4. AUTONOMICZNY ŚLĄSK 1922 – 1945
4.3 B UDOWNICTWO I MIASTA
Dwa śląskie miasta Katowice i Chorzów przekraczały liczbę 100.000 mieszkańców. Także współczynnik osób mieszkających w powiatach/gminach miejskich był największy w Polsce i wynosił aż 61 %. Stopień urbanizacji Województwa Śląskiego wymagał ciągłych prac budowlanych związanych z budownictwem mieszkaniowym, które mogłyby zapewnić mieszkańcom okręgów przemysłowych godziwe zamieszkanie.
Na obszarze Katowic w okresie międzywojennym możemy jedynie jako przykłady budownictwa wskazać bloki mieszkalne przy (dzisiejszej ulicy) Lompy 16,18, 20, 22; kamienice w stylu funkcjonalizmu/modernizmu przy ul. Panewnickiej, Powstańców, Rybnickiej; wille modernistyczne przy ul. Kaszubskiej, Śląskiej, Kościuszki, Poleskiej, ; budynki mieszkalne przy ul.
Cicha, Jasna, Korfantego; domy na ul. Jankego, Armii Krajowej; domy robotnicze przy ul.
Gliwicka, Grządziela, Jodłowa, Józefowska; obszarem ochrony konserwatorskiej zostały objęte osiedla mieszkaniowe przy ulicy Zgody i Krzemiennej, kolonia urzędnicza w Ligocie-Panewnikach oraz familoki z okresu międzywojennego w Dąbrówce Małej. Powstały w tym okresie także: Wille wolno-stojące, tzw. "kolonia amerykańska" ul. Górniczego Stanu 2, 4, 6, 8, 10, 12 , Giszowiec i kolonia ZUS przy ul. M. Skłodowskiej-Curie . Obszar rozległych budów objął wszystkie ówczesne dzielnice Katowic zróżnicowaną zabudową zarówno jedno- jak i wielorodzinną.
92 L. Łakomy, Ilustrowana monografja Województwa Śląskiego, Druk. Wydawnicza E. Piecha, Katowice 1936 s. 50-52.
Poza budownictwem mieszkaniowym powstało wiele budowli o przeznaczeniu publicznym:
• kościół garnizonowy pod wezwaniem świętego Kazimierza z lat 1930-1933, jednowieżowy, murowany, tynkowany,
• gmach Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego z lat 1925-1932 w stylu wtórnego neoklasycyzmu, ul. Jagiellońska 25,
• gmach Urzędu Skarbowego z lat 1930-1932 według projektu Tadeusza Kozłowskiego i Stefana Bryły w stylu funkcjonalizmu, Katowice ulica Żwirki i Wigury 15-17,
• budynek Biblioteki Śląskiej z 1934 roku w stylu funkcjonalizmu przez architektów J.
Rybickiego i S. Tabeńskiego, ulica Francuska 12,
• zespół parku im. Tadeusza Kościuszki, ostatecznie ukształtowany w 1922,
• budynek dawnego kasyna oficerskiego - obecnie Akademia Sztuk Pięknych – z około 1930 roku według projektu L. Sikorskiego w stylu modernizmu, ulica Raciborska 37,
• rozgłośnia Polskiego Radia, projekt T. Łobos z roku 1938, ul. Juliusza Ligonia 29,
• Urząd Miejski (Magistrat) architekt L. Sikorski z roku 1930, ul. Młyńska 4,
• Zakład Higieny Środków Żywnościowych z roku 1931 projektant T. Kozłowski, styl funkcjonalizm, ul. Raciborska 41,
• Kasa Chorych (obecnie jedna z klinik Śląskiego Uniwersytetu Medycznego), projekt S.
Gruszka z roku 1938, ul. W. Reymonta 8/10,
• terminal lotniska Katowice Muchowiec, architekci Tadeusz Michejda, Lucjan Sikorski 1926-1928 . Oprócz tego pola wzlotów (z latarnią o sile 5000 świec do lotów nocnych), dwa hangary (komunikacyjny i sportowy) oraz budynek administracyjny ze stacją meteorologiczną,
• Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe, proj. Jadwiga Dobrzyńska i Zygmunt Łoboda rok:
1928, ul. Sokolska 26,
• gmach Urzędów Niezespolonych (ob. Wydział Filologii Polskiej UŚ) architekt W.
Kłębkowski (1935−36), pl. Sejmu Śląskiego,
• gmach IV Liceum Ogólnokształcące im. gen. Stanisława Maczka, wzniesiony w latach trzydziestych XX wieku w stylu funkcjonalizmu, ul. Katowicka 54, Bogucice,93
• ponadto to właśnie w latach 20-stych rozpoczęta została elektryfikacja peryferyjnych dzielnic Katowic (Piotrowice, Ligota, Kostuchna).94
Katowice w okresie XX lecia międzywojennego przeżywają dynamiczny rozwój zarówno w
93 http://www.wkz.katowice.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=101&Itemid=98 ;
http://bip.um.katowice.pl/dokumenty/2010/1/5/1262697057.pdf . 94 http://www.piotrowice.katowice.pl/informacje/elektryfikacja .
dziedzinie architektury jak i innych prac budowlanych. Swoisty renesans miasta tworzy stolicę modernizmu na miarę Europy lat 20 i 30, która w ciągu tych dwudziestu lat swoim rozwojem i rozmachem zaczyna dorównywać miastom w Europie Zachodniej. Nowinki architektoniczne i style modernistyczne: Le Corbusier, Bauhaus i art déco stają się dominującym stylem w architekturze Katowic (chyba pozostając nimi do dziś), a polscy i niemieccy architekci tego okresu zyskują europejską renomę. W ciągu 20 lat po I Wojnie Światowej Katowice z peryferyjnego i zaściankowego miasteczka w nieznanym zagłębiu przemysłowym stają się stolicą i centrum przemysłu krajowego, co wpływa pozytywnie na ich wizerunek, którego budynki wymienione przeze mnie powyżej są tylko przykładem.
Chorzów jako drugie co do wielkości miasto województwa także zostało rozbudowane i wzbogacone zarówno w zakresie budownictwa mieszkaniowego jak i publicznego, choć należy przyznać, ze w stosunku do Katowic zabudowa modernistyczna okresu międzywojennego jest nieco uboższa. W zakresie budownictwa mieszkaniowego przykładem może być budynek ul. 3 Maja 103, Katowicka 115, kamienica Plac Piastowski, zabudowa patronacka ul. Graniczna, zespół domów robotniczych ul. Hajdy, wille ul. Dobrodzieńska. Zabudowa publiczna obejmuje:
• budynek szkolny ul. 3 Maja 22 z lat 1929-31,
• budynek szkolny ul. Główna 21 z roku 1938 projektu T. Michejdy,
• Ratusz Gminy Chorzów pl. Piastowski 17 z lat 1924-25 z elementami stylu klasycystycznego,
• budynek szkoły im. Eichendorffa (ob. liceum im. J. Słowackiego), ul. Dabrowskiego 36,
• budynek szkolny (ob. technikum ekonomiczne) ul. Urbanowicza 2, projektu A, Schayera i A. Olszewskiego z roku 1930,
• budynek szkoły (ob. liceum im. Stefana Batorego) ul. Farna 7 z lat 1931-35,
• kościół pw. Serca Pana Jezusa ul. Długa 32, w stylu modernistycznym z lat 1938-39 projektu H. Gambca ,
• trybuna główna stadionu HKS „Ruch” ul. Cicha 6 projektu T. Czecha z 1937 roku,
• zajezdnia tramwajowa ul. Inwalidzka 5 w stylu funkcjonalizmu,
• kościół pw. św. Antoniego ul. Kopernika 1, wzniesiony w latach 1930-1934 według projektu Adama Ballenstedta, w stylu gotyzującego ekspresjonizmu,
• gmach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych – do dziś siedziba tej instytucji, wybudowany w 1927r
• dawny budynek Komunalnej Kasy Oszczędności (obecnie siedziba Banku Śląskiego) Wzniesiony w 1936 roku według projektu inżyniera Stanisława Tabeńskiego
ul. Zjednoczenia 1,
• dawna wieża wyciągowa Szybu Prezydent oraz jej najbliższe otoczenie zbudowana została w 1932 roku według projektu inżyniera Ryszarda Heilemana u zbiegu ulic Tadeusza Kościuszki i Lwowskiej oraz ulicy Parkowej.95
Trudno oprzeć się wrażeniu, że modernistyczna i funkcjonalna architektura okresu lat 20-tych w Chorzowie obejmuje głównie budownictwo szkolne i sakralne. Większość zabudowy mieszkalnej i urzędowej pochodzi z przełomu XIX i XX wieku, który jest okresem największej świetności i rozbudowy Chorzowa. Zmiana przynależności państwowej spowodowała na tym terenie przede wszystkim dostrzeżenie problemów oświatowych – niski poziom wykształcenia mieszkańców Górnego Śląska, co spowodowało szybkie zapotrzebowanie na rozwój szkolnictwa powszechnego. Po drugie rozwój budownictwa sakralnego – katolickiego - jest swoistą manifestacją polskości ziem śląskich, które tylko poddały się germanizacji (także w zakresie zmiany wyznania na protestanckie).
Na południu do obszaru polskiej części Górnego Śląska włączone zostało miasto Bielsko.
Choć było obszarem peryferyjnym okres 20 lecia międzywojennego zaznaczył się w tym miejscu przede wszystkim rozbudową prywatnych domów mieszkalnych w stylu modernizmu i funkcjonalizmu. Jako obszary willowe wymienić można m.in. ul. NMP Królowej Polski, Chopina i Wyspiańskiego oraz obszar Cygański Las, w którym mamy do czynienia z rozwojem bazy turystyczno-hotelarskiej oraz domków letniskowych. Na większą skalę budownictwo mieszkaniowe objęło stworzenie osiedla im. M. Grażyńskiego oraz zagospodarowanie alei Sułkowskich zabudową 7-kondygnacyjną (wśród nich dzisiejsze LO im. S. Żeromskiego). Jeśli chodzi o zabudowę użyteczności publicznej oraz infrastrukturę funkcjonalną można by wyróżnić:
• rozbudowę Gazowni (produkcja gazu ziemnego) przy ul. Gazowniczej,
• I LO im. M. Kopernika przy ul. Listopadowej w 1927 roku,
• kościół parafialny w Komorowicach z 1921 roku,
• Gmach Banku Polskiego, budowany w latach 1928-1931
• zaporę wodną im. Ignacego Mościckiego na rzece Barbara budowaną w latach 1928-32.96 Tereny Bielska oddalone w kierunku południowym i pozbawione śląskiego rysu na rzecz charakteru obszaru pogórza nie było szczególnym obszarem zainteresowania władz Województwa.
Złote czasy rozwoju Bielska związane są z okresem panowania austriackiego, ewentualnie XVIII-XIX stuleciem, architektura i sztuka Bielska do dziś wyraźnie akcentują właśnie te zależności i tą
95 http://www.wkz.katowice.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=101&Itemid=98 ; http://www.zabytkichorzowa.eu/zabytki/zabytkowe_obiekty_modernistyczne.html .
96 http://mapakultury.pl/art,pl,mapa-kultury,97072.html ;
http://www.wkz.katowice.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=101&Itemid=98.
genezę. Nie było to miasto związane z zagłębiem górniczo-hutniczym, więc także gospodarczo zmiany na tym terenie były umiarkowane. Największy rozwój związany z okresem dwudziestolecia międzywojennego to wzrost zainteresowania Polaków wypoczynkiem letnim, co doprowadziło do rozrostu osiedli letniskowych i bazy gastronomiczno-hotelarskiej Bielska i uzdrowiskowych okolic.
Na zachód znajduje się kolejne miasto śląskie, zasługujące na uwagę i opis jego rozwoju po włączeniu do Województwa Śląskiego. Tym miastem jest Rybnik. W budownictwie mieszkaniowym zwrócić należy uwagę na rozbudowę dwóch osiedli familoków: w dzielnicy Niedobczyce i przy kopalni „Jankowice”. Ponadto powstały także dwa osiedla willowe przy ul.
Zebrzydowickiej (początek rozwoju dzielnicy Maroko) oraz przy ulicach Wyzwolenia i Gliwickiej.
W zakresie budownictwa publicznego i infrastruktury miasta i podmiejskich gmin należy wymienić:
• budynek ratusza z stylu klasycystycznym z 1928 roku,
• szkołę publiczną przy ul. 1-Maja (dziś IV LO),
• kościół pw. Chrystusa Króla w Golejowie,
• kościół pw. Trójcy Przenajświętszej z 1933 roku,
• kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1935 roku,
• przystanki kolejowe na trasie Rybnik-Żory-Pszczyna w Paruszowicach i Piaskach,
• utwardzanie dróg wiejskich prowadzących do miasta oraz początek elektryfikacji gmin podmiejskich w latach 20-tych.97
Rybnik wymagał generalnych przekształceń związanych z działaniami infrastrukturalnymi i urbanizacyjnymi, których władze niemieckie zaniedbywały. Powstawały ulice, tory kolejowe, elektryfikowano miasto i tereny podmiejskie. Miasto rozwijało się powoli w cieniu większych śląskich metropolii, ale także ono zaznało dobrodziejstw związanych z rozwojem techniczno-technologicznym i bogactwem Województwa w okresie międzywojennym.
Ostatnim omówionym przeze mnie miastem będą Tarnowskie Góry - miasto w kierunku północnym od serca Górnego Śląska. Okres międzywojenny doprowadził do rozrostu osiedli robotniczych, wybudowany został blok mieszkalny przy ul. Zamkowej oraz wille prywatne przy ulicach Wyspiańskiego, Cebuli i Wyszyńskiego. W zakresie budownictwa publicznego i rozwoju infrastruktury należy wspomnieć:
• otwarcie biologicznej oczyszczalni ścieków w 1929 roku,
• rozbudowę sieci wodociągowej i kanalizacyjnej,
97 http://www.rybnik.eu/index.php?id=55 ;
http://www.wkz.katowice.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=101&Itemid=98.
• budowę budynku szkoły przy ul. Wyspiańskiego.98
Wysunięte najbardziej na północ, w stronę województw kieleckiego i łódzkiego z opisywanych przeze mnie miast nie zaznało dużych zmian w okresie międzywojennym.
Prowadzono tam głównie prace infrastrukturalne, zwiększające jakość życia mieszkańców takie jak nowa linia wodociągowa i kanalizacyjna czy oczyszczalnia ścieków. Trwały prace w zakresie rozwoju szkolnictwa powszechnego, co jest rysem wspólnym dla wszystkim miast Województwa.
Budownictwo mieszkaniowe związane było głównie z rozbudową osiedli robotniczych, zamieszkiwanych przez pracowników tutejszych zakładów przemysłowych. Większość prac w zakresie budownictwa mieszkaniowego rozpoczęto z inicjatywy magistratu i tutejszych działaczy polityczno-społecznych.