4. AUTONOMICZNY ŚLĄSK 1922 – 1945
4.5 R OZWÓJ INSTYTUCJI NAUKI I KULTURY
Od 1922 roku na terenie Górnego Śląska działało szkolnictwo oparte na polskich programach i kadrze (ściąganej często z regionów graniczących ze Śląskiem, Galicji i Śląska Cieszyńskiego, co było spowodowane brakiem warstwy polskiej inteligencji na byłych terenach
102 L. Łakomy, Ilustrowana monografja Województwa Śląskiego, Druk. Wydawnicza E. Piecha, Katowice 1936, s. 41 103 Ustawa z dnia 9 lutego 1927 r. , Dz. U. ŚI. nr. 5, .poz. 10.
pruskich, gdzie Polacy pochodzili z klas niższych i w mniejszej mierze drobnomieszczaństwa104)zaś organizacja pozostała w systemie pruskim 8-klasowa. Działały także szkoły zawodowe i półwyższe, brakowało uczelni wyższej, która powstanie na tym terenie dopiero po 1945 roku.
Rozbudowano sieć przedszkoli i ochronek polskich, co zapewniło edukację przedszkolną dzieci z okolic miejskich i wiejskich. Także ustawą z dnia 20 kwietnia 1926 roku rozbudowano sieć żłobków i unormowano standardy i warunki prawne, jakie musiały spełniać.105 W latach trzydziestych do polskich szkół uczęszczało 94.7 % dzieci.106 Widoczny był niedobór miejsc w szkołach powszechnych i liceach, dlatego przeprowadzono rozbudowany plan zwiększenia ilości budynków szkolnych oraz przystosowano do tego celu budynki administracyjne.
Można także mówić o rozwoju szkolnictwa w aspekcie ilości dzieci objętych szkolnictwem powszechnym. W samych latach 20-dziestych widać znaczący wzrost: w roku 1924 było 79 szkół powszechnych i uczęszczało do nich 18 tys. dzieci, zaś w 1927 szkół było 99 i 22 tys. dzieci. 107
W zakresie szkolnictwa średniego praca jaką należało wykonać w okresie dwudziestolecia była ogromna. Nie wystarczająca ilość liceów i szkół zawodowych, związana z polityką edukacyjną Prus na tym obszarze wymagała rozbudowy. W dużych miastach powstawały licea i budynki szkół średnich. Szkolnictwo zawodowe wymagało reorganizacji i rozbudowy: „W ciągu kilku lat rozbudowało się szkolnictwo zawodowe nadzwyczajnie. W miejsce przeniesionej do Bytomia szkoły budowlanej założył Związek Samodzielnych Budowniczych przy pomocy Województwa szkołę budowlaną w Katowicach, w Król-Hucie (dzisiejszym wielkim Chorzowie) powstała szkoła mechaniczno- hutnicza. Prywatna szkoła górnicza, własność Związku Przemysłowców Górniczo-Hutniczych, istniała już od czasów niemieckich w Tarnowskich Górach, w 1927 roku postanowiono szkolnictwo techniczne skoncentrować w Katowicach, a kiedy w 1928 roku uzyskano na budowę szkoły znaczne kwoty z pożyczki amerykańskiej, przystąpiono niezwłocznie do budowy. Po wykończeniu budynku pomieszczono w nim szereg szkół, podzielonych na razie na pięć wydziałów: mechaniczny, elektrotechniczny, budowlany, drogowy i chemiczny. „108 Szkolnictwo nie-techniczne wymagało w zasadzie zbudowania od zera: „W zakresie szkolnictwa handlowego założono szkołę handlową w Cieszynie, spolszczono i zreorganizowano szkołę handlową w wielkim Chorzowie, powiększając ją o gimnazjum handlowe, a wreszcie umieszczono szkołę we
104 M. Wanatowicz ., Województwo Śląskie w: Historia Górnego Śląska , pod red.: Bahlcke J., Gawrecki D., Kaczmarek R., Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice 2011 s. 239.
105 Dz. U. ŚI. nr. 11, poz. 20.
106 L. Łakomy ., Ilustrowana monografja Województwa Śląskiego, Druk. Wydawnicza E. Piecha, Katowice 1936 s. 44 107 A. Szczepański, Górny Śląsk w świetle wykonania Konwencji Genewskiej, nakład księgarni F. Hoesicka, W-wa
1929 s. 113.
108 Ibidem s 45
wspaniałym budynku, stworzywszy nie tylko pierwszorzędne ,warunki rozwoju dla szkoły, ale zarazem najważniejszy punkt kształcenia handlowego na obszarze Województwa.”109
Rozwój nauki i kultury związany jest silnie z polityką władz śląskich i polskich, pragnących włączyć Śląsk w swój obszar kulturowy. Celem było także ukazanie zainteresowania władz mieszkańcami nie tylko jako siłą wytwórcza, ale także obywatelami i ludźmi z potrzebami kulturalnymi, wcześniej nie zaspokajanymi. Na tej fali powstaje Muzeum Śląskie, Instytut Śląski oraz Biblioteka Śląska. Można także zanotować rozwój twórczości zwłaszcza literatury w tym regionie, jest to jednak temat z zakresu kulturoznawstwa.
109 Ibidem s. 46
ZAKOŃCZENIE
Celem mojej pracy było przede wszystkim kompleksowe spojrzenie na okres lat dwudziestych i trzydziestych na Górnym Śląsku. Przyniosło to kilka wniosków, które należałoby podkreślić
Przede wszystkim ważne jest rozróżnienie etapów w rozwoju autonomii Śląska w okresie jego przynależności do Polski. Poważne szanse rozwoju samorządu i rozwiązań swoistych dla regionu, najlepiej odpowiadających jego potrzebom istniały realnie w latach 1922-27, wtedy też podejmowane były różnego rodzaju próby, oceniane możliwości, co ostatecznie mogło dać dziś nieprzewidywalne efekty. Kolejny okres lat 1928-33 jest z jednej strony zastojem w dążeniu do rozwiązań innowacyjnych, spowodowanym parciem strony polskiej na integracje ziem śląskich, z drugiej zaś wewnętrznymi tarciami między śląską sanacją a chadecją. Cokolwiek miało większy wpływ na sytuację na Górnym Śląsku doprowadziło do zastoju dążeń autonomicznych, wprowadziło pewien nacisk kulturowy na polonizację i ujednolicenie kulturowe mieszkańców, choć utrzymało rozwój gospodarczy, dążący do przywrócenia poziomu gospodarczego sprzed I Wojny Światowej. Trzeci okres to lata 1934-39, kiedy to Polska postanowiła zainwestować w rozwój COPu i zapomniała o swoim zagłębiu przemysłowym na południu.
Można także zauważyć, że tendencje centralizacyjne i unifikacyjne rządów polskich po roku 1926 zastały działaczy śląskich na etapie eksperymentowania, szukania drogi i przyjmowania rozwiązań częściowych bądź tymczasowych dla zapewnienia porządku na terytorium Śląska, które nie miały szansy ulec już później dalej idącym modyfikacjom. W zakresie prawodawstwa i administracji rozwiązania miejscowe mają szansę na polepszenie poziomu ich realizacji i zwiększeniu pozytywnych skutków wprowadzenia owych aktów. Realna odpowiedź na lokalne potrzeby zwiększa także możliwości adaptacyjne regulacji urzędowych do rzeczywistości.
Pomimo ograniczeń, gospodarka Górnego Śląska nie tylko wygrzebała się ze zniszczeń wojennych i ze złej koniunktury, ale także wkroczyła na drogę równomiernego rozwoju.
Następowały liczne zmiany w sytuacji prawnej i zarządach najważniejszych spółek, zmieniały się rynki eksportu i importu, a przemysł był w stanie się dostosowywać, odradzać oraz utrzymywać.
Polepszenia koniunktury regionu i całej Europy przynosiły wymierne skutki w falach rozwoju obszaru Województwa, w dużych inwestycjach publicznych i prywatnych. Na takie bezpośrednie skutki miał wpływ ustalony na stałe udział Skarbu Śląskiego w dochodach budżetu Państwa Polskiego (procentowy) - przy wzroście dochodów Skarbu Śląskiego wzrastały także jego możliwości finansowe i inwestycyjne co każdorazowo pobudzało gospodarkę. Śląsk pod względem
finansowym miał szansę na pełną samowystarczalność.
W końcu podjęcie szeroko pojętego problemu kultury przewijającego się przez strony tej pracy w moim założeniu podkreślać powinno pluralizm tradycji i obyczajów w tym regionie.
Określenia czarno-białe na zasadzie Polak i Niemiec nie dotykają w najmniejszym stopniu problemu tożsamości kulturowej Ślązaków. Braki nazewnicze i brak przywiązania do rozróżnień antropologicznych może być wybaczony autorom piszącym w okresie XX lecia międzywojennego, kiedy to polskie nauki humanistyczno-społeczne wchodziły dopiero na drogę rozwoju, jednak bezwiedne wykorzystywanie i cytowanie dzieł ówczesnych w dzisiejszych dziełach naukowych jest moim zdaniem przejawem celowej ignorancji tej kwestii.
Ostatnim obszarem mojego zainteresowania autonomią Śląska jest szeroko rozumiana 'polityka'. Przede wszystkim notoryczne wykorzystywanie „kwestii śląskiej” zarówno przez Państwo Niemieckie jak i Państwo Polskie. Żadne z tych państw nie prowadziło polityki w interesie Śląska, jako swego głównego celu nie miało zadania rozwiązywania tutejszych problemów i zaspakajania potrzeb. Polityka gospodarcza, kulturowa, międzynarodowa, socjalna itd. wszystkie one miały realizować interes centralny jako nadrzędny , natomiast interes regionalny, tylko wtedy, gdy pokrywał się on z centralnym. W tym miejscu należałoby także zastanowić się nad powodami bezradności działaczy śląskich, którzy po roku 1919 mieli realne szanse na kształtowanie sytuacji Górnego Śląska na różnych płaszczyznach, a skorzystali z tego w niewielkim stopniu.
Autonomia w zakresie zaproponowanym przez Statut Organiczny daje tak naprawdę teoretycznie duże możliwości dla działań samorządnych i skierowanych tylko na interes regionu, któremu została przyznana. Paradoksalnie, wspierając dynamiczny rozwój lokalny, pozwala także w perspektywie wieloletniej na zwiększenie przychodów do budżetu centralnego generowanych w Województwie. Praktycznie jednak, przynajmniej w okresie 1922-29 skorzystano z tego w niezwykle małym stopniu, przez co bardzo trudno ocenić jest jak tego typu rozwiązanie przyjęłoby się dziś i jakie skutki/efekty dałoby w obecnej sytuacji politycznej.
BIBLIOGRAFIA
Źródła:
Drugi Powszechny Spis Ludności z dnia 9 XII 1931 Województwo Śląskie, GUS, Warszawa 1937.
Jurnal officiel de Haute-Silesie 3 I 1921 nr 12; 25 II 1921 nr 14, Opole.
Konstytucja RP (Dz. U. RP z 1921 r. nr 44, poz. 267) Ustawa z dn. 17.03.1921.
Orędownik Komisarjatu Plebiscytowego V 1920 – V 1921, nr 1 – 39, Bytom.
Sprawozdania Stenograficzne z Posiedzeń Sejmu Śląskiego w latach 1922-1939.
Statystyka Zakładów Górniczych i Hutniczych na Polskim Górnym Śląsku za rok 1926, Wyd.
Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych, Katowice 1927.
Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku (Dz.U. z 1920 r. nr 35 poz. 200).
Ustawa Konstytucyjna o zniesieniu autonomii (Dz. U. RP z 1945 r. nr 17, poz. 92) z dn. 6.05.1945 wydana przez Krajową Radę Narodową.
Ustawa Konstytucyjna zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. RP z 1920 r.
nr 73, poz. 494) z dn.15.07.1920.
Ustawy Sejmu Śląskiego 1922-32, Drukarnia Katolicka, Katowice 1932r.
Prace zwarte i opracowania:
Autonomja Śląska, wyd. z objaśnieniami Konstanty Wolny, nakładem K. Miarki, Mikołów 1920 . Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M, Historia ustroju i prawa polskiego, LexisNexis, Warszawa
2005.
Batowski H., Między dwiema wojnami 1919-1939, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2008.
Ciągwa J., Autonomia Śląska 1922-39, Muzeum Śląskie, Katowice 1988.
Czapliński M. Śląsk od pierwszej po koniec drugiej wojny światowej w Historia Śląska wyd.
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002.
Historia Górnego Śląska, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice 2011.
Korzecki A., Od Wersalu do Września 1939. Z tajnych frontów dyplomacji, Epoka, Warszawa 1982.
Łakomy L., Ilustrowana monografja Województwa Śląskiego, Druk. Wydawnicza E. Piecha, Katowice 1936.
Marcoń W. Autonomia Śląska, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009.
Popiołek K., Historia Śląska. Od Pradziejów do 1945 roku, Wyd. Śląsk, Katowice1972.
Romer, E., Stosunki ekonomiczne Górnego Śląska, , Książnica Polska, T-wa Nauczycieli Szkół Wyższych, Lwów 1921.
Szczepański A. Górny Śląsk w świetle wykonania Konwencji Genewskiej, nakład księgarni F.
Hoesicka, W-wa 1929.
http://bip.um.katowice.pl/dokumenty/2010/1/5/1262697057.pdf Wartości dziedzictwa kulturowego Katowic.
Dostęp: 17.07.2012.
http://mapakultury.pl/art,pl,mapa-kultury,97072.html. Modernizm w Bielsku Białej. Dostęp 18.07.2012.
http://www.piotrowice.katowice.pl/informacje/elektryfikacja Dostęp 18.07.2012.
http://www.rybnik.eu/index.php?id=55 Dzielnice Rybnika. Dostęp 18.07.2012.
http://www.tarnowskiegory.pl/files/developments/194/lpr_lxvii_765_2010_pazdziernik2010.pdf . Zabytki Tarnowskich Gór. Dostęp 18.07.2012.
http://www.wkz.katowice.pl/index.php option=com_content&view=article&id=101&Itemid=98 Rejestr zabytków na Śląsku. Dostęp: 17.07.2012.
http://www.zabytkichorzowa.eu/zabytki/zabytkowe_obiekty_modernistyczne.html Zabytki Chorzowa. Dostęp:
17.07.2012.
Źródła internetowe: