-marokańskiego na rzecz polepszenia sy-tuacji swoich rodaków”. W odniesieniu do LFE podkreślano zaangażo-wanie społeczne pisarki, przybierające, poprzez formę lekcji moralnych i kulturowych, coraz solidniejszy wymiar polityczny (Díez, 2016). Co jed-nak w tym kontekście powiedzieć można o powieści LCC, w której – jak widzieliśmy wcześniej – El Hachmi porzuca główną tematykę swej twór-czości i stawia na erotyzm, nie wprowadzając sytuacji, które pobudzały-by do refleksji na temat imigracji?38 Mówiąc inaczej, jaki może być odbiór tekstu, gdy autorka-świadek, autorka-przedstawicielka wchodzi na teren erotyzmu, nie nawiązując do konfliktu cywilizacyjnego między ludnością lokalną (z którą utożsamia się większość czytelników) a innością, repre-zentowaną przez imigrantów?39 Czy nie bała się utraty tożsamości, tak fizycznej, jak i kulturowej, która – zgodnie z tym, co pisze Eagleton (2005: 19) – grozi autorkom pomijającym zagadnienia etyczne? A może ma rację Gràcia (2011), dostrzegając w tej narracji erotycznej odważną postawę etyczną?40 Czy El Hachmi chciała odciąć się od portretu moral-nego czy etyczmoral-nego łączącego się z etykietką „pisarki pochodzenia maro-kańskiego”? A może przesadza Ricci (2011: 84), gdy poddaje LCC srogiej krytyce, nie wahając się stwierdzić, że powieść jest produktem dla tych, którzy poszukują obrazów prostackiego łamania seksualnego tabu przez „mauryjską” pisarkę?41 Zastanawiając się nad tą kwestią, być może war-to wziąć pod uwagę zdanie samej El Hachmi, która tłumaczy, że pisząc, pragnie zanalizować okoliczności determinujące jej życie i zrozumieć sprzeczności wynikające ze statusu córki marokańskich imigrantów w Katalonii (Sánchez Máiquez, 2011: 116). Również parateksty autor-stwa El Hachmi – a także teksty krytyczne odbijające jej przesłanie – nie-________________________
lońskim ruchem niepodległościowym. Barcelońskie gazety „El Periódico” i „La Vanguardia”, w których pisarka publikowała teksty publicystyczne, wyrażają stanowisko raczej nieprzy-chylne niepodległości Katalonii.
38 Pla (2011: 13) dostrzega powierzchowność kontaktów erotycznych narratorki, wyra-żającą brak moralnej głębi.
39 Zdaniem El Hachmi LCC doczekała się powściągliwej reakcji ze strony odbiorców, zwłaszcza czytelniczek (Segura, 2012).
40 Krytyk pozytywnie ocenia w utworze „[…] wyzwalającą analizę formy seksualności społecznie skompromitowanej lub rzekomo wątpliwej: bohaterka cieszy się seksem, gdy seks odtwarza przemoc i dominację i nie ukrywa istotnej złożoności przyjemności” (Gràcia, 2011).
41 Według badacza, normatywny system zachodni, który równocześnie ochrania imi-grantów i czyni ich „egzotycznymi”, z jednej strony ich „pożąda”, a równocześnie wyrzuca ich na margines (Ricci, 2011: 87).
rzadko podkreślają moc terapeutyczną i wyzwalającą literatury, a aspek-ty te wiążą się ściśle z pozycją easpek-tyczną, jaką autor zajmuje wobec siebie i społeczeństwa, w którym żyje.