Po wyznaczeniu nowych granic między terytoriami trzech zaborców decyzją traktatu wiedeńskiego z pierwotnej diecezji kujawskiej (znanej pod nazwami: kujawsko-pomorskiej, włocławskiej) pozostało jedynie 76 parafii.
Całkowicie od niej został oderwany archidiakonat pomorski i kruszwicki, również okrojony został archidiakonat włocławski. Granice nowej diecezji zostały nadane mocą bulli papieża Piusa VII Ex imposita nobis z dnia 30 czerwca 1818 r. Stolica pozostała w pierwotnym miejscu, czyli tam gdzie była katedra i kapituła, a miejscem rezydencji biskupa ustanowiono Kalisz z nazwą diecezji: kaliska, albo włocławska. W późniejszym czasie w kore-spondencji urzędowej zaczęto używać nazwy: diecezja kujawsko-kaliska.
Terytorium diecezji obejmowało parafie wcześniej należące do archidiecezji gnieźnieńskiej, kilka parafii z okolic Częstochowy, a będące wcześniej w diecezji krakowskiej, ponadto zostały dodane pojedyncze parafie z die-cezji wrocławskiej i poznańskiej. Tym samym diecezja kujawsko-kaliska stała się największą diecezją w Królestwie Polskim6.
Po 1819 r. w jej obrębie znalazły się siedziby następujących klasztorów, które pierwotnie były w zaborze pruskim, na obszarze Wielkopolski7: ber-nardynów (Kalisz - 18648, Kazimierz Biskupi - klasztor etatowy9 - 1898, Koło - klasztor etatowy, Warta - klasztor etatowy - 1898, Widawa - klasztor etatowy, Złoczew - 1864), franciszkanów konwentualnych (Pyzdry - 1864,
5 Biblioteki Kościoła katolickiego w Polsce, s. 130; K. Rulka, Inkunabuły w Bibliotece Seminarium Duchownego we Włocławku, „Fides. Biuletyn Bibliotek Kościelnych” 1996, nr 1/2, s. 58-65 [autor w tym przypadku podaje liczbę 755 woluminów].
6 W. Kujawski, Diecezja włocławska i jej granice w dokumentach stolicy apostolskiej, [w:] Jan Pa-weł II. Apostoł prawdy, pod red. J. Kędzierskiego, Włocławek 2005, s.197; tenże, Diecezja kujawsko-kaliska. Opracowanie historyczno-źródłowe, Włocławek 2011, s. 57-61.
7 Tamże, s. 316-318.
8 Daty kasat zostały podane za pracą P.P. Gach, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczy-pospolitej i Śląska 1773-1914, Lublin 1984; tenże, Geografia strat zakonów polskich w końcu XVIII i w XIX wieku, Rzym 1980.
9 „Wśród klasztorów nie podlegających kasacie wyróżniono […] dwie grupy: ponadeta-towe, etatowe. Wobec faktycznego zakazu przyjmowania do zakonów miano kasować domy ponadetatowe w miarę wymierania zakonników. […] Do stałego funkcjonowania wyznaczono zaledwie 25 domów etatowych męskich i 14 żeńskich z obsadą po 14 osób w każdym” cyt. za: P.P. Gach, Kasaty zakonów, s. 180.
57 Bernardeta Iwańska-Cieślik
Kalisz - 1868), franciszkanów-reformatów (Chocz - 1864, Kalisz - 1900, Konin - 1864, Lutomiersk - 1900, Wieluń - 1864), augustianów (Wieluń - 1839), cystersów (Ląd - 1819), dominikanów (Sieradz - 1864), jezuitów (Kalisz 1773), paulinów (Wieruszów - 1864), kapucynów (Ląd - 1864), kanoników regularnych laterańskich (Kalisz -1805), pijarów (Wieluń - 1864), premonstratensów (Witów - 1819), bernardynek (Warta - 1898).
Do najwcześniej zlikwidowanych placówek należało kolegium jezuickie w Kaliszu, którego zamknięcie było konsekwencją wydania przez papieża Klemensa XIV brewe Dominus ac Redemptor noster w 1772 r. Jego realizacja nastąpiła 12 listopada 1773 r., co ogłosił m.in. oficjał Franciszek Ksawery Radoliński. Z kolejnych omawianych klasztorów kasacie uległ w 1805 r. ten należący do kanoników regularnych laterańskich w Kaliszu, czyli w okresie (1800-1807), kiedy likwidacja była wykonywana „poprzez wydawanie od-dzielnych rozporządzeń skierowanych do poszczególnych konwentów”10. Klasztory premonstratensów (norbertanów) w Witowie oraz cystersów w Lądzie zostały zniesione w 1819 r. w wyniku wydania przez papieża Piusa VII bulli Ex imposita nobis w 1818 r. Wtedy to zostało przekazane upoważ-nienie dla arcybiskupa Franciszka Skarbek Malczewskiego do skasowania klasztorów i innych placówek kościelnych w celu poprawy sytuacji ma-terialnej Kościoła w Królestwie Polskim. Dekret kasujący liczne kolegiaty i klasztory w Królestwie Polskim podpisał dopiero na łożu śmierci 17 kwietnia 1819 r. Księgozbiorami zniesionych instytucji mała dysponować Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego11. Jeszcze w 1819 r. w wykazie klasztorów, w których nie przebywał żaden zakonnik umieszczono augustianów z Wielunia.
Aż dziesięć z omawianych klasztorów uległo kasacie w 1864 r. Do-konano tego na podstawie ukazu wydanego przez cara Aleksandra II dnia 27 października (8 listopada) 1864 r. o przeprowadzeniu ich reformy wraz z przepisami dodatkowymi12 oraz drugiego z datą 4 grudnia 1864 r.
10 Tamże, s. 42.
11 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego” 7, 1822, nr 32, s. 404-411; K. Rulka, Księgozbiory historyczne w bibliotece seminarium duchownego we Włocławku, „Kronika Diecezji Włocław-skiej” 1992, s. 288, przyp. 5.; Historia Kościoła w Polsce, t. 2, cz. 1, Warszawa 1979, s. 469;
E. Słodkowska, Biblioteki w Królestwie Polskim, s. 67.
12 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego” 62, 1864, s. 406-447, § 42, § 45; M.M. Grzybowski, Postawa Wincentego Chościak-Popiela, biskupa płockiego, wobec kasaty klasztorów z 1864 r. w jego diecezji, „Studia Płockie” 11, 1983, s. 257-272; W. Wójcik, Tak zwana reforma klasztorów w 1864 roku na terenie diecezji sandomierskiej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 23, 1971, s. 343-360.
58 Struktura proweniencyjna Biblioteki Wyższego Seminarium...
zatytułowanego Przepisy dotyczące utrzymania i zarządu Klasztorów Rzymsko--Katolickich w Królestwie Polskim13. W czasie kasaty klasztoru był obecny delegat biskupa, wtedy sporządzano komisyjnie inwentarz, w tym wykaz dzieł przechowywanych w bibliotece14.
W świetle ukazu z 1864 r. klasztory podzielono na dwie grupy: do likwidacji (poniżej ośmiu zakonników i te działające w czasie powstania przeciw rządowi) i pozostałe, z których wyodrębniono klasztory etatowe i ponadetatowe. Klasztory etatowe nie powinny mieć kontaktu z władzami centralnymi zakonu i podlegały biskupowi diecezji, gdzie znajdowała się jego siedziba. Klasztor etatowy mógł liczyć nie więcej niż 14 zakonników, np. bernardyni w Królestwie Polskim mieli pięć klasztorów etatowych w:
Kazimierzu Biskupim, Kole, Paradyżu, Warcie i Widawie.
W zlikwidowanych klasztorach pozostały księgi, o które upomnieli się m.in. biskupi i administratorzy w poszczególnych diecezjach: administra-tor diecezji warszawskiej ks. Paweł Rzywuski czy bp sandomierski Józef Michał Juszyński. Zbiórka ksiąg klasztornych na terenie zaboru rosyjskie-go nastąpiła dopiero po wydaniu 5 (17) luterosyjskie-go 1865 r. przez namiestnika Królestwa Fiodora Berga rozporządzenia, w którym zezwolono na zwózkę opuszczonych księgozbiorów, biskupi i administratorzy zostali o tym po-informowani dopiero (29 sierpnia) 10 września 1866 r.15
Fragmenty księgozbiorów skasowanych klasztorów były zwożone do bibliotek seminaryjnych i tak znalazły się m.in. w zasobach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego we Włocławku, gdzie wyjątkowo sprawnie przetransportowano większość pozostałości po dawnych książ-nicach w 1868 r.16 W związku z faktem, że kolejne likwidacje klasztorów odbyły na przełomie XIX i XX wieku, to książki były przewożone jeszcze w 1902 r. i w latach następnych.
13 „Dziennik Praw Królestwa Polskiego” 63, 1864, s. 14-37.
14 P. Gołdyn, Klasztor w Kole w okresie powstania styczniowego i po jego upadku, [w:] Bernardyni w Kole (materiały z sesji naukowej, która odbyła się 9 czerwca 2006 roku w Kole z okazji 540.
rocznicy fundacji kolskiego klasztoru), Koło 2006, s. 13-15.
15 S. Chodyński, Seminarium włocławskie, Włocławek 1904, s. 285; P.P. Gach, Mienie polskich zakonów i jego losy w XIX wieku, Rzym 1979, s. 36-37.
16 Tamże, s. 37.
59 Bernardeta Iwańska-Cieślik