Autorstwo Orędzia do biskupów niemieckich

List biskupów polskich do niemieckich musiał mieć zupełnie inny charakter i jego autorem mógł być tylko arcybiskup Kominek, postrzegany w Episkopacie Polski jako ekspert od spraw stosunków polsko-niemieckich.

Bez wątpienia był on znakomitym znawcą historii, literatury, filozofii i sztu-ki niemiecsztu-kiej. Jednak nigdy nie był germanofilem, choć był rodowitym Górnoślązakiem, uczęszczał do szkoły niemieckiej, znał doskonale język niemiecki i miał wielu przyjaciół wśród Niemców. Dla niego liczyła się przede wszystkim „polska racja stanu” oraz Ewangelia ze słowami „I odpuść nam nasze winy, jak i my odpuszczamy naszym winowajcom” (Mt 6,12).

W przygotowaniu Orędzia arcybiskup Kominek mógł liczyć na pomoc biskupa chełmińskiego Kazimierza Kowalskiego i dwóch biskupów pomoc-niczych: Jerzego Stroby z Gorzowa i Bernarda Czaplińskiego z Chełmna.

Jednak biskup Stroba wymawiał się od współautorstwa, mówiąc, że Ko-minek pytał go o jakieś słowa, o jedno czy drugie zdanie i na tym koniec.

Wszyscy biskupi polscy, na czele z kardynałami Wyszyńskim i Wojtyła, podpisując dokument w pewnym sensie stali się jego współautorami.

Arcybiskup Kominek swoje przemyślenia na temat najistotniejszych warunków pojednania z Niemcami ujął w przygotowanym artykule pt.

Propozycje dialogu z Niemcami. Echa i odgłosy. Celem artykułu, przekazanego redakcji „Tygodnika Powszechnego” było przygotowanie polskiego spo-łeczeństwa na odbiór Orędzia. Niestety opracowanie z powodu cenzury nie ujrzało światła druku³. Być może treść artykułu w języku niemieckim została dostarczona niektórym biskupom niemieckim. Z pewnością projekt Orędzia był dyskutowany z biskupami: Ottonem Spülbeckiem z Drezna, Franciszkiem Henschbachem z Essen i Józefem Schöfferem z Eichstadt.

Po naniesieniu przez nich pewnych uwag, wydawało się, że istnieje pewna atmosfera zrozumienia między hierarchami obydwóch państw. Tymczasem okazało się, że nie wszyscy niemieccy biskupi byli zdolni do wyrażenia con-cedo na wysunięte przez stronę polską propozycji. Możliwe, że był to błąd

3 Por. B. Kominek, Propozycje dialogu z Niemcami. W: Szkice do portretu. Kardynał Bolesław Kominek. Red. J. Krucina. Wrocław 2005 s. 223-244.

129 Ks. Józef Mandziuk

wynikający przypuszczalnie z nadmiernie optymistycznej oceny sytuacji przez biskupów polskich⁴.

Zarzucano biskupom polskim, że nie konsultowali przygotowywanej treści Orędzia z przedstawicielami rządu PRL. Można się bowiem było spodziewać, przy totalnej monopolizacji przez komunistów wszelkich kontaktów z zagranicą, wykorzystania inicjatywy biskupów do walki z Ko-ściołem. W rzeczywistości jednak arcybiskup Kominek, za pośrednictwem swojego sekretarza ks. Zdzisława Seremaka, przekazał tekst listu Ignacemu Krasickiemu, rzymskiemu korespondentowi „Trybuny Ludu” i otrzymał od niego zapewnienie, że władze państwowe nie zgłaszają zastrzeżeń.

Zdaniem Piotra Madejczyka Krasicki prawdopodobnie przekazał projekt listu „jako pochodzący ze źródeł agenturalnych, by podbudować swoją pozycję. Przypuszcza się także, że Krasicki zamierzał spowodować konflikt Gomułki z Wyszyńskim i osłabić pozycję przywódcy partii”. W konkluzji swoich wywodów historyk podał, że „Krasicki występował oczywiście nie we własnym imieniu, ale w porozumieniu z <<Partyzantami>>”⁵. Należy również przytoczyć wypowiedź ks. Jana Kruciny, najbliższego współpracownika rządcy Kościoła wrocławskiego: „Abp Kominek omówił tekst orędzia z ambasadorem Polski w Rzymie Adamem Willmannem. Raz go odwiedził z Prymasem, a raz sam. Ambasador obiecał Mu, że o wszyst-kim lojalnie powiadomi władze w Warszawie. Po tym jednak w sprawę wmieszał się aparat bezpieczeństwa. Natomiast Arcybiskup zaskoczony był eleganckim listem ambasadora Willmanna, w którym przeprasza Go, że sprawy jak były umówione, wymknęły mu się z rąk”⁶.

Arcybiskup Kominek zaszył się w jednym z włoskich klasztorów i tam nadał Orędziu ostateczną formę. Tekst pisał od razu po polsku i po niemiec-ku, a naniesione poprawki dotyczyły tylko spraw językowych. W stosunku do protestantów użył formuły „Bracia Ewangelicy”⁷. Dokument nosił datę 18 XI 1965 r. i został podpisany przez prymasa oraz wszystkich biskupów przybyłych do Rzymu na zakończenie obrad soborowych.

4 A. D u d e k, R. G r y z, Komuniści i Kościół w Polsce 1945-1989. Kraków 2006 s. 218.

5 P. Madejczyk, „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie…”. „Więź” 33 (1990) nr 9 s. 119.

6 J. Krucina, Przesłanie totalnego przebaczenia, s. 10.

7 E. Heller, Wyjść z diabelskiego kręgu. W 30-lecie orędzia biskupów polskich do niemieckich.

Tygodnik Powszechny” 49 (1995) nr 47 s. 5.

130 Początek drogi pojednania polsko-niemieckiego

Treść Orędzia

Orędzie otrzymało wydźwięk historycznej analizy relacji polsko-nie-mieckich, zawierających zarówno pozytywne jak i negatywne aspekty tysiącletniego sąsiedztwa. W uzasadnieniu prawa Polaków do Ziem Od-zyskanych odwoływano się nie tylko do racji historycznych, ale i egzy-stencjalnych narodu polskiego, skrajnie pokrzywdzonego w czasie wojny.

Z całą mocą podkreślono, ze granica na Odrze i Nysie – to „być albo nie być” państwa polskiego. Oto istotne fragmenty Orędzia z punktu widze-nia późniejszych wydarzeń: „Polska granica na Odrze i Nysie jest, jak to dobrze rozumiemy, dla Niemców nad wyraz gorzkim owocem ostatniej wojny masowego zniszczenia, podobnie jak jest nim cierpienie milionów uchodźców i przesiedleńców niemieckich. (Stało się to na międzyaliancki rozkaz zwycięskich mocarstw, wydany w Poczdamie w 1945 r.). Większa część ludności opuściła te tereny ze strachu przed rosyjskim frontem i uciekła na Zachód. Dla naszej Ojczyzny, która wyszła z tego masowego mordowania nie jako zwycięskie, lecz krańcowo wyczerpane państwo, jest to [granica zachodnia] sprawa egzystencji (nie zaś kwestia większego

<<obszaru życiowego>>)⁸. Po tych stwierdzeniach nastąpiło wyciągniecie rąk w duchu chrześcijańskiego przebaczenia i prośby o nie. „W tym – czy-tamy w Orędziu – jak najbardziej chrześcijańskim, ale i bardzo ludzkim duchu, wyciągamy do Was, siedzących na ławach kończącego się Soboru nasze ręce oraz udzielamy wybaczenia i prosimy o nie. A jeśli Wy, niemieccy biskupi i Ojcowie Soboru, po bratersku wyciągnięte dłonie ujmiecie, to wtedy dopiero będziemy mogli ze spokojnym sumieniem obchodzić nasze Millenium w sposób jak najbardziej chrześcijański. Zapraszamy Was na te uroczystości jak najserdeczniej do Polski. Niech tym kieruje miłosierny Zbawiciel i Maryja Panna, Królowa Polski. Regina Mundi et Mater Ecclesiae”⁹.

Niewątpliwie w Orędziu największe wrażenie zrobiły słowa „udzielamy przebaczenia i prosimy o nie”. Określenie „przebaczamy” nie wywołało większych kontrowersji, bowiem oparte było na Ewangelii, a zwłaszcza Modlitwie Pańskiej. Natomiast wyrażenie „prosimy o przebaczenie”

wywołało zdziwienie, zgrzyt, a także sprzeciw u Polaków. Wielu z nich bowiem przybyło na Ziemie Zachodnie i Północne z różnych stron świata, a zwłaszcza z Kresów Wschodnich Rzeczpospolitej. Zwłaszcza ci zza Buga

8 Orędzie biskupów polskich do ich niemieckich braci w Chrystusowym urzędzie pasterskim. W: Listy pasterskie Episkopatu Polski1945-1974. Paris 1975 s. 834.

9 Tamże, s. 835-836.

131 Ks. Józef Mandziuk

byli zdezorientowani sytuacją „dzikiego Zachodu”, zmęczeni długą trasą w towarowych wagonach i ogarnięci tęsknotą za stronami rodzinnymi. Oni po prostu nie wiedzieli za co mają przepraszać, a już zupełnie dziwili się, iż mają prosić o przebaczenie. Tymczasem autor listu na zarzuty, że jest w nim za dużo mowy o pojednaniu i przebaczeniu win, odpowiadał, że nie ma takiej Ewangelii, o którą można walczyć przez szerzenie nienawiści.

Cóż, arcybiskup z Wrocławia znał z autopsji cierpienia Ślazaków-Niemców przy ich przesiedlaniu do Niemiec i widział głęboki sens w duchu chrze-ścijańskiego przebaczenia zwrócenia się do Niemców o przebaczenie, choć krzywdy wyrządzone Polakom przez Niemców były nieporównywalne z cierpieniami zadanymi Niemcom przez Polaków, a zwłaszcza przez Sowietów. To właśnie żołnierze Armii Czerwonej czuli się zwycięzcami, a zagarnięte tereny uważali niemal za swoje. Zabijali, gwałcili, rabowali i wywozili wszystko, co się dało, razem z obrazami, książkami, zegarkami, a nawet rowerami. To za nich biskupi polscy również przeprosili, bo oni do przeprosin nie byli zdolni¹⁰.

2. Odpowiedź hierarchów niemieckich na Orędzie biskupów