Autonomia województwa śląskiego w dwudziestoleciu międzywojennym

Katowice, 2012

AUTONOMIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO W DWUDZIESTOLE CIU MIEDZYWOJENNYM

PRACA ROCZNA ANNA MUŚ

Praca pisana pod kierunkiem:

dr Małgorzaty Myśliwiec

SPIS TREŚCI

AUTONOMIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO W DWUDZIESTOLENIU MIEDZYWOJENNYM ... 1

WSTĘP ... 3

1. GENEZA AUTONOMII ŚLĄSKA W ASPEKCIE PRAWODAWSTWA POLSKI ... 5

1.1 KONFERENCJAPARYSKA. TRAKTATWERSALSKI. ... 5

1.2 STATUTORGANICZNY WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO ... 8

1.3 P^LEBISCYT ... 14

2. GENEZA TOŻSAMOŚCI ŚLĄSKA ... 20

2.1 ZARYSHISTORII ŚLĄSKA ... 20

2.2. IDEANEUTRALNOŚCIISAMODZIELNOŚCI ... 24

3. AUTONOMICZNA ADMINISTRACJA I USTAWODAWSTWO ŚLĄSKA ... 28

3.1 POJĘCIEAUTONOMII ... 28

3.2 OGRANICZENIAPRZYJĘTEW KONWENCJI GENEWSKIEJ ... 28

3.3 USTAWODAWSTWO S^EJMU Ś^LĄSKIEGO ... 30

REGULACJE USTROJOWE ... 31

REGULACJE URZĘDOWE ... 32

PODSUMOWANIE DZIAŁALNOŚCI LEGISLACYJNEJ I POZALEGISLACYJNEJ ... 33

3.4 PODSTAWYPRAWNEIDZIAŁANIA RADY WOJEWÓDZKIEJ ... 34

3.5 SĄDOWNICTWOIPROKURATURA, NIK ... 34

4. AUTONOMICZNY ŚLĄSK 1922 – 1945 ... 36

4.1 SYTUACJAADMINISTRACYJNA ... 36

4.2 ROZWÓJGOSPODARCZYREGIONU ... 39

4.3 BUDOWNICTWOIMIASTA ... 41

4.4 D^{ZIAŁANIAZWIĄZANEZ}INFRASTRUKTURĄIINNEROBOTYPUBLICZNE ... 46

4.5 ROZWÓJINSTYTUCJINAUKIIKULTURY ... 48

ZAKOŃCZENIE ... 50

BIBLIOGRAFIA ... 52

WSTĘP

Praca poświęcona jest omówieniu rozwiązań autonomicznych w Województwie Ślaskim w latach 1922-45. Ponadto obejmuje analizę sytuacji gospodarczo-społecznej regionu w okresie międzywojennym, wpływów jakie rozwiązania autonomiczne miały na rozwój Ślaska w II Przeczpospolitej Polskiej. Ponadto rozważania poprzedzone są zarówno analizą teoretyczna pojęcia

„Autonomia” a także genezą wprowadzenia na tym obszarze konkretnych rozwiązań.

Tekst obejmuje w swych głównych ramach okres od rozpoczęcia konferencji wersalskiej w dniu 18 stycznia 1919 roku do rozpoczęcia II wojny światowej dnia 1 września 1939 roku.

Przyjęcie takiego cenzusu czasowego pozwala na opis wydarzeń bezpośrednio poprzedzających nadanie regionowi Górnego Śląska statusu autonomicznego, zaś data końcowa praktycznie zamyka okres istnienia owego statusu, choć oficjalnie został on zniesiony z dniem 6 maja 1945r Ustawą Krajowej Rady Narodowej, a teoretycznie istnieje do dziś, ponieważ nie został zniesiony zgodnie z obowiązującą go procedurą legislacyjną.

Obszar do którego w tej pracy się odnoszę obejmuje granice województwa śląskiego w państwie polskim w latach 1922-39, obejmując powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, tarnogórski, rudzki, rybnicki, świętochłowicki, bielski i cieszyński oraz powiaty miejskie: Bielsko, Katowice i Królewska Huta (Chorzów). Linia demarkacyjna została przyjęta mocą umowy pomiędzy Polską a Czechosłowacją z dnia 3 lutego 1919 oraz Konwencją Genewską z dnia 15 maja 1922 roku, granica wewnętrzna w Polsce została ustalona w Statucie Organicznym z dnia 15 lipca 1920 roku.

Głównym celem pracy jest zarówno opis sytuacji na Śląsku w dwudziestoleciu międzywojennym, jak i próba odpowiedzi na pytanie, jakie korzyści przyniósł status autonomii dla rozwoju regionu i dobrobytu tutejszej ludności. Omówione zostaną w pracy sens i cele przyznawania statusu rozszerzonego samorządu oraz stopień, w jaki śląskie władze wykorzystały możliwości stworzone dla nich przez Statut Organiczny. Nie sposób nie poruszyć w pracy, która dotyczy Górnego Śląska, takich problemów jak kwestia ludności i jej przynależności (grupy narodowej, etnicznej, językowej bądź społeczności regionu). Choć tego typu wzmianki w mojej pracy pojawiają się, nie są one rozstrzygającymi, wskazują jedynie na niektóre zagadnienia z tego zakresu. Problem Ślązaków jest kwestia na tyle sporną, że wymagałby zapewne głębszego spojrzenia z punktu widzenia etnografa czy socjologa.

Punkt widzenia przyjęty w mojej pracy jest trudny do ulokowania w konkretnej perspektywie naukowej - pojawia się w niej analiza ustawodawstwa, działalności administracji oraz spojrzenie na całościowy rozwój regionu okiem politologa-obserwatora rzeczywistości. Metodą

badawczą była analiza aktów prawnych, dokumentów powstałych w dwudziestoleciu międzywojennym, opracowań naukowych oraz statystyk, pozwalająca na stworzenie spójnej i całościowej analizy okresu, choć zdaję sobie sprawę z tego, że cel „spójnej i całościowej” analizy w oparciu o wszystkie dostępne źródła jest założeniem utopijnym. Dlatego też ograniczyłam wybór prac naukowych i innych źródeł opierając się na dostępnych tekstach z okresu (wydanych w latach 1918-1945), ustaw, traktatów międzynarodowych oraz opracowań współczesnych dotykających interesującej mnie problematyki w sposób moim zdaniem najbardziej przydatny dla mojej pracy, ponadto w ostatnim rozdziale pojawiają się także informacje zaczerpnięte głównie ze spisu śląskiego konserwatora zabytków wraz z opracowaniami.

Układ teksu tworzyć ma w moim założeniu płynnie rozwijającą się całość, poszerzającą wcześniejszy wątek o następny, kończąc na podsumowaniu. Pierwszy rozdział rozpoczyna naszą wędrówkę w roku 1918, rozdział drugi przytacza tło historyczne i genezę wydarzeń z rozdziału pierwszego. Rozdział trzeci koncentruje się na rozwoju wydarzeń w latach 1922-39 w aspekcie prawnym, czwarty zaś mówi o tym samym okresie jako o dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości, sytuacji i podejmowanych działaniach, których świadkami byli mieszkańcy Górnego Śląska 100 lat temu.

1. Geneza autonomii Śląska w aspekcie prawodawstwa Polski

1.1 Konferencja paryska. Traktat wersalski.

Konferencja paryska została zwołana po I wojnie światowej w celu zaprojektowania pokoju, który mógłby zapewnić spokój Europie na co najmniej kolejne 50 lat. Ustalenia dotyczyć miały głównie represji wobec państw-agresorów oraz stworzenia na nowo mapy Europy, która wyszła z epoki monarchii-mocarstw obejmujących swym terytorium ogromne obszary. Polska była jednym z beneficjentów rozpadu największych monarchii: Romanowów, Habsburgów i Hohenzollernów . Nota bene wszystkie trzy państwa tzn. Rosja, Austria i Niemcy przestały być monarchiami a zostały przekształcone w republiki, lecz o podobnych dążeniach imperialnych. Dążenia Polaków musiały więc zderzyć się z poważnymi oporami byłych zaborców i państw popierających ich żądania.

Uwzględnienie istnienia niepodległej, spójnej terytorialnie Rzeczypospolitej Polskiej stało się przede wszystkim jednym z postulatów 14 tez prezydenta Woodrowa Wilsona, które zaważyły na proponuję: zaważyły na układzie sił w Europie w ciągu kolejnych lat.

Początkowo postulaty Francji dotyczące kontrybucji nałożonych na Niemcy oraz szeroko zakrojonych strat terytorialnych tego państwa znalazły posłuch wśród tzw. Wielkiej Czwórki.

Jednakże z czasem stanowisko zaczęło się zmieniać, jak pisze Batowski: „Stało się tak w szczególności w dziedzinie postulatów terytorialnych, kosztem Francji i Polski. Anglicy i Amerykanie sprzeciwili się zarówno żądaniu Francuzów, by oderwać od Niemiec lewy brzeg Renu, jak i projektowi komisji spraw polskich przyznającemu Polsce nie tylko granice z roku 1772 na zachodzie wraz z Gdańskiem, ale także Górny Śląsk, zresztą według propozycji złożonej przez Dmowskiego, szefa delegacji polskiej.”¹ Gdy 28 maja 1919 roku delegacja niemiecka odrzuciła zaproponowany projekt traktatu, mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone poszły na dalsze ustępstwa głównie kosztem Polski. Należy zauważyć za Korzeckim, że: „[D.L. George] Jemu to w głównej mierze zawdzięczały Niemcy, iż udało im się wywalczyć zatrzymanie znacznej części bardziej zniemczonych ziem Wielkopolski i Pomorza, ograniczyć dostęp Polski do Bałtyku, uzyskać zarządzenie plebiscytu na Górnym Śląsku i Mazurach (…).”² Zresztą aż do II wojny światowej i także w jej czasie Wielka Brytania nie wydawała się być przychylna Polakom i ich postulatom, w przeciwieństwie do sojuszniczki-Francji. Traktat podpisano w dnia 28 czerwca 1919 roku, został on ratyfikowany zarówno przez Niemcy jak i przez Polskę.

1 H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919-1939, Wydawnictwo Literackie, 2001, Kraków.

2 A. Korzecki, Od Wersalu do Września 1939. Z tajnych frontów dyplomacji, Epoka, Warszawa 1982.

Decyzja o plebiscycie znalazła się w art. 88 Traktatu wersalskiego: „W części Śląska Górnego, położonej w granicach poniżej opisanych, mieszkańcy zostaną powołani do wypowiedzenia się przez głosowanie, czy życzą sobie przyłączenia do Niemiec, czy też do Polski: [tu następuje wyliczenie ziem]”.³ Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa stała się organem utrzymującym spokój na Górnym Śląsku, mając równocześnie uprawnienia administracyjne. W Dzienniku urzędowym „Jurnal officiel de Haute-Silesie” w numerze 12 i 14 znalazły się informacje dotyczące przebiegu głosowania oraz ustalono datę plebiscytu na 20 marca 1921 roku.⁴

Główna kampania plebiscytowa miała miejsce w pierwszym kwartale 1921 roku, jednakże już wcześniej oba rządy: polski i niemiecki zabiegały o głosy Ślązaków. Parlament Rzeszy przygotował Ustawę o autonomii Śląska 27 listopada 1920 roku, jednakże już 14 paździerika 1919 roku Pruskie Zgromadzenie uchwala jednostkę terytorialną „prowincja Śląska” . Choć nie jest ona organem samorządowym, tego typu rozwiązanie pozwala na zarząd terytorium na zasadach celowości regionalnej zmian i autonomii ludności lokalnej. Na tym tle decyzja o stworzeniu konkurencyjnej (i w swej istocie oryginalnej) autonomii w ramach państwa Polskiego staje się być zupełnie zrozumiała. Kolejnym ważnym czynnikiem były nasilające się tendencje neutralizacji i separacji Śląska, być może oddania go w zarząd jako kolejnego obszaru mandatu Ligii Narodów.

Działania dążące do ustanowienia „Wolnego Terytorium - Górny Śląsk” były związane z tendencją państw niemieckich po upadku monarchii do decentralizacji oraz poczuciem odrębności kulturowej mieszkańców Śląska. Niektórym kołom powstałym na tym terenie zarówno współpraca z Niemcami, jak i z Polską nie była pożądanym rozwiązaniem .Taką organizacją była założona w styczniu 1919 roku Bund der Oberschlesier – Związek Górnoślązaków.⁵ Ten argument podnosi także Witold Marcoń „Podjęcie decyzji o ustanowieniu dla Śląska autonomii pozostawało w ścisłym związku z koncepcjami o neutralizacji i usamodzielnieniu Górnego Śląska (...)”. Wskazuje on w tym miejscu także na istniejące ruchy separatystyczne pojawiające się wśród społeczeństwa śląskiego.⁶ Jako ostateczną przesłankę do stworzenia wyraźnej odrębności podaje się odmienność Województwa pod względem prawno-ekonomicznym . Szeroki zakres kompetencji samorządu pozwalał więc zamortyzować połączenie Śląska z polską gospodarką. Przejawem owych zabiegów była Ustawa konstytucyjna, zawierająca Statut Organiczny Województwa Śląskiego z dnia 15 lipca 1920 roku. Należy także pamiętać o odmienności kulturowej, historycznej, narodowej, obyczajowej i językowej – barierze, która wyraźnie oddzielała (i w pewnej mierze oddziela do dziś) Polaków od

3 Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku, Dz.U. z 1920 r. nr 35 poz. 200.

4 Jurnal officiel de Haute-Silesie, 3 I 1921 nr 12; 25 II 1921 nr 14 Opole.

5 M. Czapliński, Śląsk od pierwszej po koniec drugiej wojny światowej w Historia Śląska, wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 357.

6 W. Marcoń, Autonomia śląska, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, s.16 -17.

Ślązaków.

Miarą oddziaływania polskiego ustawodawstwa jest szybka reakcja ze strony Rzeszy, która w dniu 27 listopada 1920 roku proponuje referendum w sprawie utworzenia kraju Górnośląskiego (Land Oberschleisen) - zostało ono zresztą przeprowadzone w 1922 roku, jednak ponad 90%

głosujących opowiedziało się za jego bezpośrednim przyłączeniem do Prus. Potwierdzenie postulatów decentralizacji państwa polskiego znalazło się w artykułach konstytucji marcowej:

dotyczących władzy ustawodawczej art. 3⁷, władzy samorządowej i finansów art. 67⁸ i art. 69⁹ oraz postanowień dotących wolności religijnej (ważne dla śląskich protestantów) art. 115¹⁰ i art. 116¹¹. Konstytucja została zatwierdzona przez Sejm Polski na 3 dni przed plebiscytem na Śląsku tj. 17 marca 1921 roku. Ostateczny podział Śląska nastąpił po podpisaniu polsko – niemieckiej konwencji genewskiej z dnia 15 maja 1922 roku. Na jej mocy Polska otrzymała powiaty katowicki, królewskohucki, i pszczyński oraz część bytomskiego, strzeleckiego, zabrskiego, lublinieckiego, raciborskiego, rybnickiego tarnogórskiego i toszecko-gliwickiego w sumie 3 213 km² . Po połączeniu części Śląska Cieszyńskiego powstało województwo Śląskie z siedzibą w Katowicach.

Część, która przypadła stronie niemieckiej (decyzją plebiscytu z dnia 3 września 1922 roku.) pozostała prowincją pruską z siedzibą w Opolu.

Część Śląska południowego, określana mianem Śląska Cieszyńskiego stała się obszarem spornym między Polską a Czechosłowacją. W dniu 3 lutego 1919 roku Polska i Czechosłowacja, za pośrednictwem zwycięskich mocarstw umowę zawierającą tymczasową linię demarkacyjną. Na konferencji została przyjęta zasada plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim. W dniu 10 lipca 1920 roku Polska zrzekła się plebiscytu na rzecz rozstrzygnięcia sporu poprzez arbitraż państw zachodnich.

Ponieważ trwała wtedy wojna polsko-bolszewicka nie chciano podżegać kolejnego sporu granicznego. W dniu 28 lipca 1920 roku zapadła decyzja Rady Ambasadorów o podziale wspomnianego obszaru, dokonano też podziału obszarów spornych na Spiżu i Orawie. Polska otrzymała powiat bielski i część cieszyńskiego 1009 km² i objęła władzę nad swoim terytorium 10 sierpnia 1920 roku.

1.2 Statut organiczny Województwa Śląskiego

7 Ustawa z dnia 17 marca 1921 roku Konstytucja Przeczpospolitej Polskiej, Dz. U. RP z 1921 r. nr 44, poz. 267.

8 Ibidem.

9 Ibidem.

10 Ibidem.

11 Ibidem.

12 Ustawa Konstytucyjna zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego, Dz. U. RP z 1920 r. Nr 73, poz. 494.

Pisząc o istocie statutu organicznego Witold Marcoń określa ustrój przez niego wprowadzony jako „szeroką formę samorządu terytorialnego opartą na postanowieniach statutu”.¹³ W swych założeniach ustawa miała być tymczasowa, a ostateczne kompetencje organów autonomicznych miała określić ustawa o ustroju wewnętrznym województwa śląskiego, nigdy nie wprowadzona. Należałoby tutaj wspomnieć, że do jej wprowadzenia zobligowany powinien się był czuć Pierwszy Sejm Śląski „ Najważniejszym zadaniem i obowiązkiem pierwszego Sejmu Śląskiego będzie uchwalenie ustawy o wewnętrznym ustroju województwa śląskiego”.¹⁴ jednakże przewrót majowy podkreślił spory partyjne oraz spory o istotę i kształt autonomii, które na stałe podzieliły scenę śląską na sanacyjnych zwolenników unifikacji z Polską oraz opozycyjnych (w większości prawicowych) zwolenników pogłębiania niezależności. Marcoń przytacza także drugi argument będący możliwym powodem nie ustalenia ostatecznego brzmienia Ustawy o Ustroju wewnętrznym : „brak akceptacji ze strony władz w Warszawie”, które już w , udowodniły, że nie mają zamiaru szanować niezależnych dążeń Ślązaków.

Jak pisze Marcoń: „Pierwsze prace nad konstytucją śląską były podjęte z inspiracji wojewody Antoniego Schultisa w 1923 roku”,¹⁵ jednak Komisja powołana przez MSW na przełomie 1924/1925 projekt Ślązaków odrzuciła, ponieważ nie odpowiadał on oczekiwaniom władz. W rezultacie zbyt ufnym i szczytnym były słowa Konstantego Wolnego odnoszące się do sytuacji politycznej z roku 1920: „Naczelnik Państwa stwierdzi albo każde stwierdzić, czy Sejm śląski nie naruszył jakiego przepisu statutu organicznego, a następnie podpisuje konstytucję śląską (...)”.¹⁶ W latach 1924 – 1930 kwestia projektu konstytucji była poruszana przez wielu posłów z różnych ugrupowań politycznych, w większości sugerowani oni przyspieszenie prac, jednak kierunek działań często okazywał się zupełnie inaczej postrzegany, a w konsekwencji miał prowadzić do rozbieżnych rozwiązań. Drugi projekt opracowany został przez wojewodę Grażyńskiego w latach 1928-1930, wysłany bez konsultacji z Sejmem do organów władzy centralnej i tak nie uzyskał akceptacji. Trzeci projekt „przygotowali urzędnicy Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w kwietniu 1931. Następnie przekazali go Śląskiej Radzie Wojewódzkiej. Projekt ten wpłynął do marszałka K. Wolnego w październiku 1932”.¹⁷ Opozycja jednak nie była zainteresowana ustanowieniem, która wiązałaby jej ręce i uzależniała od decyzji władz centralnych (a do tego sprowadziłaby się konstytucja uchwalana w okresie dyktatury sanacyjnej). Konflikty w Sejmie, ale przede wszystkim zmiana ustroju RP po przewrocie majowym nie pozwoliły na ustanowienie jasnej, wyłącznej i pełnej konstytucji Województwa Śląskiego.

13 W. Marcoń, Autonomia śląska, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 22.

14 Wyd. z objaśnieniami Konstanty Wolny, Autonomja Śląska, nakładem K. Miarki, Mikołów 1920, s. 37.

15 W. Marcoń, Autonomia śląska, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 58.

16 Wyd. z objaśnieniami Konstanty Wolny, Autonomja Śląska, nakładem K. Miarki, Mikołów 1920 s. 40.

17 W. Marcoń, Autonomia śląska, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 67-69.

Rozwiązania z lat dwudziestych przetrwały jednak do 1939 roku, spowodowało to uciążliwość tymczasowości rozwiązań kompetencyjnych i prawnych, a skutkiem tego była ostateczna dowolność interpretacyjna. Nietrwałość i niespójność w gruncie rzeczy ciekawych rozwiązań doprowadziła także do małych osiągnięć prawno-ustrojowych Autonomii. Wystarczy wspomnieć o 11 różnych porządkach prawnych obowiązujących mieszkańców Śląska w tym prawo pruskie, austriackie, polskie, czeskie oraz autonomiczne. Bardzo pesymistycznym akcentem działalności Sejmów Śląskich jest zapewne mała inicjatywa ustawodawcza oraz umiarkowana chęć do tworzenia rozwiązań od Warszawy niezależnych, do czego przecież upoważniał je Statut.

Ustawodawstwo Sejmów omówione zostanie w jednym z kolejnych rozdziałów.

Krótkie i syntetyczne omówienie kompetencji ustawodawstwa i samorządu śląskiego skupiając je wokół podstawowych zagadnień:

• kulturalnych i społecznych: używanie języka polskiego i niemieckiego , w zakresie szkolnictwa wyższego i zawodowego, kwestie wyznaniowe, zaopatrzenie ubogich, ustawodawstwo sanitarne

Zwłaszcza kwestiom kulturalnym należy się krótki komentarz. W przypadku języka chyba znamienny okazuje się brak ustaleń dotyczących języka śląskiego, wydaje się że prościej było przyjąć istnienie dwóch języków narodowych niż zgadzać się na istnienie zupełnie odrębnego języka, podkreślającego odrębność i tożsamość Ślązaków. Pokazuje to w pewnym stopniu brak świadomości organów centralnych z jednej strony i brak świadomości organów współtworzących Statut (m.in. Komisariatu Plebiscytowego) z drugiej. Znamienne są tutaj słowa Wolnego w zakresie kwestii wyznaniowych, narodowych i tolerancji:

„Różnica w religii, wierze lub wyznaniu nie będzie dla obywatela polskiego stanowiła przeszkody w utrzymywaniu pełni praw cywilnych i politycznych (…)” oraz „Nie wolno wydać żadnego rozporządzenia, które by ograniczało obywatelom polskim wolność używania jakiejkolwiek mowy (...)”.¹⁸ Częściowo ustalenia tego typu pochodzą z założeń Małego Traktatu Wersalskiego, pozwoliły one na utrwalanie różnorodności kulturowej Śląska, która do dziś jest podstawą poczucia tożsamości Ślązaków.

Także o zakresie kompetencji władza-obywatele decydować miał parlament lokalny. Choć w latach dwudziestych udział państwa w polityce socjalnej nie miał jeszcze tak dużego znaczenia, lokalne spojrzenie na problemy ludności dawało szansę na wypracowywanie własnych, optymalnych rozwiązań. Z innymi przecież problemami borykali się drobni rolnicy byłego zaboru rosyjskiego, a z innymi śląscy górnicy i hutnicy. Ponadto w tym

18 Wyd. z objaśnieniami Konstanty Wolny, Autonomja Śląska, nakładem K. Miarki, Mikołów 1920 , s. 9.

zakresie mieszczą się możliwości organizacji robót publicznych oraz w czasie kryzysu wspieranie prywatnego kapitału. Ponadto pozwoliło to na zachowanie przywilejów obiecanych przez państwa zaborcze (rent, emerytur, dodatków) na terenie Śląska, wypłacanych świadczeniobiorcom także po przejęciu ziem zabranych przez Polskę;

• administracyjnych: o ustroju władz administracyjnych oraz podziale na podjednostki, organizacji policji, zgoda na zmianę granicy województwa

Kompetencje administracyjno-organizacyjne pozwalały administracji samorządowej na ustalenie granic gmin i powiatów zgodnie z wolą ich mieszkańców, a także na takie

unormowania prawne ich kompetencji, jakie były potrzebne do pełnego funkcjonowania tych jednostek. Znów pozwalało to na działania oddolne obywateli, jako mniejsza jednostka administracyjna Śląsk miał szansę wsłuchać się jak nikt dotąd w wolę swoich mieszkańców, skorzystał jednak z tej możliwości nader niemrawo. Można do tego działu zaliczyć także możliwość odrębnego unormowania działań i organizacji policji i sądów. Dla sprawnego działania powołano w tym celu Śląski Sąd Apelacyjny, posiadający część uprawnień Sądu Najwyższego (tylko kilka grup spraw było rozpatrywanych na drodze rewizji w Warszawie także prawo do wykładni o mocy powszechnie obowiązującym przysługuje tylko mu) oraz pozostawiono sądownictwo administracyjne organom lokalnym;

• przemysłowo-infrastrukturalnych: organizacja rolnictwa, ustawodawstwo wodne,

zaopatrzenie w energię elektryczną i elektryfikacja, koleje ich rozbudowa orz utrzymanie, zakłady przemysłowe użyteczności publicznej, zgoda na ograniczenie wytwórczości

przemysłu Ślaskiego oraz na wprowadzenie nowych podatków od produkcji, także dążenie do ograniczenia utrudnień w handlu oraz lichwy (określanej także „spekulacją”);

• finansowych: ustalenia dotyczące waluty tzn. wymiany marki niemieckiej na polską, ustalanie budżetu i zatwierdzanie absolutorium, zaciąganie pożyczek, wydawanie obligacji śląskich, nakładanie podatków i opłat, powstanie skarbu śląskiego, którego część dochodów popłynie do Skarbu Państwa, na własność Skarbu Śląskiego przechodzi własność wcześniejszych jednostek adm tj. prowincji niemieckiej i austriackiej

Sposób obliczania tergety tj. części przychodów województwa oddawanej do Skarby państwa opiera się na zmiennych a: ludność Województwa, b: ludność RP w całości, c:

dochód Skarbu Śląskiego, d: dochód całościowy Skarbu RP i Skarbu wojewódzkiego:

c/2 – d/2 x a/b; co wg K. Wolnego pozwalałoby za zatrzymanie ponad 3/4 dochodów, jest to więc suma warta zauważenia;¹⁹

Należy pamiętać o nieostrych sformułowaniach oraz niedopracowanych terminach widocznych w Statucie, jednak wyznacza on raczej zakres, obszar w którym chciano widzieć niezależność władz lokalnych, miał on się stać jedynie podstawą do stworzenia ustawy o wewnętrznym ustroju. Kompetencje wymienione w statucie zapewniają szeroką autonomię Województwa, przede wszystkim ze względu na jego odmienność kulturalną i profil przemysłowy.

Pozostawienie decyzji odnośnie polonizacji i degermanizacji zapewnia poczucie oddolnej inicjatywy, także braku nacisku ze strony Państwa Polskiego. Przede wszystkim ukazać miało to odmienność działań państwowości polskiej w stosunku do państwa Pruskiego i Niemieckiego.

Podobne wrażenie sprawiają wielokrotne odniesienia do struktury administracji pruskiej w propozycjach budowy przyszłej administracji śląskiej. Jednym słowem Śląsk otrzymuje prawa do pozostawienia swej odrębności kulturowej wynikającej z wielowiekowych zależności od państwa Habsburgów, a później Hohenzollernów połączonej z silnym poczuciem związku z Polską.

Odrębność ma być jednak kontrolowana.

Również nacisk na prawo do decyzji w sprawach najbardziej ważkich dla gospodarki regionu – górnictwa i przemysłu hutniczego podkreśla znaczenie jakie Województwo i jego przyłączenie do Rzeczypospolitej miało dla jej rozwoju oraz bogactwa. Ukoronowaniem praw, jakie Śląsk otrzymać miał niejako w podzięce za pomyślne głosowanie, była zgoda na utworzenie samodzielnego Skarbu, pozwalające na współmierny rozwój dzielnicy w stosunku do wyrobionego bogactwa. Jedynie część dochodów tzw. tergeta była odsyłana do Skarbu Państwa, jako wkład województwa w rozwój Rzeczpospolitej Polskiej.

Struktury wojewódzkie – legislatywa i egzekutywa – miały być stworzone na wzór struktur państwowych. W rzeczy samej istnieje duża zbieżność przede wszystkim założeń i celów instytucji centralnych i regionalnych. Powołano kilka organów wojewódzkich o różnym składzie i kompetencjach::

Sejm Śląski:

• zadaniem sejmu będzie uchwalenie ustawy o wewnętrznym ustroju województwa, w szczególności w kwestii: ordynacji wyborczej i prawa wyborczego, sposobu uchwalania i ogłaszania ustaw, uchwalenie regulaminów sejmowych orz ustalenie ważności mandatów

19 Ustawa Konstytucyjna zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. RP z 1920 r. Nr 73, poz. 494), artykuły od 4 do 12, wraz z aneksem do art. 5; uzupełnione o uwagi z: Wyd. z objaśnieniami Konstanty Wolny, Autonomja Śląska, nakładem K. Miarki, Mikołów 1920.

obranych posłów, prawo sejmu do wykonywania Kontroli nad Radą Wojewódzką, zakres działania i ustrój izby obrachunkowej,

• inicjatywa ustawodawcza przysługuje: Rządowi RP, Radzie Wojewódzkiej i posłom,²⁰

• ustawy nie wymagały zatwierdzenia wojewody ani prezydenta;

Radę Wojewódzką:

• składającą się z wojewody, jego zastępcy (mianowanych przez Naczelnika Państwa ew.

Prezydenta RP) i 5 członków wybranych przez Sejm Śląski, dając im wolny mandat, nie są oni związani instrukcjami Sejmu i nie mogą być przez niego odwoływani. Wojewoda pełni funkcję prezydenta kraju (tzn. Śląska),

• Radzie przysługuje prawo żądania od Naczelnika Państwa zwołania nadzwyczajnej sesji Sejmu Śląskiego,

• wojewodzie przysługuje prawo do zawieszania uchwał Rady, jeżeli sprzeciwiają się ustawą lub wychodzą poza zakres kompetencji,²¹

• współudział w tworzeniu budżetu województwa oraz współpracy przy ustalaniu podatków,

• Rada posiadała także prawo do wydawania rozporządzeń wykonawczych w zakresie infrastruktury, administracji oraz wydawana przepisów przejściowych wprowadzających Statut i Ustawy,

• wolno jej pełnić funkcję Sądu Administracyjnego do czasu utworzenia owego;

Sądownictwo:

• sądy sprawują władzę w imieniu RP, sędziowie mianowani są przez Naczelnika (ew.

Prezydenta),

• powstanie sąd apelacyjny Województwa Śląskiego,

• utworzony zostanie śląski trybunał administracyjny oraz kompetencje całego pionu sądownictwa administracyjnego pozostaną w województwie śląskim;²²

Ogólne oddanie charakteru statutu nie pozwala na odkrycie wszystkich ustępstw a jednocześnie sprzeczności targających polskimi ustawodawcami. Należy sobie zdawać przede

20 Ustawa Konstytucyjna zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. RP z 1920 r. Nr 73, poz. 494), artykuły od 13 do 23.

21 Ustawa Konstytucyjna zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. RP z 1920 r. Nr 73, poz. 494), artykuły od 24 do 34.

22 Ustawa Konstytucyjna zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. RP z 1920 r. Nr 73, poz. 494), artykuły od 35 do 39.

wszystkim sprawę z różnic światopoglądowych istniejących w polskiej elicie rządzącej. Statut ponadto został stworzony przede wszystkim dla realizacji celów doraźnych – zdobycie bogatego regionu, w mniejszym stopniu z powodu przekonań polityków, iż decentralizacja jest najlepszym rozwiązaniem dla nowo powstałej „sklejonej” Rzeczypospolitej.

Artykułem ambiwalentnym jest np. art. 6. „We wszystkich sprawach, niezastrzeżonych dla Śląska, jest ustawodawstwo śląskie właściwem, o ile Województwo jest wyraźnie wyjęte spod zakresu działania odnośnej ustawy państwowej.” Wyznaczające z góry granicę ustępstw kompetencyjnych, na jakie zgodzić się może władza centralna. Duże nadzieje Ślązaków związane z możliwością odrębnych uregulowań znajdują swoje odzwierciedlenie w Komentarzu Konstantego Wolnego do Statutu Autonomicznego, który pisze: „W zakresie właściwości Sejmu Śląskiego Sejm RP Polskiej w Warszawie nie będzie mógł uchwalać praw dla Śląska”.²³ Szybko okazało się jednak, że Ślązacy nie są przygotowani do w pełni samodzielnych rozwiązań i często rozszerzali Ustawy Sejmu Polskiego na teren Śląska lub modyfikowali je jedynie na użytek Sejmu Śląskiego. Co ważne, zrezygnowano w ten sposób także z możliwości rozszerzania samorządu na tym terenie oraz poszerzania kompetencji organów autonomicznych. Szansa otrzymana przypadkiem od Historii nie została należycie wykorzystana. „Możliwości rozszerzenia uprawnień ustawodawczych Sejmu Śląskiego stworzone przez wyjęcie województwa spod działania ustaw państwowych nie zostały w ciągu siedemnastoletniej pracy śląskiego parlamentu ani razu wykorzystane”.²⁴

Także nieco zaskakujący i w gruncie rzeczy symboliczny jest art. 34. „Urzędnicy śląscy, nauczyciele i urzędnicy komunalni składają przysięgę służbową wg roty i w sposób, przypisany dla urzędników RP.” Wprowadzający w gruncie rzeczy przymus deklaracji przynależności do Polski.

Są to dwa przepisy wskazujące brak konsekwencji między deklaracjami składanymi wobec Ślązaków a chęcią zmniejszenia do minimum strat nimi wywołanymi, a przynajmniej możliwością zmniejszenia ich do minimum, gdy będzie to politycznie potrzebne. Polski Sejm w roku 1920 pozostawił sobie możliwość powolnego wycofywania się z deklaracji Autonomii Śląska, trzeba jednak zaznaczyć, że były to drogi zamglone i wymagające wysiłku.

Szczególne znaczenie ma artykuł pogwałcany już od 1926 roku przez sanację, a bezprawnie złamany przez KRN w 1945 roku: art. 44 Ustawa zmieniająca niniejszą ustawę konstytucyjną, a ograniczająca prawa ustawodawstwa lub samorządu śląskiego (art. 1,4 do 12, 13 do 33, 36 do 42 i 44) wymagać będzie zgody Sejmu Śląskiego, który to przepis uchyliła Konstytucja kwietniowa art.

81 ust. 3.²⁵

23 Wyd. z objaśnieniami Konstanty Wolny, Autonomja Śląska, nakładem K. Miarki, 1920 Mikołów s.5.

24 W. Marcoń, Autonomia śląska, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 35.

25 Ustawa Konstytucyjna , Dz. U. RP z 1935r., nr 30, poz. 227.

1.3 Plebiscyt

Ostateczna decyzja w sprawie przeprowadzenia plebiscytu zapadła dnia 4 czerwca 1919 roku decyzją Rady Ligii Narodów, która jednocześnie powołała Komisję Wschodnich Granic Niemiec. Już w trakcie rokowań dotyczących losów Górnego Śląska na jego terenie trwał stan napięcia i gotowości do walki zbrojnej, po zapadnięciu decyzji o plebiscycie nastroje nie poprawiły się. W dniu 11 Ilutego 1920 roku przybyła do Opola Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa pod przewodnictwem H. le Ronda wraz z wojskami sojuszniczymi. Interesy ludności niemieckiej reprezentowały: administracja pruska na szczeblu powiatowym i gminnym, SIPO (niemiecka policja), oddziały Selbstschutzu oraz Policji Specjalnej oraz Plebiszitkommissariat für Deutschland, z siedzibą w Katowicach, na którego czele stał Kurt Urbanek. Interesy polskie reprezentował oczywiście Polski Komisariat Plebiscytowy z siedzibą w Bytomiu, na którego czele stanął Wojciech Korfanty oraz istniejące już wcześniej Naczelna Rada Ludowa oraz Komisariat Rad Ludowych.²⁶

W czasie plebiscytu szczególne znaczenie dla propagandy zarówno propolskiej, jak i proniemieckiej miała prasa. Wydawana zarówno przez prywatne wydawnictwa, jak i przez Komisje Plebiscytowe. Periodykiem drugiego typu był „Orędownik Plebiscytowy” wydawany od 29 maja 1920 roku do 1 maja 1921 roku . Do końca jego ukazywania się część urzędowa pisana była po polsku, niemiecku i francusku. Jest on ciekawym świadectwem działań zarówno Polaków, jak i Niemców, ścierania się różnych opcji i wizji politycznych, ale także istnienia odrębności śląskiej.

Często pojawiające się różnice i cechy szczególne tego obszaru stały się podstawą do starań o powstanie Autonomii.

Już w pierwszym numerze z dnia 28 maja 1920 roku zakreślone zostają stereotypy, które dominować będą w okresie całego plebiscytu. Stereotyp pierwszy: mieszkańcy Śląska są takimi samymi Polakami, jak Polacy z centralnej Polski, ale z drugiej strony wykazują oni pewną odrębność i możliwość posiadania autonomii się przyda. Polak-Ślązak jest uczciwym robotnikiem, ciemiężonym przez niemieckiego kapitalistę. Stereotyp drugi niemiecki kapitalista jest nacjonalistą, chcącym jedynie wykorzystać Ślązaków, zmusić ich siłą do pracy i zniszczyć wszelką wolność.

Stereotyp trzeci Niemcy - zawsze atakują, używają siły jako argumentu, Polacy - zawsze bronią siłą bezbronnych kobiet, dzieci, praw i wolności. ²⁷

Kolejny typowy chwyt pojawia się w drugim numerze z dnia 4 czerwca 1920 roku, gdzie wszelkie proniemieckie manifestacje zarzuca się „nadsyłanym z Niemiec agitatorom”. Twórcy

26 M. Masnyk, Prowincja górnośląska w: Historia Górnego Śląska , pod red.: Bahlcke J., Gawrecki D., Kaczmarek R., Gliwice 2011 , s.223-224.

27 Orędownik Komisarjatu Plebiscytowego, 1920 nr 1, 28 maj 1920, Bytom.

strategii plebiscytowej wyraźnie starali się umniejszyć wpływy kultury niemieckiej czy społeczeństwa niemieckiego na wydarzenia na Śląsku oraz ich wpływ na ostateczną odmienność regionu od Polski-”macierzy”. Równocześnie autorzy Orędownika zakładają możliwość

„pokojowego współistnienia” obu narodów w ramach Autonomii.²⁸

W numerze 7 z dnia 10 lipca 1920 roku pojawiają się pogłoski o kierunku polityki władz niemieckich na konferencji w Spa. Celem Niemców i ich założeniem w stosunku do Śląska miałyby być neutralizacja i separacja Śląska. Nie ma jednak zbyt wiele o wewnętrznych dążeniach separatystycznych, są one zawoalowane określeniami typu: odmienność Śląska zobowiązuje rząd centralny do stworzenia rozwiązań częściowych, społeczeństwo śląskie ma prawo decydować samo za siebie itp.²⁹

W numerze dziewiątym z dnia 3 sierpnia tego roku pojawia się informacja o przyjęciu statutu oraz jego przedruk. Komisariat Plebiscytowy wypowiada się o Sejmie Polskim oraz Komisji przygotowującej ustawę konstytucyjną w superlatywach, podpisując się pod przyjętymi rozwiązaniami, które zresztą powstały we współpracy z Komisariatem. W aspekcie Ustawodawstwa ubezpieczeniowego tzn. rent dla inwalidów wojennych i wdów pojawia się powracający wielokrotnie problem kolizji interesów ustawodawstwa niemieckiego i polskiego. Niektóre tereny zachodnie (tak też się stało na Śląsku po włączeniu do Polski) zostały objęte zobowiązaniem Polski, która miała stworzyć takie prawa, by na zmianie granic ludność w żaden sposób nie ucierpiała. Tak więc nietrudno sobie wyobrazić chaos prawny i prawodawczy, którego częściowo aż do II wojny światowej nie udało się zlikwidować. Widać także narastające napięcie społeczne związane z tymczasowym podziałem ziem Górnego Śląska. Opisywane są działania bojowe i militarne prowadzone przez Niemców, owo napięcie doprowadzi w ciągu dwóch tygodni do zamieszek i wybuchu II Powstania Śląskiego. ³⁰ „Orędownik” w swoich następnych numerach wskaże jednoznacznie na kapitalistów niemieckich dążących do zjednoczenia Śląska ze swoją ojczyzną jako na podżegaczy do walki oraz łamiących trudny pokój i tolerancję jaka próbowali zachować Polacy. Mimo to trudno nie zauważyć rosnącej niechęci kół polskich do koegzystencji z posiadaczami, bogaczami i kapitalistami pochodzenia niemieckiego. Uporczywie też zaczyna się podkreślać, że ludność niemiecka jest na tych ziemiach w mniejszości, jakby przekazując, ze powinna się podporządkować całkowicie woli większości.³¹

Można odnieść także wrażenie, że redaktorzy „Orędownika” czasami zapominają się w swej apoteozie działalności rządu polskiego czy Polski w ogóle. Pomiędzy wierszami prześwituje jednak

28 Ibidem, 1920 nr 2, 4 czerwiec 1920, Bytom.

29 Ibidem, 1920 nr 7, 10 lipiec 1920, Bytom.

30 Orędownik Komisarjatu Plebiscytowego, 1920 nr 9, 3 sierpień 1920, Bytom.

31 Ibidem, 1920 nr 11, 18 sierpień 1920, Bytom i nr 12, 26 sierpień 1920.

stale silne poczucie odrębności, można nawet stwierdzić, że ta wręcz zaślepiona miłość do władz centralnych wynika właśnie z bycia i poczucia bycia „na zewnątrz”, obok, obserwatorem umiarkowanie związanym z sytuacją ³² .Pojawiają się także równolegle akcje autonomiczne, jak np.

opisany w nr 17 pomysł utworzenia Śląskiego Związku Rolników ³³. „Chciej odzyskać twoje dziedzictwo przez głosowanie. Naucz się chcieć! Okaż niezłomną siłę woli. Bóg cię stworzył Polakiem i Bóg ci dał Śląsk. Bóg tak chce, abyś był Polakiem i miał Śląsk. Taka jest wola Boża! W pacierzu modlisz się codziennie: Bądź wola Twoja. A więc spełnij wolę Bożą. Bóg tak

chce! Hasło twoje: - Bóg i Śląsk! Bóg ci da zwycięstwo”.³⁴ Tego typu agitacje plebiscytowe należy rozpatrywać w kontekście patriotycznym i autonomicznym zarazem. Ślązak jest Polakiem, ale jego kraj to Śląsk, nie zaś Polska ani Niemcy, do których jest im jeszcze dalej.

Numer 19 podnosi kwestię wyznaniową na terenie Górnego Śląska. Można wydzielić tutaj pięć grup: Polaków-katolików, Polaków-ewangelików, Niemców-ewangelików, Niemców- katolików i Żydów. Troszkę trudne jest ustalenie kwestii tożsamościowej w przypadku Polaków- ewangelików, którzy z jednej strony przyjęli religię typową dla krajów Rzeszy, z drugiej jednak strony w kwestii kultury, historii czy poczucia czują się Polakami. Jest to tylko jeden z przykładów niejasności i problemów związanych z określeniem swej przynależności przez ludność śląską.³⁵

Numer 22 z 18 grudnia wyraźnie pokazuje narastające napięcie między stroną polską a niemiecką. Wzrasta także nienawiść oraz poziom uogólnienia w wypowiedziach prasy plebiscytowej. Polacy i Niemcy wrzucani są do dwóch różnych worków, z czego jedni do pięknego, białego, a drudzy do brzydkiego, czarnego. Polacy zaczynają coraz bardziej odsuwać od siebie śląską i niemiecką tożsamość ziemi Górnośląskiej.³⁶

W numerze 24 z 8 stycznia 1921 pojawia się ustanowiony przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową regulamin głosowania w plebiscycie. Prawo głosu przyznano każdej osobie, która ukończyła 21 lat i urodziła się na obszarze plebiscytowym (wyjechała z niego bądź została wydalona) lub zamieszkuje na tym obszarze na stałe od 1904 roku. Wynik głosowania miał być obliczany dla każdej gminy, z których większość pokrywała się z obwodami głosowania.

W okresie plebiscytowym szczególnie silnie roztrząsano kwestię nie tylko przynależności i tożsamości Śląska, ale także jego znaczenia geopolitycznego. Zarówno Polska, jak i Republika Weimarska prowadziły na tyle silną kampanie propagandową, że trudno by było uwierzyć w brak celu czy powodu, by o tę ziemię walczyć. Górny Śląsk – teren silnie uprzemysłowiony, gęsto

32 np. Orędownik Komisarjatu Plebiscytowego, 1920 nr 16, 6 listopad 1920, Bytom.

33 Ibidem, 1920 nr 17, 13 listopad 1920, Bytom.

34 „Co każdy Górnoślązak wiedzieć musi” Orędownik Komisarjatu Plebiscytowego, 1920 nr 30 , 19 luty 1921, Bytom.

35 Ibidem, 1920 nr 19, 27 listopad 1920, Bytom.

36 Ibidem, 1920 nr 22, 18 grudzień 1920, Bytom.

zaludniony, o bogatej infrastrukturze oraz pełen bogactw naturalnych, obszar który mógłby wspomóc każdą gospodarkę. Należy także wziąć pod uwagę kwestię prestiżową: rozstrzygnięcie na korzyść Polski pokazałoby, że ten teren znajdował się od XIV wieku pod niechcianą okupacją oraz, że Polska z wojny wyszła zwycięska i silna. Zwycięstwo Niemiec udowodniłoby wyższość narodu niemieckiego oraz jego siły mobilizacyjne, a także utrzymanie znaczenia na arenie wewnątrzkrajowej i międzynarodowej. Ze strony antyniemieckiej i zdecydowania propolskiej przemawiał o tych kwestiach Orędownik w numerze 27.³⁷

Numer 28 sygnalizuje po raz pierwszy niemieckie oskarżenia wobec Polski i gotowość przejęcia obszaru plebiscytowego siłą, oczywiście owe doniesienia nazywane są jak na razie kłamstwem i pokrapiane są przekonaniem o zwycięstwie plebiscytowym, jednak historia ma się potoczyć inaczej. ³⁸ Kilka numerów później prasa polska podejmuje kontrofensywę i zamieszcza jakoby niemieckie depesze dotyczące możliwości zajęcia Śląska siłą i gotowych planów przygotowanych w tym właśnie celu.³⁹ Z perspektywy czasu wydaje się, że obie strony były do ataku zbrojnego przygotowane, wręcz w pełni gotowe i przed faktem chciały zrzucić winę na przeciwników z powodów czysto propagandowych.

W kwietniu 1920 roku w Katowicach powstaje niemiecki Komisariat Plebiscytowy, na czele którego staje Kurt Urbanek. Od tego momentu także strona niemiecka nie próżnowała w działaniach propagandowych, choć należy przyznać, że w przeciwieństwie do strony polskiej główny ciężar propagandowy przejęli na siebie bogaci kapitaliści niemieccy i organizacje nacjonalistyczne, nie zaś organy plebiscytowe ⁴⁰. Pojawiło się kilka gazet i dzienników, biuletynów, ulotek oraz opracowań wskazujących na potrzebę utrzymania obszaru Górnego Śląska pod panowaniem niemieckim. Wśród tytułów czasopism wcześniej działających na terenie Śląska jako proniemieckie wymienić można „Kattowitzer Zeitung”, „Morgenpost” i „Oberschlesische Kurier”.

Kolejnym sposobem na walkę propagandową wykorzystywanym przez stronę niemiecką było wydawanie gazet w języku polskim „Dzwon” czy „Dobra rada dla Ludu Górnośląskiego”. W swoich biuletynach wykorzystywali głównie nieświadomość ludności dotyczącą uregulowań prawnych (strasząc ich utratą prawa do emerytur i innych świadczeń składkowych) oraz podniesieniem cen (wyrażając je w liczbach bezwzględnych np. 200 marek bez dodawania rozróżnienia: polska czy niemiecka i uświadomienia różnicy kursu). Co zrozumiałe w okresie wojny polsko-bolszewickiej retoryka niemiecka oparta była na niebezpieczeństwie idącym ze Wschodu. Bolszewizmem i komunizmem zresztą obie strony plebiscytu przerzucały się nawzajem

37 Ibidem, 1921 nr 27, 28 styczeń 1920, Bytom.

38 Ibidem, 1921 nr 28, 4 luty 1921, Bytom.

39 Ibidem, 1921 nr 31, 28 luty 1920, Bytom.

40 M. Czapliński, Śląsk od pierwszej po koniec drugiej wojny światowej w Historia Śląska wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 359.

oskarżając to jednych, to drugich o tego typu poglądy i działania. Znane są także hasła „Polska jest krajem sezonowym” wykorzystywane z pełną satysfakcją zarówno przez komisje plebiscytowe, jak rząd weimarski.

Już po raczej dwuznacznym wyniku głosowania polsko-śląskie siły dyplomatyczne dążą do podziału Górnego Śląska wzdłuż granicy etnicznej. Co prawda 80% gmin opowiedziało się za włączeniem do Polski, ale przewaga w bezwzględnej liczbie głosów to już jedynie 52%.⁴¹ Po tych dwuznacznych wynikach zaczęto kwestionować zasadność samej idei plebiscytu, która wcześniej wydawała się najlepszym odzwierciedleniem woli mieszkańców. Na sile nabierają także napięcia polsko-niemieckie, pojawiają się różnego rodzaju pogłoski o sile militarnej i mobilizacji sił paramilitarnych przez niemiecką i polską stronę. ⁴²

W takim poplebiscytowym nastroju dochodzi w maju 1921 roku do wybuchu III Powstania Śląskiego. Już 3 maja tego roku „Journal Officiel de Haute-Silesie” – organ prasowy Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej w Opolu jednoznacznie oskarża siły polskie o wywołanie rozruchów. Odezwa Komisji jest dość jednoznaczna i stanowcza, wydana zaś została pod nieobecność gen. Le Ronda, pod przewodnictwem przedstawiciela Włoch de Marinisa. Może to tłumaczyć jednoznaczne opowiedzenie się Komisji przeciw dążeniom Polaków na Górnym Śląsku.⁴³ Powstały trzy koncepcje podziału obszaru plebiscytowego: linia Korfantego i pokrywająca się z nią linia Le Ronda, znacznie mniej pozytywna dla Polski linia Percival-de Marinis oraz ostateczny kształt granicy różny od koncepcji teoretycznych. Trwające od zakończenia I Wojny Światowej spory graniczne kończy decyzja Ligii Narodów potwierdzona dnia 20 paźdzernika 1921 roku przez Radę Ambasadorów. Niemcy otrzymali 71 % terytorium plebiscytowego oraz 1117 tys.

mieszkańców, Polska zaś 29% oraz 997 tys. mieszkańców.⁴⁴ O podziale Śląska powstało już w okresie dwudziestolecia kilka opracowań. Jednym z nich jest praca Aleksandra Szczepańskiego

„Górny Śląska w świetle wykonania Konwencji Genewskiej”, który o decyzji Rady Ambasadorów pisze: „Zadecydowała ona o podziale Górnego Śląska na dwie nierówne części, z których mniejsza i mniej jednolicie polska, lecz cenniejsza gospodarczo przypadła Polsce, część zaś większa, etnograficznie bardziej polska, lecz mniej cenna gospodarczo - pozostała przy Niemczech”.A⁴⁵ Porozumienie w sprawie kształtu granic zawarte zostało w porozumieniu genewskim z dnia 15 marca 1922 roku podpisanego przez władze Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Niemieckiej.

41 Orędownik Komisarjatu Plebiscytowego, 1921 nr 35, 30 maja 1921 Bytom.

42 Ibidem, 1921 nr 36, 6 kwiecień 1921, Bytom.

43 Journal Officiel de Haute-Silesie nr 20 z 3 maja 1921, Opole.

44 M. Czapliński, Śląsk od pierwszej po koniec drugiej wojny światowej w Historia Śląska wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 365.

45 A. Szczepański, Górny Śląsk w świetle wykonania Konwencji Genewskiej, nakład księgarni F. Hoesicka, W-wa 1929.

2. Geneza tożsamości Śląska

2.1 Zarys historii Śląska

W okresie rozwoju państwowości w Europie Środkowo -Wschodniej Śląsk stał się częścią kraju Piastów i wszedł w skład krain pierwszego Państwa Polskiego. Piastowie Śląscy tytułują się książętami polskimi i podlegają królom polskim. Trudno jednak mówić o jedności narodowościowej w okresie silnego rozdrobnienia doby średniowiecza. Od XII wieku krainy zamieniając się w dzielnice dążą do coraz większej autonomii i do maksymalnego oderwania się od zwierzchnictwa centralnego. Powstaje wtedy silna dynastia Henryków Śląskich, która w XIII wieku jest wyraźnym hegemonem wśród księstw dzielnicowych. Między innymi za sprawą książąt z tej dynastii w XIII wieku rozpoczyna się proces lokowania miast i wsi głównie na prawie niemieckim (Magdeburgii), co niesie za sobą zmiany ludnościowe. Jak pisze Kazimierz Popiołek: „W wyniku kolonizacji (…) przybyło jednak na Śląsk, do wsi, a zwłaszcza miast nieco niemieckich przybyszów. Część z nich spolonizowała się dość szybko, gdzieniegdzie utrzymywała przez długie lata swą niemiecką narodowość”. ⁴⁶

W XIV wieku książęta śląscy składają hołd Janowi Luksemburskiego, w nadziei zachowania uzyskanej autonomii. Po zjednoczeniu państwa polskiego Kazimierz Wielki nie mając wyboru potwierdza zrzeczenie się Śląska na rzecz Czech na zjeździe w Pradze w 1356 roku. Trwał równolegle proces usamodzielniania się książąt. Również rysem charakterystycznym dla Śląska był rozwój husycyzmu zwłaszcza wśród niższych warstw społeczeństwa. Następnym krajem, którego panowanie przewinęło się nad Śląskiem były Węgry w czasie panowania Macieja Korwina, a także w okresie władztwa Jagiellonów nad połączonym obszarem Czech i Węgier. Wtedy też Ludwik Jagiellończyk wcielił ostatecznie Śląsk do korony czeskiej w 1522 roku. Zaś od roku 1526 rozpoczyna się panowanie Habsburgów nad tą częścią Europy.

XVI wiek zaznaczył się w Europie pod znakiem reformacji, która „znalazła również na Śląsku podatny grunt.(...) [skłoniła książąt] do zerwania z Kościołem możliwość zawładnięcia bogatymi dobrami Kościoła (…) a ponieważ panowała wówczas zasada Cuius regio eius religio stąd i ludność bardziej lub mniej dobrowolnie przechodziła na wiarę protestancką”. ⁴⁷ W porównaniu do ziem polskich Śląsk odznaczał się bardzo małą liczbą szlachty. Już w XVI wieku istniały prymitywne zakłady górnictwa i hutnictwa, rozwijało się zwłaszcza rolnictwo, choć

46 K. Popiołek, Historia Śląska. Od Pradziejów do 1945 roku, Wyd. Śląsk, Katowice, 1972, s. 36.

47 Ibidem, s. 78.

wyraźnie zaznaczone rysem Środkowo-Europejskim (uboższym biegunem dualizmu gospodarczego). Dużymi prawami odznaczały się miasta mające własny samorząd oraz prowadzące mennice. W rozwoju kultury zaznaczyły się wpływy polskie i z racji przynależności terytorialnej czeskie.

XVII wiek jest okresem burzy, która przeszła przez Europę – wojny trzydziestoletniej, której zwłaszcza pierwszy etap przebiegał w państwie czeskim, mając duże wpływy na wydarzenia na Śląsku. Równocześnie rodzi się silny ruch kontrreformacyjny Habsburgów : wg Popiołka „ Na terenach, którym nie przyznano wolności wyznaniowej, przede wszystkim w księstwach należących do Habsburgów przystąpiono natychmiast po zakończeniu wojny lub kontynuowano jeszcze energiczniej akcję przywracania katolicyzmu”. Ruch kierowany był nie tylko przeciw religii protestanckiej, ale także niezależności, jaką dzięki niej uzyskali książęta na północno-zachodnich rubieżach państwa. Jest to także okres działalności króla polskiego Władysława IV, zmierzającej do rewizji stanowiska wobec Śląska. Kończy się on jednak na pertraktacjach z książętami śląskimi.

Dynastia Habsburgów po umocnieniu swej władzy przystąpiła do zapełniania administracji państwowej rdzennymi Austriakami, wykazując dążenie antypolskie, a zarazem antyprotestanckie.

Wydaje się, że arcywróg Habsburgów był polskim Ślązakiem protestantem, co w czasie następnej zmiany przynależności terytorialnej ulegnie zmianie.

XVIII wiek w Europie to okres rozwoju manufaktur oraz wczesnego kapitalizmu, na Śląsku nastąpił jednak regres w rozwoju przemysłu ciężkiego i górnictwa. Kolejne wojny - Wojny Śląskie 1740-48 doprowadzają do oderwania Śląska od państwa Marii Teresy i przyłączenie go do Prus w 1742. Okres pruski jest zapewne związany z tolerancją religijną, rozwojem przemysłu i kapitału, ale przede wszystkim z germanizacją. Już w latach 50 tych XVIII w. zostają wprowadzone dekrety o szkolnictwie w języku niemieckim, zostaje on wprowadzony także do sądów. Niemieccy inżynierowie i urzędnicy obejmują wyższe stanowiska w zakładach i administracji. Także na Śląsku Cieszyńskim, który pozostał w państwie Habsburgów rozpoczyna się germanizacja. Co ciekawe właściciele ziemscy, ale także właściciele kapitału w przeważającej części pochodzenia niemieckiego ulegają stopniowej polonizacji i prowadząc aktywną wymianę handlową z terytoriami polskimi m.in. Królestwem Polskim i Rzeczpospolitą Krakowską doceniają wagę umiejętności porozumiewania się w języku polskim. Często ich stanowisko wobec germanizacji nie jest tak radykalne, jak administracji. W kontekście języka polskiego pojawia się także pojęcie gwary śląskiej, czyli „zabrudzonego”, a dosłownie „rozwodnionego” języka polskiego. ⁴⁸

Wiek XIX niewątpliwie należy określić mianem wieku rewolucji. Fala napoleońska

48 „Używany przez miejscową ludność polską oceniali jako skażoną gwarę, którą określali mianem: wasserpolnisch”

K. Popiołek, Historia Śląska. Od Pradziejów do 1945 roku, Wyd. Śląsk, Katowice, 1972, s. 165.

przewala się przez Europę, dotykając także Prusy, które muszą podpisać pokój w Tylży na nader nieprzyjaznych warunkach. Kontekst Napoleona jest o tyle istotny, że Cesarz zastanawiał się nad oddaniem Śląska z granic II i III zaboru Księstwu Warszawskiemu, co się ostatecznie nie stało.

Jednak Fryderyk II został zmuszony do ustępstw. W 1807r zostaje wydany cesarski dekret o uwłaszczeniu chłopów i zniesieniu poddaństwa osobistego, pozwala to na przypływ ludności do miast powodując na niespotykaną wcześniej skalę boom urbanizacyjny. Dekret został zrealizowany z dużym oporem ziemian i administracji. Jednak wydarzenia Wiosny Ludów pokazały, że warstwa chłopów nadal jest uciskana przez szlachtę nie w postaci pańszczyzny, a czynszu. To właśnie rewolucja chłopska wydaje się być najsilniejszym rysem śląskiej Wiosny Ludów. Śląsk staje się prowincją Prus, uzyskując własny Sejm, Nadprezydenta i sejmiki lokalne (wszystkie organy zdominowane przez ludność niemiecką). Jednak prawdziwą reprezentacją okazują się polscy Ślązacy wyłonieni w wyborach do Zgromadzenia Narodowego roku 1848.

Rozwój przemysłu okazuje się mieć wielorakie skutki. W połowie wieku wydobycie surowców Zagłębia Górnośląskiego równe jest 2/3 wydobycia Zagłębia Ruhry⁴⁹, wzrasta także produkcja hutnicza, po nadaniu przywilejów celnych produkty Śląskie znajdują rynki zbytu zarówno w Prusach, Królestwie Polskim jak i poza ich granicami. W porównaniu do przemysłu polskiego śląski jest o wiele bardziej rozbudowany, wydajny i wyposażony technicznie. Następuje także powstanie i rozwój infrastruktury kolejowej, lądowej i morskiej. Jednakże grupą, która najbardziej skorzystała na rozwoju Śląska są niemieccy posiadacze kapitału. Na tej kanwie powstają fortuny rodu Schaffgotschów, Donnersmarków, Giesche, ale także jednostek wyjątkowych jak Karol Godula.⁵⁰ Jednocześnie nasila się rozwarstwienie społeczeństwa zamieszkałego w miastach. Powstaje klasa robotnicza, niejednokrotnie bestialsko traktowana i żyjąca w warunkach poniżej minimum. Doprowadza to ostatecznie do masowego strajku i rewolty w czasie Wiosny Ludów.

Najważniejszym osiągnięciem Wiosny Ludów była jednak jednoznaczna manifestacja polskości tutejszej ludności. Ujawniło się przywiązanie do języka polskiego, choć należałoby podkreślić pewne rodzące się odmienności gwary śląskiej. Niemieccy urzędnicy w XIX wieku konsekwentnie dążyli do ukazania niższości miejscowej kultury zarówno wobec kultury niemieckiej, jak i polskiej. Z drugiej strony istniejąca propaganda propolska zdawała się iść nieco za daleko mówiąc ustami anonimowego autora: „na ogół jednak używa się na Górnym Śląsku tego samego języka, którym mówili i pisali polscy pisarze narodowi: Kochanowski, Naruszewicz Krasicki i inni(...)”.⁵¹ Wydaje się, że w podobnym kierunku zmierza będący gościem na Śląsku J.U.

49 Ibidem, s. 221.

50 Ibidem, s. 228.

51 Ibidem, s. 244.

Niemcewicz: „Wszystko po drugiej stronie takie jak u nas: taż sama mowa, strój, obyczaje, położenie kraju, wszystko to świadczy, że Polska i Śląsk, jednym narodem, jedną były krainą”.⁵² Prasa i literatura śląska w XIX wieku była wyraźnie dwujęzyczna: pojawiały się zarówno polskie, jak i niemieckie tytuły. Co ciekawe „Zwłaszcza walki o niepodległość Polaków, w szczególności zaś powstanie listopadowe było tematem powieści i wierszy śląskich niemieckich pisarzy. Należał do nich (…) członek postępowej grupy „Młode Niemcy” Henryk Laube”.⁵³ Można by na tej podstawie orzec wzajemną fascynację kultur polskiej i niemieckiej, także wzajemne przenikanie wpłynęło na ostateczny kształt Śląska, jego mieszkańców i kultury.

Koniec XIX wieku jest okresem apogeum rozwoju przemysłowego Śląska, równocześnie widoczne staje się coraz bardziej zacofanie śląskiego przemysłu w stosunku do przemysłu Prus.

Wraz z rozwojem trwa postęp techniczny oraz zwiększenie infrastruktury transportowej. Jednak wraz z sukcesami kapitalistów rodzić się zaczyna sprzeciw robotników – Śląsk od lat 50. ogarnia fala strajków ze strajkami w latach 70 oraz największym w 1889 roku. Coraz większą popularność zyskują hasła socjalistyczne i socjaldemokratyczne, które utrzymają swą popularność także na początku XX wieku. W 1865 roku powstaje ustawa uwalniająca przemysł na Śląsku od kontroli państwowej, o co zabiegali śląscy przemysłowcy. Na Śląsku Cieszyńskim powszechna bieda i bezrobocie powodują masowe emigracje, na miejsce ludności rdzennej napływają migranci z Galicji, ulegając czechizacji. Sprzeciw na Śląsku, widoczny we wszystkich warstwach społeczeństwa budzą, akcje Bismarcka. Polityka Kulturkampfu zbliża w ochronie Kościoła Ślązaków Polaków oraz niemiecką partię Centrum. Rugi pruskie wywołują niezadowolenie nie tylko ludności, ale także przemysłowców, obawiających się reakcji Polski, która jest wraz z Rosją największym rynkiem zbytu dla tutejszych produktów. Fuzja gospodarcza przebiega wprawdzie na różnych polach aktywności społeczeństwa- pojawiają się na przykład masowo spółdzielnie, charakterystyczne dla gospodarki niemieckiej.⁵⁴

XX wiek zaznaczył się zmianą mentalności Ślązaków. Powstaje endecja, której z powodzeniem przewodzi Wojciech Korfanty. Polski żywioł biorący za jej pośrednictwem udział w wyborach zaczyna mieć głos i znaczenie nie tylko w Landtagach, ale także w Reichstagu. W 1905 r.

potężny ruch strajkowy popiera rewolucję rosyjską. Jednocześnie aż do I Wojny Światowej wzmaga się niepokój władz pruskich o możliwość utrzymania Górnego Śląska, który wykazuje coraz to silniejsze tendencje separatystyczne. Na Śląsku Cieszyńskim wzmaga się nacjonalizm zarówno Polaków, jak i Czechów, pojawia się „Ruch Ślązakowski, głosząc hasło: „Śląsk dla Ślązaków”,

52 Ibidem, s.248.

53 Ibidem, s. 286-287.

54 Ibidem, s. 253.

stojąc na stanowisku odrębności ludności śląskiej od narodu polskiego, jak i czeskiego”.⁵⁵ Czas I Wojny powoduje wzrost eksploatacji surowców i przemysłu, a także zwiększa ambicję niemieckich kapitalistów na większe uzależnienie tego obszaru. Postawy polityków śląskich są raczej ambiwalentne, z jednej strony popierające postawy proniemieckie, z drugiej, pod wpływem ludu, noszące hasła propolskie. Po wojnie następuje pierwsza poważna klęska polityki niemieckiej:

przegrane wybory samorządowe w 1919. Później trzy powstania Śląskie z 1919, 1920 i 1921 decydują ostatecznie o przynależności Śląska do Polski.

2.2. Idea neutralności i samodzielności

Dla państwa niemieckiego Górny Śląsk był obszarem peryferyjnym, oddalonym od centrum kraju i położonym na niebezpiecznej granicy zarówno z Rosją, jak i Austro-Węgrami. Tą sytuację określa Romer jako „kraj położony w trzech „bramach” polskiej, niemieckiej i czeskiej, w następstwie tego musiał tym właśnie trzem wpływom ulegać.”⁵⁶. Także mimo 200 letniego okresu hegemoni Prus, a potem Cesarstwa Niemieckiego nad zarówno Górnym, jak i Dolnym Śląskiem sytuacja tego pierwszego była przez cały czas dla Niemców niepewna. Możliwość odrodzenia się Polski i jej pretensji do ziem historycznie do niej należących wcale nie była rozwiązaniem nie branym pod uwagę, także wzrost znaczenia Austrii czy Rosji mógł w każdej chwili doprowadzić do utraty bogatego w złoża obszaru gospodarczego. Ponadto przewaga ludności polskiej, polsko- śląskiej i śląskiej nad ludnością niemiecką wymuszała stałe działania zapewniające zarówno utrzymanie władzy jak i dominacji kulturowo-gospodarczej. Oba te powody wpływały na sytuację gospodarczą przemysłu górnośląskiego na tle pozostałych zagłębi przemysłowych Niemiec. Drogi transport produktów (węgla, stali) spowodowany z jednej strony wysokimi taryfami przewozowymi (Romer określa to jako „upośledzenie Górnego Śląska”)⁵⁷, a z drugiej brakiem inwestycji w usprawnienia transportowe zarówno kolejowe jak i wodne oraz odgórne regulacje wydobycia czy zaopatrzenia w produkty importowe (polska żywność i drewno) powodowały małą efektywność przemysłu. Tego typu działanie widoczne jest w obniżeniu wydobycia cynku i braku dążenia do jego zwiększenia w latach 1891-1911, doprowadziło ono do spadku nie tylko wydobycia samej rudy, ale także obróbki siarki – dodatku usuwanego z rudy – i zastoju w chemicznym przemyśle

55 Ididem, s. 456.

56 E. Romer, Stosunki ekonomiczne Górnego Śląska, , Książnica Polska T-wa Nauczycieli Szkół Wyższych, Lwów 1921 s. 6.

57 Ibidem, s. 31.